Bul úsh aqsaqal – úsh mashaıyqtyń kimder ekenin Sypyra shejireshi Álıasqar Baıǵutuly men onyń quımaqulaq uly Aqpantaı Baıǵutovtyń bizge jetkizip ketken baǵa jetpes muraǵattary negizinde bildik. Aıtyp otyrǵanymyz, 1941 jyly Ámir Temirdiń molasyn ashtyryp kórmek bolǵanda, qaıdan shyqqany belgisiz úsh aqsaqal ámirshiniń qabirine tıýge bolmaıtynyn, áıtpese qarǵys atatynyn aıtyp, jyldam kózden ǵaıyp bolatyny bar emes pe – sol úsh aqsaqal – úsh mashaıyq. Bul úsh mashaıyqtyń bireýi – joǵarydaǵy Sypyra shejireshi Álıasqar Baıǵutulynyń (1898-1981) ózi.
Áýeli túsinikti bolý úshin basynan bastaıyq. 1941 jyldyń 19 maýsymy kúni ataqty antropolog M. Gerasımov bastaǵan komısıa músheleri qaharly qolbasshynyń qabirin ashýǵa kiriskende, qaıdan kelgeni belgisiz úsh aqsaqal : «Jahangerdiń qabirine tıýge bolmaıdy, arýaǵy mazalansa, qıamet-qaıym soǵys bastalady» degen jazýy bar kóne kitapty kórsetip, Temirdiń qabirin ashý jaqsylyqqa aparamaıtynyn kúńirene aıtyp, jalynyp ta, jylap ta kórgen eken. Biraq oǵan senbeı, shaldardy ájýalap kúlgen ǵalymdardyń (onyń ishinde tómendegi Málik Kaıýmov ta bar) aıtýynsha, álgi qaıdan paıda bolǵany belgisiz úsh shal dál solaısha jyldam kózden ǵaıyp bolady.
Bul tarıhı oqıǵanyń kýágeri – 2010 jyly 98 jasynda qaıtys bolǵan, KSRO halyq ártisi, Sosıalısik eńbek Eri Málik Kaıýmov (Tashkent kınostýdıasynyń operatory retinde túsirý tobyna bastan-aıaq qatysqan) 2003 jyly sol kezdegi túsirgen kadrlardy paıdalana otyryp «Temirdiń qarǵysy» atty derekti fılm túsirgeni málim.
Onyń aıtýynsha, 1941 jyldyń maýsym aıynyń ortasy aýa Samarqandtaǵy Gýr Emır (Ámir kórhanasy) mavzoleıine jınalǵan memlekettik komısıa óziniń aldyndaǵy asa mańyzdy tapsyrma – Azıanyń aqsaq barysy atanyp, 27 memleketke patsha bolǵan, qaharynan qan tamǵan qudiretti Ámir Temir Kóregenniń (1336-1405) qabirin ashýǵa asa muqıattylyqpen úsh kún jumsaıdy.
Aqyry 90 puttyq jasyl nefrıt astyndaǵy úsh qabatty mramordan turatyn tabytty ashý bastalady. Altyn jalatylǵan mataǵa oraýly arsha aǵashynan jasalǵan tórt tuǵyrly tabyttyń qaqpaǵyn ashýǵa búkil ekspedısıa músheleri jınalady. 1941 jyldyń 21 maýsymy kúni tań aldynda tabyt qaqpaǵy ashylǵanda – ámirshiniń beınesinde eles bergen hosh ıisi bas aınaldyratyn ystyq lepti qoıý bý syrtqa atylyp shyǵyp, jurt shoshynǵannan keri serpilip ketedi. Sol zamat kesene ishinde úsh apta boıǵy qazýlar kezinde birde-bir ret óshpegen jaryq jalp etip sónip qalady (Onyń neden bolǵanyn elektrık sol boıy túsine almaǵan). 1941 jyldyń 21 maýsym kúni «Pravda» gazeti Aqsaq Temirdiń qabiri ashylyp, onyń bas súıeginen jıren qyldar tabylǵanyn, ıaǵnı álem ámirshisiniń saqal-shashy jıren tústi bolǵanyn habarlaǵan. Al dál osy sátte Berlınde Gıtler «Barbarossa» josparyna qol qoıý ústinde bolatyn. Al «Barbarossanyń» aýdarma maǵynasy «jırensaqal» (ryjeborodyı). Erteńine alpys mıllıon adamzatty alapat qyrǵynǵa ushyratqan German fashızminiń Keńes odaǵyna shabýyly bastalady da ketedi.
Bul mıstıkalyq sáıkestiktiń Stalınge qanshalyqty áser etkeni belgisiz. Degenmen jez murt kósemniń Máskeýge áketilgen álem ámirshisiniń bas súıegin 1942 jylǵy 20 jeltoqsan kúni Samarqandtaǵy óz ornyna tezdetip qoıǵyzǵany anyq. Oǵan da sebep bolǵan – joǵaryda aıtylǵan Málik Kaıýmov. Ol kınooperator retinde kóp uzamaı qandy soǵysqa attanǵan. Maıdanda júrgende ózi kýá bolǵan nárseler oǵan tynyshtyq taptyrmaıdy. Aqyry Qudaı sátin salyp, maıdan dalasynda marshal Jýkovpen kezdesken qarapaıym soldat oıyndaǵynyń bárin aqtaryp, Temirdiń súıegin óz ornyna qoımaıynsha keńes halqy jeńiske jete almaıtynyn tuspaldap aıtady. Marshal munyń barlyǵyn Stalınniń qulaǵyna jetkizgen kórinedi. Temirdiń qarǵysynan susy qashqan Stalın ámirshi men urpaqtarynyń súıegin jerleýge dereý bir mıllıon rúbl bólgen. Bul ol zamanda bútindeı bir dıvızıany bir aı ustap turýǵa jetip-artylatyn úlken aqsha edi. Temirdiń súıegi áskerı qurmetpen, artılerıanyń salút berýimen óz ornyna qoıylǵannan keıin kóp uzamaı Stalıngrad qalasy fashıserden tolyq azat etiledi. Mine, taǵy da sáıkestik. (Aqsaq Temirdiń súıegin Stalıngradtaǵy maıdan dalasy ústimen alyp ushqan, sonan keıin ǵana jeńis Keńes armıasy jaǵyna aýǵan delinedi. Sondaı-aq uly qolbasshynyń súıegin soǵysta ortaazıalyq jaýyngerlerdiń rýhyn kóterý úshin olar shoǵyrlanǵan áskerı bólimderge aparǵany týraly da derek bar). Ne desek te, Stalıngrad maıdanynyń feldmarshal Paýlústi armıasymen tutas qolǵa túsirgen, soǵys taǵdyryna betburys jasaǵan sheshýshi shaıqas bolǵany belgili.
Taǵy da bir sáıkestik. Málik Kaıýmov soǵysta týra uly ámirshi sıaqty sol aıaǵyna oq tıip, jaralanǵan. Bul da Jaratýshynyń onyń 1941 jyly jibergen qateligin túzeýi úshin eskertýi, ádeıi tiri qaldyrǵany bolar, bálkim.
Endi negizgi áńgimemizge kóshsek, joǵaryda aıtqan Sypyrashy shejireshi Álıasqar Baıǵutuly (1898-1981) – Ámir Temir Kóregenniń Samarqandaǵy múrdesin ashýǵa qarsy bolǵan úsh mashaıyqtyń biri. Erekshe qasıet qonǵan bul úsh aqsaqal aıan arqyly (bozala tańda kelgen kók esekti shaqyrylmaǵan qonaq) sóılesip, Ámir Temirdiń saǵanasy aldynda kezdeseıik dep ýaǵdalasady. Ekinshi mashaıyq – alasapyran jyldary Aýǵanstan asyp ketken, toǵyz júz kitapty jatqa aıtatyn, zamanynda ıslam álemine belgili qary bolǵan Aǵýzı Bılla ǵulama bolsa, úshinshisi – Ýfadan kelgen tatar moldasy Másilafadın ǵulama. Úsheýi Samarqanda tabysyp, aldymen qabir qazatyndardyń basshylarymen, eknishi márte ǵalymdarmen, úshinshi zırat basyndaǵylarmen kezdesedi. Bul úsheýi Ámir Temirdiń saǵanasyn qorshap turǵan NKVD áskeriniń arasynan qalaı ótkenin bilmeı tańǵalyp turǵan memlekettik koımssıa basshysy akademık Gerasımov pen Sadrıddın Aını bastaǵan bastaǵan ǵalymdarǵa Kóregenniń kók sandyǵyn ashsa, soǵys rýhy oıanyp, adam qanyn sýdaı aǵyzatyn alapat keletinin qatań eskertip, olar eseńgirep qalǵanda, bul úsheýdiń qalaı, qaıda ketip qalǵanyn eshkim bilmeı qalady.
Álıasqar Baıǵutuly – otyzynshy jyldardaǵy Sozaq kóterilisiniń de uranshysy bolyp, mergendigimen aty shyqqan, ólim jazasyna kesilgen, biraq ǵaıyptyń kúshimen aman qalyp, jer aýdarylǵan, 1954 jyly aqtalǵan. Arys qalasyna jaqyn mańdaǵy temir jol beketinde 1982 jyly qaıtys bolǵan. Onyń uly Aqpantaı Álıasqaruly (1962-2009) arqyly bizge jetken «Altyn shejire» áli tolyq ıgerilgen joq. 1970 jyly Sábıt Muqanov ataquty shejireshimen suhbattasyp, «Myna jazbań kúrdeli eken, jaryqqa shyǵarý qolymnan kelmeıdi» dep, jylap qoshtasqan eken. Shymkenttik azamattar zertteýshi Asan Turabaev pen jýrnalıs İlesbek Baıjanovtyń atsalysýymen sonaý Saq dáýirinen bermen baıandalatyn muralardyń bir bóligi aldymen gazet betterinde, keıin kitap bolyp jaryq kórdi. Degenmen Asan Turabaev bul mura áli ıgerilmeı jatqanyn aıtady. Soǵan qaraǵanda bul shejireni «Úsh árip» tyńshylary oqyp kórgende kúdik týdyrmaıtyndaı etip erekshe ádispen qaǵaz betine túsirse kerek.
