Aldymen ekstremızm uǵymyna túsinik bereıik.
Ekstremızm (fr. extremisme, lat. extremus) – áý-bastaǵy naqty aýdarmasynda «shetteý», ıaǵnı baǵyttan aýytqý, belgilengen jerden tys ketý degen maǵynany beredi. Búgingi dáýirde bul túsinik jalpy tártipti moıyndamaıtyn, óziniń pikirimen ǵana is-áreket jasaýshy degen uǵymǵa balama bolyp júr. Ekstremıstik áreketter adamnyń, nemese adamdar tobynyń jalpy adamzattyq qaǵıdattardy burmalap, nadandyqqa, kórseqyzarlyqqa beıimdelgen ózimshildik kózqarasynan paıda bolady.
Qazirgi tańda qoldanysta saıası jáne dinı ekstremızm degen uǵymdar qalyptasqan. Saıası ekstremızm men dinı ekstremızmniń saldarynan bolyp jatqan oqıǵalardy, jaǵdaılardy kúndelikti teledıdardan, gazet-jýrnaldardan, ınternetten oqyp, kórip júrmiz. Kez kelgen memlekettiń ishine enip, jaqtastaryn jınap, qoǵamdyq sanaǵa áser etý arqyly búlik shyǵaryp, el arasyna iritki salyp, sońy qan tógis soǵysqa ulasyp jatqanyn dáleldeý kerek emes shyǵar.
Jalpy alǵanda, ekstremızm degenimiz qalyptasqan júıeni buzýǵa, ornyqqan qaǵıdattardy quldyratýǵa baǵyttalǵan is-áreket.
Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ózindik dúnıe tanymy, mádenıeti, nanym-senimi, salt-dástúri, jón-joralǵylary bar. Bir sózben aıtqanda, bular tek qana qazaq ulty úshin qoldanylatyn ómir súrý qaǵıdattary. Iaǵnı, nusqaýlyq-ınstrýksıa. Egerde biz sol qaǵıdattardy ustanyp, ulttyń bolashaǵyn ulttyq mádenıetke negizdeıtin bolsaq, onda tek ult retinde saqtalyp qana qoımaı, sonymen qatar búgingi órkenıettiń damý kóshinen de kesh qalmaımyz. Al eger ulttyq mádenıet, ulttyq sana, ulttyq rýh joǵalatyn bolsa, onda qazaq ulty da sahyna tórinen ketedi, qazaq degen halyq ult bolýdan qalady, joıylady. Kezkelgen ulttyń ózge ulttan aıyrmashylyǵy da sol ustanǵan mádenıeti men dástúrinde, tili men dilinde.
Búgingi kúni, jahandaný zamanynda óz mádenıetimiz ben salt-sanamyzdy saqtap qalý óte mańyzdy. Sebebi jahandaný degen uǵym shekarany, ult pen ulysty, san alýan mádenıet pen dástúrdi bilmeıdi. Demek, jahandaný qaǵıdattaryna súıenetin bolsaq, onda jańa jalpyálemdik mádenıetpen ómir súretin bolamyz. Aıtap aıtsaq, Amerıkadaǵy amerıkandyq ta, Germanıadaǵy nemis te, Qytaıdaǵy qytaı da, siz ben biz de ortaq mádenıetpen ómir súremiz. Bundaı jaǵdaıda keler kúnimiz ne bolar?
Bizder qansha tyryssaq ta jahandaný prosesi bizdi aınalyp ótpeıdi. Ekonomıkasy damyǵan memlekettermen yıyq tirestirýge, terezemizdi teńestirýge baǵyt alyp bara jatyrmyz. Elbasymyzdyń joldaýlary, baǵdarlamalary, elimizdiń damýǵa bastaıtyn úlken tapsyrmalar, bastamalar- munyń barlyǵy halqymyzdyń ál-aýqatyn jaqsartýǵa negizdelgen. Bul bastamalardyń barlyǵy jahandaný qaǵıdattarymen úndesedi.
