QHR SHUAA (Shyńjan-Uıǵyr avtonomıalyq aýdany) halyqaralyq ókilderiniń 13 shaqyrylymynyń otyrysynda Qytaı bıligi óz elinde saıası lagerlerdiń baryn moıyndady. Bul týraly «Nastoıashee vremá. Azıa» portalynyń materıalynda aıtyldy. Saıt derekterine súıensek, qujatta lagerdiń Shyńjan uıǵyr avtonomıaly aýdanynda ornalasqany aıtylǵan. Lagerde musylmandardy «saıası saýatty azamat etip» tárbıeleıdi eken. Arnaıy jattyǵý ortalyqtarynda aldymen quqyq, ıdeologıa jóninde sabaq ótip, ishki saıasat týrasynda dáris oqylady. Ásirese, kishkentaı balalardyń sanasyna Qytaı saıasaty týraly aqpar quıýǵa barynsha tyrysady. Qytaı tilin úıretip, azamattardyń tártibi jaıly bólek sabaq ótetini taǵy bar. Jalpy adamnyń mıyna tek «qytaı» degen túsinikti darytý, dindi, tildi qytaılandyrý, komýnıstik partıa qalaı aıtsa, sol jolmen júretin adamdy tárbıelep shyǵarý - saıası úırený ortalyqtarynyń basty maqsaty. "Muny genosıdtiń mádenı túri" dep baǵalaıdy keı sarapshylar. Mundaı shara Shyńjanda turatyn túrki tildes musylmandarǵa qoldanylady.

Qytaı bıliginiń lagerler jaıynda moıyndaýyna ne sebep boldy?

Kásipker, quqyq qorǵaýshy ári «Búkilálemdik uıǵyr kongresiniń» prezıdenti Rabıa Qadyr  «Nastoıashee vremá. Azıa» portalynyń bul saýalyna bylaı jaýap qatty:

 -Birinshiden, uıǵyrlar qoryqpastan Qytaıdaǵy saıası lagerlerde 7 mıllıonǵa deıin musylmandardyń tárbıelenip jatqanyn aıtyp jar saldy. «Qytaılar musylmandardy azaptaıdy, shoshqa etin jegizedi, tipti óltirýge deıin barady» desti. Tipti Batys elderinde turatyn uıǵyrlar ashyq túrde sherýge shyǵyp, Qytaı tarapynan bolyp jatqan dıskrımınasıany toqtatýǵa shaqyrdy. Ári Qytaıǵa qarsy sanksıalar salýdy usyndy. Ekinshiden, mundaı lagerlerdiń bar ekeni álemdik uıymdardyń arqasynda anyqtaldy. Internet, áleýmettik jelide sońǵy jyldary qytaı túrmeleri jaıly jıi aıtyldy, belsendiler bul máseleni jıi kóterdi. Úshinshiden, BUU otyrystarynda da saıası lagerler sóz bolady. Tórtinshiden, AQSH bastaǵan eýropalyq memleketter ondaı lagerlerdi Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ýaqytyndaǵy Gıtlerdiń konslagerlerine uqsatty. Osy syndy aqparattardyń basymdyǵynyń nátıjesinde Qytaı amal joq moıyndaýǵa májbúr boldy.

Rabıa Qadyr búgingi kúnge deıin Qytaıda azaptalyp jatqan uıǵyrlardyń máselesin jıi kóterip, halyqaralyq uıymdarda málimdeme jasap keldi. Musylmandardyń quqyǵy úshin kúresti.

«Uıǵyr bolyp týsań, musylman bolyp týsań, qylmyskersiń! Olardyń Qytaıdaǵy jaǵdaıy qalaı ekenin bir Alla men Qytaı bıligi ǵana biledi», - deıdi Rabıa Qadyr portal tilshilerine bergen suhbatynda.

Qazaq halqy úshin de ózekti...

Qytaıdaǵy musylmandardyń saıası lagerlerge «qamalyp» jatqanyna qazaqtar da úlken alańdaýshylyq bildirip keledi. 2017 jyldan beri Qytaıdaǵy etnıkalyq qazaqtardyń jappaı qysymǵa ushyraǵany jaıly aqparat dúrkin-dúrkin jarıalandy. Arǵy bettegi qandastarymyz Qazaqstanǵa kele almaı, kelgenderi Qytaıǵa qaıta almady.

Aıta keteıik, budan buryn dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda qoǵam qaıratkeri Ómirhan Altyn Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń máselesin Elbasynyń aldynda  kótergen bolatyn. Prezıdent bul máselemen aınalysý úshin Syrtqy ister mınıstrligine tapsyrma bergen.

Al Qazaqstan Syrtqy ister mınıstri Qaırat Ábdirahmanov óziniń málimdemesinde «Elbasy Nursultan Nazarbaev Syrtqy ister mınıstrligine, basqa tıisti vedomstvolarǵa másele kóterilse, ony egjeı-tegjeı eki jaqty qarastyrý jóninde naqty tapsyrma berdi. Osy tapsyrmany oryndaý barysynda bizge resmı túrde málimet tússe, mindetti túrde Qytaı tarapymen, olardyń Syrtqy ister mınıstrligi, basqa da mekemelerdegi áriptesterimizben máseleni kóteremiz. Qazaq dıasporasynyń sheteldegi múddeleri men quqyqtaryn qorǵaý — bul bizdiń tikeleı mindetimiz», - degen bolatyn.

Búkil qazaqty alańdatqan Saıragúl taǵdyry

Otbasymen qaýyshý úshin qytaı-qazaq shekarasyn zańsyz kesip ótken etnıkalyq qazaq Saıragúl Saýytbaıdyń taǵdyry bıyl mamyrdan beri kúlli qazaqty alańdatty. 2016 jyly kúıeýi men balalary Qazaqstanǵa kóship kelip, 2017 jyly Qazaqstan azamattyǵyn alady. Al Saıragúldiń ózi memlekettik qyzmetshi, ıaǵnı balabaqsha dırektory bolǵandyqtan Qytaı bıligi qujattaryn alyp qalyp, nátıjesinde Aspanasty elinde qalyp qoıady. Sodan beri otbasyna kóre almaǵan. Tipti Qytaı tarapy áıeldiń otbasy Qazaqstanda ekenin bilgen soń, jumysynan shyǵaryp, saıası úırený ortalyǵyndaǵy muǵalimderge memlekettiń ıdeologıasyn úıretetin starosta etip qoıady. Bul qyzmette júrgen Saıragúl Saýytbaı   memlekettiń biraz qupıasymen tanys bolady. Sol sebepti bılikten qujattaryn qaıtaryp alý múmkin bolmaıdy. Buǵan shydamaǵan áıel ári ana Qazaqstanǵa qashyp keledi de, túrmeden bir-aq shyǵady. Alaıda zańdy buzsa da,  áıeldiń-ananyń maqsaty esepke alynǵan Saıragúl temir tordan bosap shyǵyp, 6 aıǵa shartty merzimge sottalady. Eń bastysy, otbasymen qaýyshady. Búkil qazaq bolyp qýanǵanda kúni keshe Saıragúlge Qazaqstanda saıası baspana berýge tyıym salyndy degen habar taǵy eńseni túsirdi.

♦Saıragúl Saýytbaıdyń kúıeýi: Qytaıǵa qaıtarsa, ony ólim jazasyna kesedi

♦Halyqaralyq quqyq negizge alynyp, Saıragúl Saýytbaı bostandyqqa shyqty

QR syrtqy ister mınıstri Qaırat Ábdirahmanov tamyzdaǵy málimdemesinde Saıragúl Saýytbaıdyń bostandyqqa shyǵýy Qazaqstan men Qytaıdyń qarym-qatynasyna eshqandaı salqynyn tıgizbeıtinin, bári quqyqtyq negizde sheshilgenin aıtqan. Alaıda saıasattanýshy Ámirjan Qosanov «Beıjińniń Qazaqstanǵa áseri myqty bolyp shyqty» dep túsindirdi.

Saıragúl bireý bolǵanymen, dál osyǵan uqsas taǵdyrlar myńnan asyp túsedi. Saıragúl  -  etnıkalyq qazaqtardyń tıptik beınesi.

QR SİM jaýaby

Qamshy.kz aqparat agenttigi 2018 jyldyń basynda etnıkalyq qazaqtar máselesine  qatysty QR Syrtqy ister mınıstri Ábdirahmanovqa birneshe saýal joldaǵan edi. Saýal mazmuny tómendegideı:

• Mınıstrlikke atalǵan másele týrasynda resmı málimetter, shaǵymdar tústi me?
• Mınıstrlik shaǵym túskenin kútip otyrmaı, óz betimen zertteý jumystaryn júrgizdi me?
• Zertteý jumystary júrgizilgen bolsa, qolda bar sońǵy statısıkalyq málimetter qandaı?
• Qazaqstan úkimetinen yqtıarhat alǵan Qytaıdaǵy etnıkalyq qazaqtardyń sany qansha? Yqtıarhaty bar adamdar ne sebepti Qytaıdan Qazaqstanǵa óte almaı otyr?
• Mınıstrlik deńgeıinde Qytaı úkimetimen atalmysh máselege baılanysty dıalog boldy ma?
• Qytaıdaǵy etnıkalyq qazaqtarǵa eki el arasynda quqyqtyq máselelerge dýshar bolmaýy úshin qandaı keńes beresiz?

Saýaldarǵa jaýap bergen mınıstrlik ókilderi Qytaı úkimetimen túsinisýge tyrysyp jatqanyn, qam-qareketsiz otyrmaǵanyn málimdep, bul máseleni erekshe baqylaýda ustaıtynyn atap ótipti. Mınıstrliktiń tolyq jaýaby mynadaı:

♦QR SİM Qytaı qazaqtaryna baılanysty Qamshy.kz saýalyna jaýap berdi

• Sońǵy ýaqytta Qytaıdan kelip, Qazaqstan azamattyǵyn alǵandardyń Qytaı bıligimen aradaǵy máseleler jıi kóterilýde. Qazaqstan azamattarynyń Qytaıda ustalǵandyǵy jaıly Syrtqy ister mınıstrligine (odan ári – Mınıstrlik) joldaǵan resmı shaǵymdar sany da artýda.
• Mınıstrlik kelip túsken shaǵymdar negizinde Qytaı Halyq Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligine Qytaı aýmaǵynda qamaýǵa alynǵan Qazaqstan azamattary jaıly tıisti notalardy joldaı otyryp, QR azamattaryna konsýldyq-quqyqtyq kómek kórsetýde.
• Mınıstrliktiń basshylyǵy Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshisi Chjan Hanhýeı jáne Qytaıdyń Qazaqstandaǵy konsýly Lú Szánpınmen birqatar kezdesýler ótkizip, qazaqstandyq azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý maqsatynda Mınıstrliktiń ustanymy jetkizildi.
• Sonymen qatar, Mınıstrlik Qazaqstan azamattyǵyn alyp, Qytaıdyń azamattyǵynan shyqpaǵandyqtan týyndaıtyn qos azamattyq máselesi boıynsha Qazaqstannyń quzyretti organdarynyń ustanymdaryn suratýda. Odan basqa, Qazaqstannyń Qytaıdaǵy Elshiligi shuǵyl máselelerdi sheshý maqsatynda Qytaıdyń quzyretti organdarynyń ókilderimen tikeleı baılanys ornatty.

QR UEM jaýaby

Muhtar Taıjan Qytaı máselesi boıynsha bıliktiń hatyn jarıalaǵan. Hatta Qytaıdaǵy eki mıllıonǵa jýyq qazaqtyń taǵdyryna qatysty Ulttyq ekonomıkalyq mınıstrlikten tómendegideı jaýap keldi.

«Eki memleket arasynda joǵary deńgeıde qol qoıylǵan saıası qujattar: 2013 jylǵy 7 qyrkúıektegi QR men QHR-dyń jan-jaqty strategıalyq áriptestikti odan ári tereńdetý týraly Birlesken deklarasıasy  jáne Shanhaı qalasynda 2014 jylǵy 19 mamyrdaǵy QR men QHR arasyndaǵy Birlesken deklarasıasyna sáıkes, taraptar egemendikke, qaýipsizdikke jáne aýmaqtyq tutastyqqa zıan keltiretin qandaı da bir odaqtar men bloktarǵa qatyspaıtynyn, ekinshi taraptyń egemendigine jáne qaýipsizdigine zıan keltiretin úshinshi eldermen shart jasaspaıtynyn, óz aýmaǵynda qandaı da bir ekinshi taraptyń egemendigine, qaýipsizdigine jáne aýmaqtyq tutastyǵyna zıan keltirýge baǵyttalǵan uıymdar men toptardyń qyzmetine jol bermeıtinin rastaıdy», - dep jaýap berdi UEM.

♦Muhtar Taıjan Qytaı máselesi boıynsha qazaq bıliginiń asa mańyzdy hatyn jarıalady (foto)

Másele nege sheshilmeı jatyr?

Munyń jaýabyn saıasattanýshy Ámirjan Qosanov BAQ-qa keltirilgen kedergimen túsindirdi.

«Senzýra men BAQ-ty qatań baqylaýda ustaý – máseleniń túıinin sheshýge kedergi keltirip otyr. Alaıda ınternet bar, áleýmettik jeli bar, azamattar óz máselelerin, óz qıyndyqtaryn tikeleı bılikke aıta almaǵanymen, jeli arqala estirte alady», - degen Ámirjan Qosanov máseleniń mindetti túrde sheshiletinin aıtyp ótti. Aıtýynsha, jeli – úlken kúsh.

 «Men Astananyń saıasatyn jaqsy túsinemin. Aqordanyń saıasatyna jamandyq keltirýdi qalamaımyn. Biraq qaı jede bolmasyn Qazaqstan – egemendi, táýelsiz memleketi Osy turǵyda Qazaqstannyń adam quqyqtary máselesinde anyq pozısıasy bolý kerek. Árqashan «biz adam quqyqtarynyń taban asty bolýyna qarsymyz», - dedi Dúnıejúzilik uıǵyrlar quryltaınyyń bas keńesshisi Qaharman Qojamberdi «Azattyqqa» bergen suhbatynda

Máseleniń áli kúnge deıin sheshilmeýin Qaharman myrza quqyq qorǵaý organdarynyń qysymynan dep túsindirdi.

Iá, Qytaı álemge belgili aqıqatty kesh te bolsa moıyndady. Alaıda «musylmandardy bosatamyz» degen joq. Elbasy da, Syrtqy ister mınıstri Ábdirahmanov ta bárin kózben kórip, qulaqpen estip otyrǵanymen, tapsyrma berip «máseleni sheshemiz» degenimen, nátıjesiz. Buǵan sebep – eki el arasyndaǵy dostyq qarym-qatynas qujaty, ondaǵy «memleketter bir-biriniń ishki saıasatyna aralaspaıdy» degen bóligi ekeni bar.

Aıtyp kelemiz, aıta beremiz, shegine jete almadyq. Qashan jetemiz? Saıası úırený ortalyqtaryndaǵy musylmandardyń kúıi ne bolmaq? Belgisiz...