Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń «Qazaqstan -2050» strategıasy. Qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty  Qazaqstan halqyna Joldaýynda: «Biz álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul álemmen birlese túsýimizge, balalarymyzdyń aǵylshyn tili men ınternet tilin jetik ıgerýine, eń bastysy ­–qazaq tilin jańǵyrtýǵa jaǵdaı týǵyzady»,­ -degen edi.  Sol ýaqyttan beri halyq osy usynysty talqylap, basqa memleketterdiń is-tájirıbelerin zerttep, bir túıindi pikirge toqtalatyn ýaqyt ta jetti. Eń bastysy – bizdiń elimizde bir álipbıden ekinshi álipbıge kóshýdiń bir emes, eki birdeı tájirıbesi bar. Mysaly, 1926 jyly Qazaqstanda arab grafıkasynan – latyn álipbıine, al latyn álipbıinen búgingi kırıllısaǵa kóshý 1937 jyly bastalyp, ol 1940 jyly tolyq aıaqtalǵan bolatyn.  Elbasy osy jyldyń sáýir aıynda «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda osy máselege naqty kirisý kerektigin  atap aıtty. Latyn álipbıine  kóshý jónindegi  arnaıy jumys toby quryldy. Bul týraly Ortalyq komýnıkasıalar qyzmetindegi brıfıńte QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń tóraǵasy Bolat Ábdrásilov  málim etti. Onyń quramyna elimizdiń gýmanıtarlyq ınstıtýttary, Til bilimi ınstıtýty, fılosofıa  ınstıtýty kirdi. Ózbekstan, Ázerbaıjan jáne basqa da elderdiń tájirıbesi zerdelenip, ádisteri jasaldy. Latyn álipbıine kóshýdiń naqty merzimi aıqyndalyp otyr. Bul shara – memlekettik deńgeıdegi óte aýqymdy mindet.

Biz nege latyn álipbıine kóshýdi kózdep otyrmyz. Sebebi: qazirgi tańda álemde latyn álipbıi úlken bedelge ıe bolyp, qoldanys aıasy da múmkindigi de zor. Máselen, ınternettegi qoldanatyn árip túri, halyqaralyq jol qatynasy bıletteri, memleket, el ataýlary, dári-dármek ataýlary latyn álipbıimen  jazylǵan.  Sonymen qatar, ol árippen tańbalaný  zańdylyqtary áriptiń dybysty tańbalaý, kórý, oqý, jazý talaptaryna saı kelýin qajet etedi.  Jer betinde latyn álipbıi barlyq salada qoldanylady: matematıka, fızıka, hımıa, formýlalary, kóptegen termınder, mamandyqtarǵa qatysty ǵylymı ádebıetterde osy áripti paıdalanýda.  Latyn grafıkasynyń qoldanatyn barlyq elderdiń álipbıindegi árip sany tildegi fonemalar sanyn áldeqaıda az bolýy da onyń jetistigi. Bolyp sanalady. Kóptegen eldiń barlyq fonemalary latynnyń 26-29 tańbasymen ǵana belgilenýi jazý únemdiligin tanytatyn tıimdi álipbı.

Latyn álipbıine kóshýdiń tıimdiligi týraly  fılologıa ǵylymdarynyń doktory Sh.Ybyraev  birneshe faktorlardy atap kórsetedi. Olar:

-til tazalyǵy máselesi sheshiledi: tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz;

- qazaq tilin oqytqan ýaqytta basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Ol mektepten bastap barlyq oqý oryndarynda oqytý úrdisin jeńildetedi. Ýaqyt ta, qarjy da únemdeledi;

- latyn álipbıine kóshý ­ qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Qazaq tiline kompúterlik jańa tehnologıalar arqyly halyqaralyq aqparat keńistigine kirýge tıimdi joldar ashylady;

-túbi bir túrki dúnıesi, negizinen latyndy qoldanady. Bizderge olarmen rýhanı, mádenı, ǵylymı, ekonomıkalyq qarym-qatynasty, tyǵyz baılanysty kúsheıtýimiz kerek;

Mine, osyndaı basymdyqtaryn tizbelep shyqqan ǵalym Sh.Ybyraevtiń pikiri  latyn álipbıine esh kúmánsiz, qobaljymaı latyn álipbıine kóshý kerektigin: «Bizdi biriktiretin keshegi ortaq tarıhı tulǵalarymyz, salt-dástúrimiz, meıramdarymyz, oıyndarymyz, mýzykalyq aspaptarymyz, taǵlymdarymyz, qala berdi dúnıetanymymyz ben ózge de joq tálim –tárbıemiz bar», ­- dep aıtady.  Endi tilshi ǵalymdarymyz latyn álipbıine kóshý úshin úsh júıeni usynýda: 1. Aǵylshyn tilindegi nusqasyn sol kúıinde ótý; 2. Túrik tiliniń tolyqtyrylǵan nusqasyn alý, latynda qazaq tilinde joq dybystarǵa jańa tańba tabaıyq. Nemese sol dybystardy qos áriptermen beıneleý arqyly kóshý usynylýdy.  Al, A.Baıtursynulymen qatar Til bilimi ınstıtýty latyn álipbıe kóshýdiń jobasyn  ázirlep te qoıǵan. Bul  ınstıtýt mamandary eń áýeli óz elimizdiń tarıhyndaǵy álipbı reformasynyń, sonymen qatar óz táýelsizdikterin alǵannan keıin kılıllısadan latynǵa kóshken Ózbekstan, Túrikmenstan, Ázirrbaıjan, taǵy basqa elderdiń tájirıbelerin  zerttep  jáne de osy reformanyń bul elderdegi oń tustary men jiberilgen kemshilikteriniń bárin de zerdelep, jınaqtap otyr. Osynyń negizinde, ıaǵnı, latyn grafıkasynyń negizinde «Qazaq álipbıiniń tarıhy, taǵlymy jáne bolashaǵy» degen taqyrypbyna  úlshken kitap ta shyǵaryldy. «Latyn álipbıi arqyly túrik halyqtary birlikke jaqyndaıdy». Bul pikirdi  til ǵylymynyń zertteýshileri men ǵalymdar, jýrnalıser men saıasatkerlerdiń basym kópshiligi qoldap otyr. Olar Muhtar Qul-Muhammed, Amanqos Mekteptegi, Dos Kóshim, Erlan Karın, Erlan Qajybek, Shákir Ybyraev, t.b. Deı turǵanmen, «Kırıllısada  turǵanda  olardyń  ana tilin úırenýge qulqy soqpaǵanda, latyn álipbıine kóshkende ulttyq sezimi oıanady dep oılaý qate túsinik»,­-deıtin M.Shahanov tyń mańaıyndaǵy shaǵyn toptyń pikiri de jurtshylyqty alańdatyp qaldy. Ǵalymdardyń pikirinshe, kırıll  jazýyn qazaq tiline ıkemdeýdegi eń úlken kemshilikter tómendegideı  boldy:

-qazaq tiline jat, alaıda orys tiliniń dybystaryn tańbalaýda qoldanylatyn –v,-f, sh, ch, s, , , e, ıý, ıa. Tárizdi basy artyq tańbalardyń qosylýy boldy;

- Bul «orys  orystyq» ekspansıa demeske shara joq;

-Bul tańbalar qazaq álipbıindegi áripter sanyn kóbeıtip qana qoımaı, áripterdiń kóp bolýy kez kelgen tildi úırenýdi qıyndatatyn faktorlardyń biri boldy.

-orys tili arqyly engen sózderdiń tilimizge dybystyq jaǵynan beıimdelýine kedergi boldy.

Elbasy N.Á.Nazarbaev  óziniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda latyn álipbıine kóshý týraly ıdeıaǵa qaıta toqtaldy: 2017jyldyń aıaǵyna deıin qazaq álipbıiniń jańa grafıkasynyń biryńǵaı standarttaǵy nusqasyn qabyldaý kerek ekendigin atap ótti. Sonymen qatar, 2018jyldan bastap jańa álipbıdi úıretetin mamandardy jáne orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtardy daıyndaýǵa kirisýimiz qajettigin naqty kórsetti. Al, 2025 jylǵa qaraı is-qaǵazdaryn, merzimdi baspasózdi, oqýlyqtardy, bárin de latyn álipbıimen basyp shyǵara bastaý kerek degen tapsyrma berildi.

Elimizdiń bilim, ǵylym, mádenıet salasynyń bıikke órleýi jolyndaǵy naqty is-sharalary –bolashaq urpaǵymyzdyń óz eliniń tutqasy bolýǵa jeteleıtin ıgi qadamdar. Latyn álipbıi arqyly ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtap, tereńde jatqan, áli kómeski kúıinde umytylyp bara jatqan ata-baba tarıhyndaǵy ańyz, áńgime, jyr-dastandarymyzdy jınaqtap, baı muramyzdy álemdik deńgeıge kóterilýge jol ashylady dep esepteımiz. Bolashaqta latyn álipbıine kóshýdiń, ıgerýdiń naqty ádistemeleri, joldary zerttelip, usynylatyn bolady.

 J.Ádilhanova, Ó.Sandyqbaeva,

Ál-farabı atyndaǵy QazUÝ

 JOO-ǵa  deıingi daıyndyq

 kafedrasynyń aǵa oqytýshysylary