Byltyrdan beri Elbasynyń "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamasy júzege asyp keledi. Bul baǵdarlamalyq maqalasy arqyly Prezıdent aýmal-tókpeli zamanda, órkenıet kóshinen qalyp qana qoımaı, sonymen qatar ulttyq birgeıligimizdi saqtap qalýdy kózdegen kóregendik, aldaǵyny boljap bilý qasıetterin taǵy da tanytty.
Qazirgi zamannyń aǵymyna saı zamanaýı tehnologıalar damyǵan ýaqytta rýhanı qundylyqtarymyzdy saqtap qalyp, óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirý basty maqsattardyń biri bolyp sanalady. Búgingi tańdaǵy ǵalamdaný úderisinde, Eýropalyq ómir saltyna elikteý basym bolyp turǵan qoǵamda ulttyq qundylyqtardy saqtaý - ulttyq sanany saqtaýmen egiz uǵym ispetti bolyp otyr. Batystyń áleýmettik mádenıeti men aqparattyq tasqyny jasóspirim men jastardyń qoǵamǵa beıimdelýin, ulttyq nyshandarymyzdy saqtap qalý qabiletterin báseńdetip, odan múldem ajyratý qaýpin týyndatyp otyr. Osyndaı qaıshylyqty kezeńde bitim bolmysynan ajyrap úlkenge degen qurmet, kishige degen úlgini batystyń beıádep qylyqtarymen aýystyryp alǵan jastar qatary kóbeıip keledi. Ózimizdiń san ǵasyrlar boıy qalyptasqan dásúrli mádenıetimiz batystyq ekspansıanyń aǵymynda ketpeýi úshin ótken men búgingini úılestirip bir baǵytta damytý zamanaýı qajettilik. Prezıdentimiz maqlasynda osy maqsattardy kózdegen bolatyn.
Elbasynyń "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" maqalasy jaryq kórgen kúnnen bastap ár óńirlerde qyzý jumystar bastalyp ketti. Babalar baıanyn jańǵyrtyp, ulttyq qundylyqtarymyzdy pash etýge bir kisideı atsalysýǵa belsene kirisip kettik. Sanany oıatatyn neshe túrli ıgi sharalar, buryn-sońdy bolmaǵan batyl qadamdar jasalyp jatyr.
Desekte, qoǵamymyzda ulttyq qundylyqtarymyzǵa, tól mádenıetimizge kereǵar bolatyn dúnıeler az emes. Jáne olar eshqandaı tosqaýylsyz, bir sózben aıtqanda batystyń jat mádenıeti, teris ıdeologıasy kedergisiz el arasynda keńinen taralyp bara jatyr. Oǵan dálel: ár túrli baǵyttaǵy telebaǵdarlamalar («Qalaýlym», «Gákký», «MýzTV» jáne t.b.), jany men tánin jalańashtaǵan, temeki tartý, araq ishý, esirtki paıdalaný sıaqty beıneklıpterdiń úzilmeı kórsetilýi, mádenıet salasynda júrgen «maıtalmandardyń» jat qylyqtary, áleýmettik jelilerdegi ár túrli aqparattar, elimizdiń kınoteatrlaryndaǵy kınolardyń mazmuny, kez kelgen adamdardyń salt-sanamyzǵa jat kezdesýler (trenıń, semınar) uıymdastyrýy, ásirese mundaı soraqy tirlikke bizdiń qyz-kelinshekterimizdiń kóptep aralasýy qynjyltady. Jalpy alǵanda, ult ádebıeti men óneriniń áleýmettik áleýeti álsirep, mán-maǵynasy joǵalyp bara jatyr. Ulttyq tárbıeniń máıegi sanalatyn mádenıet pen óner, shyǵarmashylyq dúnıelerdiń basym bólegi adamnyń beıádep (haıýanı) sezimderine serpin berip, ashyqtan-ashyq dáripteýge den qoıǵan. Qoryta aıtqanda, zorlyq-zombylyq, satqyndyq, saddızm, beı-bereket jynystyq qatynastardy sana-sezimge sińdiretin, sol baǵytta tárbıeleıtin óner "juldyzdary" kóbeıip keledi. Olar ózimizdiń tól ónerimizdi ógeısitip, tipti tasaǵa tastap, ózgelerdiń bolmysymyzǵa jat dúnıelerin ózeýrı madıyqtap, barynsha qoldap qolpashtap júrgenderin bile bermeıdi nemese bilgileri de kelmeıdi. Maqsattary belgili - tól mádenıetimizge balta shabý arqyly ultty ydyratý, jer betinen joıyp jiberýdi kózdeıdi!
Oraıy kelgende aıta ketelik, 1945 jyly Ekinshi dúnıe júzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin AQSH-tyń basty maqsattarynyń biri KSRO atty komýnıstik rejımde ómir súrip jatqan alyp memleketti álsiretý, tipti joıyp jiberý bolǵany aıan. Osy maqsatty júzege asyrýǵa nebir ǵulamalaryn, ásker basshylaryn, aqylman saıasatkerlerin jumyldyrdy, oı-pikirlerin ortaǵa saldy. Olar KSRO-ny qarýdyń kúshimen qulatýdyń múmkindigi az ekenin bildi. Qaıtpek kerek? AQSH-tyń Ortalyq barlaý basqarmasyn basqarǵan Allen Dalles degen zymán oıshyly Keńes elindegi patrıottyq rýhtyń tamyryna balta shabatyn áreketterdi oılap tapty. Olar – jas urpaqtyń sanasyn ýlaıtyn, ádepsizdik, zorlyq-zombylyq, ekstremıstik ádister, tánin jalańashtaý. beıbereket jynystyq qatynasty dáripteıtin nasıhat quraldarynyń nebir túrlerin Keńester eline baǵyttady. A.Dallestiń myna bir sózderine nazar aýdaryp kórińizshi: "My býdem dratsá za lúdeı s detskıh, ıýnosheskıh let, býdem vsegda glavnýıý stavký delat na molodej, stanem razlagat, razvrashat, rastlevat eó. My sdelaem ız nıh kosmopolıtov*”. (A.Dalles dırektor SRÝ SSHA v 1953-1961 godah)
*Kosmopolıtızm (gr. kosmopolites) – ár ulttyń tól mádenıetin damytýdan góri jahandaný prosesi arqyly búkilálemdik biregeı mádenıet qalyptastyrýdy artyq kóretin shekteýli dúnıetanymdyq baǵyt.
Mine, osyndaı jymysqy áreketter elý jyl boıy el ishine aýadaı jaıylyp, aqyry Keńester odaǵyn ydyratýǵa alyp kelgenin bilemiz. Mundaı zymıadyq ádis-áreketter qazirgi tańda sol Keńester elinen shyqqan táýelsiz memleketterdi ózderine qaratýǵa, baǵynyshty etýge baǵyttalyp otyr. Olar ata-babalarymyz ustanyp kelgen altyn dińgegimiz – dinimizdi iritýge, shuraıly tilimizdi shubarlaýǵa, qalyptasqan dástúrimiz ben rýhanı bolmysymyzdy buzýǵa nıetti ekenin sanasynda sańylaýy bar adam bilýi kerek-aq.
