Búgingi tańda Darvın iliminen «muzdaı qarýlanǵan» kóptegen azamattarymyzdyń pikiri «rýyn (atasyn) bilýdi, ony aıtýdy maqtaný, rýǵa bólinýdiń paıdasynan zıany kóp» dep esepteıdi.

Qazaqtyń rýlyq shejiresiniń mynadaı syry bar. Atamyz Qazaqtyń «Tektiden tekti týar», «Jaqsy da, jaman da tegine tartady», «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn», «Ý, ishseń rýyńmen», “Tegin bilmegen teksiz, jeti atasyn bilmegen jetesiz”, “Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen qulaǵy men jaǵyn jer” degen sıaqty kóptegen maqaldary bar. Bul maqaldardyń bizge aıtyp turǵany, birinshi tegińdi bil deıdi. Al, tek degenimiz budan san ǵasyrlar, san myńdaǵan jyldar buryn ǵumyr keshken arǵy ata-babalarymyz. Al, jeti ata ózińnen bastap sanaǵandaǵy tikeleı jeti atań. Muny árbir qazaq balasy jatqa bilip árqashanda duǵasyn joldap otyrýlary kerek. Ejelgi qazaqtar (esti qazaq balasy kúni búginde de) árbir ishilgen astan keıin dastarhannyń batasyn jasap, jeti atalarynyń attaryn atap, duǵalaryn joldap otyrǵan.  Ózderińiz oılap qarańyzdar, sizder de, men de budan 70 000 jyl (shejirelerde solaı jazylǵan) burynǵy sonaý túp atamyz Adam Ata men Aýa anadan beri úzilip qalmaı jalǵasyp kelemiz. Úzilip qalsaq, sizder de, men de bul dúnıege kelip, sizdermen bulaısha suhbattasyp otyrmaǵan bolar edik. Sondyqtan tikeleı jeti ata rý ishine kirmeıdi, ol bólek atalady. Al rý aty sol san myńdaǵan jyldar burynǵy atalarymyzdyń ishindegi eli men urpaǵyn qorǵaýdaǵy jasaǵan jaqsylyǵy, danalyǵy, batyrlyǵy, áýlıeligi t.t. sıaqty urpaǵyna úlgi bolyp, rý atyn ıemdengen atalarymyz. Ol atalaryńnyń árqaısysynyń aralary san ǵasyrlarǵa ketýi múmkin. Ol sol sońǵy rý atyn ıemdengen atalaryńnan keıingi, eline jasaǵan jaqsylyǵymen taǵy da urpaǵy maqtanyp, rý atyn taǵy da ıemdengen atańnyń dúnıege kelýine baılanysty. Bulaı bolǵan jaǵdaıda sońǵy Rý atyn ıemdengen atań, sońǵy atańnyń artyna tirkelip aıtylady. Arty osylaı jalǵasyp kete beredi. Qazaqta rý atyn ıemdenýden artyq ataq, madaq, abyroı, dáreje joq. Ony qazirgi «Halyq batyry» ataǵymen ǵana shamaly salystyrýǵa bolar. Biraq, bul ataq adamnyń ózimen birge kelip, ózimen birge ketedi. Al rý atyn ıemdengen atanyń aty urpaqtary úshin máńgi jasaıdy. Ol esim sol atanyń urpaǵy jazataıym (eshkimniń basyna bermesin) túgel joq bolyp ketpese, máńgi ólmeıdi. Atam qazaqtyń rýlyq shejire jasaý júıesi osylaı oqylady.

Rý – Ata degen sóz. Qazaqtyń «Rýyń kim?» degeni, ol seniń el tanıtyn atańnyń aty kim degeni. Qysqasy rýyńnyń aty, seniń kóp atalaryńnyń ishindegi eń tanymal atańnyń aty. