Venesýela munaı eksporttaý boıynsha 12 orynda, al tabysynyń 11 paıyzyn altyn saýdasynan kóredi. Sonda da halqynyń 93 paıyzy kedeı, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi Informburo.kz saıtyna silteme jasap.

El valútasyn qutqarý múmkin emes

Ótken jyldyń ekinshi jartysynda, Halyqaralyq valúta qorynyń (IMF) ekonomıseri jyl sońyna qaraı Venesýeladaǵy ınflásıanyń 1 000 000 paıyzǵa jetetinin boljaǵan bolatyn. Al, jyl sońynda atalǵan eldegi tutyný taýarlarynyń baǵasy 1 350 000 paıyzǵa qunsyzdanǵany belgili boldy. Bul jyl basynda eki adamǵa bir kúnge jetetin nannyń baǵasy 150 bolıvar tursa, qazir onyń baǵasy 2 025 000 bolıvar degenmen teń.

Qarapaıym venesýelalyqtardyń qolynda aqsha kóp, biraq onyń quny joq. Valúta banknottarynyń artynda nóli kóp nusqalaryn shyǵaryp, eń tómengi jalaqy kórsetkishin 30 ese ósirgenimen, ınflásıa toqtar emes. Venesýela Ulttyq bankiniń sheshimimen, 2018 jyldyń tamyz aıynda bir túnde bolıvar 500 000 paıyzǵa quldyrap, venesýelalyqtardyń qolyndaǵa 50 bolıvar 5000 esege qunsyzdandy. Venesýelalyqtar úshin bul daǵdarys 2010 jyly bastalǵan.

Sarapshylar Venesýelaǵa saıası daǵdarystyń XXI ǵasyrdyń basynda kelgenin aıtady

Venesýela ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Latyn Amerıkasyndaǵy eń baı elderdiń qatarynda boldy. Bul eldiń 140 jyldyq munaı óndirý tarıhy bar. Munaı eksporttaýshy elder uıymy (The Organization of the Petroleum Exporting Countries, OPEC) qurylǵannan beri odan túsken tabys halyq ıgiligine jumsalýy tıis dep tabylyp, munaı kompanıalary úkimet basqarýyna ótti.

Dese de, Venesýela úkimeti ulttyq tabysty jalpyulttyq damýǵa jumsaıtyn demokratıalyq kúshti qalyptastyra almady. Rasynda, qalyptastyrǵysy kelmegen. The New York Times basylymyndaǵy “In Venezuela, Goog Times are Coming” degen 1983 jyly basylǵan maqalada Venesýela atqarýshy bıliginiń sońǵy jarty ǵasyrda munaıdan túsken tabysty enshilep, el ekonomıkasyn dıversıfıkasıalaýǵa esh nazar aýdarmaǵany jaıly jazyldy.

Amerıka basylymynyń tilshisi Venesýela shotland vıskıin ımporttaıtyn elderdiń tiziminde kósh bastaǵanyn jáne Maıamıde otbasymen demalatyn venesýelalyq sheneýnikterdiń kóbeıgeni jaıly jazady. Saraptama fıestanyń (ıspan tilinen aýdarǵanda "fiesta" toılaý degen uǵymdy beredi) aıaqtalyp, ekonomıkalyq daǵdarystyń bastalǵanyna meńzeıdi.

Venesýela bolıvary bir jyl buryn kúrt qunsyzdana bastaǵan

Venesýela XX ǵasyrda munaı óndirisin damytyp, odan eń kóp tabys tapqan elderdiń qatarynda boldy. OPEC óz jumysyn bastaǵannan keıin, Petroleos de Venezuela S.A. (PDVSA) ulttyq kompanıasy qurylyp, sol jyly munaı óndirýdegi rekordtyq kórsetishke (táýligine 2,3 mıllıon barel) jetedi. Sonymen qatar, 1980-jyldary PDVSA AQSH, Germanıa, Shvesıa jáne Belgıa elderinde munaı óńdeıtin zaýyttary munaıdyń sıntezdelgen ónimderin shetel naryǵynda tikeleı satýmen aınalysýdy bastaıdy.

Munaı men tabıǵı gazdan túsken mıllıardtaǵan tabysqa qaramaı, Venesýela úkimetiniń 1983 jyly goland aýrýyna shaldyqqany belgili boldy. Sol jyldyń aqpan aıynda Venesýelanyń ulttyq valútasy 78 paıyzǵa quldyrap, qarapaıym halyq ereýilge shyqty. Sebebi venesýelalyqtar tutynatyn taýardyń 60 paıyzy shetelden ımporttalatyn. Sáıkesinshe, devalvasıadan keıin olardyń baǵasy birden qymbattap, halyqtyń tabysy da azaıa túsken edi.

Venesýela Ekýadordyń ekonomıkalyq saıasatyn qaıtalaýǵa jaqyn

1983 jyly Ekýador bıligi ıntervensıaǵa qarjy jumsaýdan bas tartyp, ulttyq valútasynyń baǵamyn erkin aınalymǵa jiberedi. Ekýador sýkresi 2000 jyldyń basyna deıin 100 000 paıyzǵa quldyrap, 1 AQSH dollary 25 000 sýkrege teń bolady. Al, sol jyldyń 9 qańtarynda Ekýador bıligi syrtqy qaryzynan ($103 mıllıard – 2000 jyly) qutyla almaıtynyn aıtyp, úkimettiń defoltqa ushyraǵanyn jarıalaıdy. Al, ulttyq valúta aınalymnan alynyp, ornyna AQSH dollary resmı qoldanysqa enedi. Bul – dollarlandyrý prosesiniń júzege asyrylǵanyn dáıekteıtin tarıhı derek.

Qazirgi Venesýelanyń ekonomıkalyq kórsetkishi de dál osy baǵytpen keledi. Ótken jyly Venesýela bolıvary 1 000 000 paıyzǵa quldyrasa, IMF ekonomıseri osy jyly bul kórsetkishtiń 10 000 000 paıyzǵa jetetinin boljap otyr.

Venesýela ekonomıkasyndaǵy gıperınflásıa 2016 jyldyń qarasha aıynda bastaldy. Oǵan deıin, munaı qunsyzdanýy men syrttan keletin ınvestısıa kólemininiń azaıýyna qaramastan, valúta quny jasandy jolmen turaqtandyrylyp kelgen. Al, 2016 jyldyń aqpanynda Venesýelanyń burynǵy prezıdenti Ýgo Chaves bıligi kezinde bolıvar ıntervensıasy úshin $300 mıllıard jumsalǵanyn jarıa etti.

Bıliktiń ıntervensıaǵa jumsaıtyn qarjy tapshylyǵy devalvasıanyń qarqyn alýyna sebepshi boldy. Mysaly, osydan úsh jyl buryn 1 AQSH dollary 10 venesýelalyq bolıvarǵa teń bolsa, 2018 jyldyń basynda 25 000 bolıvarǵa deıin quldyrady. Al, sol jyldyń tamyz aıynda bolıvardyń AQSH dollaryn satyp alýǵa bekitilgen quny 249 000-ǵa jetti. Shynaıy naryqta amerıkalyq valútanyń baǵamy 4 010 000 bolıvarǵa teń bolatyn.

Venesýela ekonomıkasynyń ózge de kórsetkishteri

Fransısko Toro esimdi The Washington Post basylymynyń kolýmnısi Venesýeladaǵy daǵdarystyń sosıalısik baǵyttaǵy sátsiz júrgizilgen saıasattan, onyń avtokratıalyq bılikke ulasýynan bolǵanyn jazady.

Fransısko Toronyń oıynsha, Ońtústik Amerıkadaǵy elderdiń daǵdarystan shyǵa almaýyna sosıalızm emes, bılik basyna kelgenderdiń avtorıtarlyq tártipti ornatýǵa tyrysýy negiz bolyp otyr. Kez kelgen saıası ıdeologıa durys qurylmasa, osyndaı nátıje kórsetýi bek múmkin.

Qazaqstannyń Venesýelaǵa uqsas jeri qandaı?

Qazaqstan men Venesýelanyń birneshe uqsastyǵy bar. Eki el de tabıǵı baılyqtarǵa óte baı. Qazaqstanda Mendeleev kestesindegi berlyq element kezdesse, Venesýela boksıt, kómir, altyn, temir, metal rýdasy, munaı jáne tabıǵı gaz óndirý boıynsha álemdegi aldyńǵy elderdiń qatarynda.

Sońǵy eki jylda Venesýela bıligi ınflásıany baqylaýda ustaı almaı, óndiretin munaı kólemi azaıyp ketti. Aıta ketsek, Venesýelada 2016 jyly táýligine 2,4 mıllıon barel munaı óndirgen bolsa, qazir bul kórsetkish 1,5 mıllıon barelge deıin tómendedi.

2015 jyldan bastap Qazaqstan OPEC elderiniń usynysy boıynsha munaı óndirisin bir deńgeıde ustap turýǵa kelisimin berdi. Biraq, sońǵy eki jylda qazaq úkimeti bul kórsetkishti ósirip keledi. Buǵan munaı baǵasynyń tómendep, onyń satylymynan el búdjetine túsetin qarjynyń azaıýy sebep bolyp otyr.

Qazaqstan men Venesýela da ekstraktıvti ınstıtýttar qurýdy tańdaǵan ımperıalısik úkimettiń quramynda bolǵan. Sarapshylardyń aıtýynsha, osy faktor eki eldiń údemeli túrde damýyna kedergi keltirip otyr.

Qaı baǵytta damýdy el bıligi ózi tańdaıdy

Venesýela memleket retinde 5 ret qaıta qurylǵan. Táýelsizdikke qol jetkizgen soń venesýelalyq saıasatkerler Ispan ımperıasy qurylymynan tolyǵymen arylý úshin halyqtyń bılikke aralasýyna múmkindik jasaǵan. Nátıjesinde lıberaldar men konservatorlar halyqpen sanasyp, federatıvti basqarý júıesi engiziledi. Bılikke keıinnen kelgender basqarýdyń ýnıtarly formasyna aýysty. Venesýelada ýnıtarly bılik avtorıtarlyq formaǵa aýysyp úlgerdi. Bolashaqta totalıtarlyq bılikke aýysý qaýpi bar.

Qazaqstan úkimeti de KSRO quramynda avtokratıalyq bıliktiń bir bóligi retinde damydy. Alyp sosıalısik derjava ydyraǵannan keıin, Qazaqstan ýnıtarly basqarý qurylymyn saqtap qaldy. Qazaqstan táýelsizdik alǵaly beri bir prezıdenttiń basqarýynda bolǵandyqtan, Batys Eýropa elderinde avtokratıalyq bıliktiń formasyna jatqyzylady. Post-keńestik elderdiń barlyǵy derlik osy baǵytty tańdaǵan.

Daron Adjemoglý men Djeıms Robınson esimdi amerıkalyq ekonomıs-ǵalymdar "Nege keıbir elder baı, al ózgeleri kedeı" ("Why Nations Fail") atty kitabynda ekstraktıvti ınstıtýttardyń irgesine súıengen elderdiń ekonomıkasynyń ilgerilemeıtinin jazady.

Ǵalymdardyń teorıasyna súıensek, el ekonomıkasy onyń tabıǵı baılyǵyna emes, saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttaryna baılanysty damıdy. Kitap avtorlary ınstıtýttardy eki túrge bóledi: Ekstraktıvti jáne ınklúzıvti.

Ekstraktıvtige bılikti muraǵa qaldyrý nemese qoǵamdaǵy azamattardy kastaǵa bólý syndy ınstıtýttar jatady. Adjemoglý men Robınson ekstraktıvti ınstıtýttary bar el bıligi uzaq merzimdi ekonomıkalyq ósimge qol jetkize almaıtynyn (qysqa ýaqyttaǵy ósim bolýy múmkin) jazady. Ekstraktıvti ınstıtýttar bıliktegi elıtanyń óz múddesi úshin halyqty paıdalanýǵa kómektesedi.

Inklúzıvti ınstıtýttar qarapaıym halyqtyń bılikke aralasýyna múmkindik jasatyp, el úshin mańyzdy sheshimderdiń obektıvti túrde qabyldanýyna negiz bolady. Buǵan ádil sot sheshimi jáne ár azamattyń tańdaý quqyǵy syndy qoǵamdyq kelisim teorıasynyń oń nátıjesinen qurylatyn ınstıtýttar jatady.

Ekstraktıvti ınstıtýttar adamdardy damý yntasynan aıyrady. Sonymen qatar, mundaı eldegi bılik ózgeristen alystap, damý tájirıbesindegi tıimsiz ádisterdi qoldanýdy jalǵastyra beredi.

Ekstraktıvtiden ınklúzıvti ınstıtýttarǵa

Ekonomıser tek ınklúzıvti nemese ekstraktıvti ınstıtýttary bar elderdiń óte sırek kezdesetinin aıtady. Tarıhta táýelsiz memleketterdiń ekstraktıvtiden ınklúzıvti ınstıtýttarǵa aýysý mysaldary kóp.

Aıta ketsek, Brıtanıa ımperıasynyń XVII ǵasyrda ekstraktıvtiden ınklúzıvti ınstıtýttarǵa aýysýy óndiristik tóńkeris pen tehnologıalyq ashýlardyń osy elde órbýine sebepshi boldy. Inklúzıvti ınstıtýttan bas tartqan Ispan ımperıasy bir ǵasyrdan keıin quldyrap, búginde Eýropadaǵy damýshy elderiniń qataryna túsip qaldy.

Adjemoglý men Robınsonnyń teorıasy boıynsha, Venesýela ekstraktıvti ınstıtýttarǵa basymdyq bergen. Sol sebepti de, atalǵan el ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Latyn Amerıkasyndaǵy tabysty memleketteriniń qatarynda qalyp, búgin ekonomıkalyq qurdymǵa ketip barady. Ekonomıkasy da munaı eksportyna tikeleı táýeldi Qazaqstan ekstraktıvti ınstıtýttardy tańdaǵan elder qataryna jatqyzylyp otyr. Eger, Qazaq bıligi ınklúzıvti damý ınstıtýttaryn damytýǵa basa nazar aýdarmasa, Venesýelanyń taýqymetin tartýy bek múmkin.

Ekstraktıvti bıliktiń alǵysharttary Eýropadaǵy damyǵan Nıderlandy elinde de 1960 jyldary baıqalǵan. Tabıǵı gazdyń saýdasynan el valútasy qýattalyp, basqa sektorlardyń damýy keıinge qaldyrylady. Biraq Nıderlandy bıligi (goland) aýrýdyń aldyn alyp, ınklúzıvti ınstıtýttarǵa der kezinde aýysyp úlgeredi.

Goland aýrýyna Venesýela (1980 jyldary) da, Qazaqstan (2010 jyldary) da shaldyqty. Biri ony kesh túsinip, ekonomıkasyn túbegeıli quldyratyp alsa, ekinshisi, ıaǵnı Qazaqstan, salystyrmaly túrde erte paıymdap, ekonomıkany dıversıfıkasıalaýǵa kóshti. Naqtyraq aıtsaq, Qazaqstanda ınklúzıvti ınstıtýttarǵa aýysý baıqalady. Degenmen, lıberaldy kózqarastaǵy azamattardyń bılik basynda bolmaýy, zańnyń keı jaǵdaılarda shynaıy kúshine enbeýi men qazirgi bılikti synaýshylardyń múmkindikteriniń shektelýi áli de kóp. Bul faktorlar ınklúzıvti ınstıtýttardyń damýyn kesheýildete bermek.

Joldas Órisbaı