Egerde saıası ekstremızmge - bılikke qarsy kúrestiń radıkaldy nysandary men ádisterin qoldaný, saıası maqsattarǵa ekstremaldy ádistermen, sonyń ishinde lańkestik árekettermen qol jetkizý dep, jáne dinı ekstremızmge - qoǵam úshin dástúrli dinı qundylyqtar men dogmatıkalyq qundylyqtar júıesin joqqa shyǵarý, sondaı-aq olarǵa qaıshy keletin «ıdeıalardy» basa-kóktep nasıhattaý bolyp tabylady dep anyqtama beretin bolsaq, onda qoǵamymyzda etek alyp bara jatqan ulttyq qundylyqtarymyzǵa jat jáne keri áserin tıgizetin "mádenıetti" nasıhattaýdy - mádenı ekstremızm dep ataýǵa bolady. Sondyqtan, mádenı ekstrımızm uǵymy qoldanysqa engizilip, zań júzinde aıqyndalyp, mádenı ekstremızmdi nasıhattap, úgittep júrgen tulǵalardy jaýapkershilikke tartý qajet. Mysalǵa aıta keteıik: tánin jalańashtap ar-uııattan bezgen qyzdarymyz bolashaqqa qandaı úlgi? Bundaı azǵyndyqtyń arty ulttyń álsizdenýine, azǵyndanýyna, odan ári quryp ketýine ákelip soqtyrady. Ondaı qyzdardan qandaı ana shyqpaq? Uldardan qandaı áke bolmaq? Týǵan balasynyń biri batyr, biri danyshpan bolǵan asyl analarymyzdyń izin jalǵaı almaıdy. Al er azamattarymyz she? Olar da solardyń soraqy kúıin keshýde. Shashtaryn, betterin boıap, syrǵa taǵyp, bir jynystylyqqa aıaq basqan erkekterden ne kútemiz? Bular erteńgi kúni táýelsiz memleketimizge qalaı ıelik etpek? Osyndaı azamattarymyz, sonyń ishinde jastarymyz úlgi bolý túgili "vırýs" sekildi jas urpaqtyń sanasyna teris áser etýde.
Elbasymyzdyń "Tórtinshi ónerkásiptik revolúsıa jaǵdaıyndaǵy damýdyń jańa múmkindikteri" atty joldaýyndaǵy jetinshi mindet: "Adamı kapıtal - jańǵyrý negizi" dep atalady. Al adamı kapıtaldy damytýdyń mán-mazmuny tek sapaly bilim berý ǵana emes, eń bastysy, adamnyń otbasyna, áleýmettik áleýetine memleket pen qoǵamnyń rýhanı jáne mádenı salymdaryn barynsha kúsheıtý qajet. Sol sebepti, adamı kapıtalymyz, adamı resýrstarymyz básekege qabiletti, myqty bolsyn desek, eń aldymen rýhanı dúnıemizdi jańǵyrtýdy, qoǵamdy jat aǵymdardan aryltý jolyndaǵy áreketterimizdi kúsheıte túskenimiz jón. Ol bolmasa bilim men baılyqtan paıda bolmaıdy. Elimizdegi azamattardyń sanasy ýlansa el úshin eshkim eńbek etpesi anyq. Mundaı is-áreketter elimizdiń adamı resýrstaryn qurtyp, sanany ýlap, batystyń azǵyndaǵan mádenıetin nasıhattap, Uly ultymyzdy tarıh sahynasynyń tórinen bir jolata joq qylady.
Mádenıetimizdiń máıegin úrlep, mańyzyn órletetin ártister men ánshilerimizdiń birqatary ulttyq mádenıetke, ulttyq sanaǵa qarsy is-áreketterimen halyqtyń aldyna shyǵýda. Olarǵa "áı" deıtin áje "qoı" deıtin qoja joq. Ókinishke oraı, árıne. Teledıdardaǵy ulttyq, ıaǵnı qazaq tildi arnalardaǵy baǵdarlamalar, beıneklıpter, jalpy halyqtyń nazaryna usynylyp otyrǵan dúnıelerdiń kóbi rýhanı dúnıemizben úndespegeni bylaı tursyn, qundylyqtarymyzdy quldyratýǵa baǵyttalǵan sıaqty.
Osy oraıda,mádenıetimiz ben ónerimizge baqylaý jasaıtyn joǵary deńgeıdegi Kórkemdik keńesterdiń jumystaryn jandandyrý qajet, sanamyzdy ýlap jatqan jat mádenı aǵymdarǵa qarsy jumystar jappaı óristetilgeni abzal. Depýtattarymyz, zań shyǵarýshy organdar men atqarýshy bılik óz quzretteri aıasynda jat ıdeologıa men batystyń azǵyndaǵan mádenıetin nasıhattaýshylardy mádenı ekstremızm baby boıynsha jazalaǵanyn qalaımyz.
"Toı - qazaqtyń qazynasy" - degen eken danalarymyz. Al sanany dúnıe bılegen zamanda qazynamyz azyna bolyp ketkendeı. Toıǵa bara qalsaq asaba qaýymnan estıtinimiz: "Bir kúni aǵamyz araqqa toıyp kelse aldynan jeńgemiz oqtaýmen kútip tur eken" - degen saryndaǵy qaıdaǵy joq áńgimelerdi estımiz. Estigen el máz, jas urpaq ony durys eken dep qabyldap jatsa tań qalmaımyz. Áı, asaba, qaı babań araqqa toıyp haıýan uqsap úıine tıgen? Qaı sheshelerimiz qolyna oqtaý alyp baıyna qarsy kelgen? Bul ne? Batystyń mádenıetin janama jarnamalaý ma?
Kishkentaı qyzdarymyzǵa arnap ár túrli sharalar, baıqaýlar uıymdastyrylyp júr. Olardyń mán-mazmunyna qarap jatqan eshkim joq. Mysaly: órimdeı qyzdarymyzdyń sándik baıqaýlary keń etek alyp bara jatyr. Mundaı baıqaýlar balanyń sanasyn buzady. Oǵan dálel psıholog, pedıatr mamandardyń pikirleri, psıho-medısınalyq qorytyndylaryn aıtýǵa bolady. Iaǵnı, balanyń sanasyna teris uǵym, dámi jat dástúrdiń dáni egiledi.
"Tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy" - dep ál-Farabı babamyz aıtqan. Bul qanatty sóz qaı zamanda da kúshin joǵaltar emes. Qazirgi tańda elimizde kóptegen oqý ortalyqtary kóbeıdi. Ár túrli baǵytta bilim berýdi usynyp otyr. Baıqap qarasańyz tól mádenıetimizge negizdelgeni óte az, kóbi batystyń úlgisindegi baǵdarlamalar. Olar ne úıretip jatyr? Qandaı bilim berip jatyr? Oılanǵan eshkim joq. Bul turǵyda tárbıe máselesi esiktiń syrtynda qalatyny belgili jaıt. Erteń ýaqyt óte kele, biz óte bilimdi, biraq tárbıesiz, ádepsiz, kórgensiz, ımannan jurdaı bolǵan urpaq alatynymyzǵa senýge bolady.
Bul aıtyp otyrǵanymnyń barlyǵyn ultymyzǵa jasalyp otyrǵan aqparattyq soǵys dep aıtar edim. İshten iritip, ultty usaqtatyp, aqyrynda tuqymymyzdy tuzdaı qurtýǵa baǵyttalǵan indet. Ókinishke oraı bul "aýrý" jahandaný úrdisimen qatar júrip talaı ultty, talaı násildiń tamyryna balta shapty. Oǵan álemdik tarıhta mysaldar jetip artylady. Bir kezde órkenıettiń shyrqaý shyńyna jetken maııa, astekter, tipti, ózderimiz 70 jyldaı bir shańyraq astynada, KSRO memleketinde ómir súrgen hanty, mansy, haqas, chývash ulttary qazir qandaı kúıde? Oılanaıyq, aǵaıyn! Osyny bile bilgen, ult bolashaǵyn boljaı bilgen Elbasymyz "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" atty maqalasyn jarıalady. Sebebi jahandaný, ǵalamdaný zamanynda tek ulttyq biregeıligin, ulttyq bolmysyn, rýhanı qundylyǵyn saqtaǵan halyq qana tarıh sahynasynda máńgi jasaıdy. Elbasymyzdyń bul bastamasyn barsha el bolyp, jumyla júrgizýimiz qajet. Qalaı deısiz ǵoı? Otan otbasynan bastalady. Sondyqtan otbasyndaǵy urpaq tárbıesine aıryqsha kóńil bólip, balalarymyzdy ulttyq rýhtyń ýyzyna qandyra ósirsek, onda ulttyq qundylyqtarymyzdy quldyraýdan saqtaýǵa bolady. Óskeleń urpaqtyń sanasyna izgiliktiń, otansúıgishtiktiń, rýhanı ulyqtyqtyń uryǵyn egeıik. Naǵyz ultjandy qaısar qazaq qyp tárbıeleıik. Sonda ǵana kósegemiz kógerip, kórkeıemiz!
Aıat Isataıuly,
"Ulttyq rýh" qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy
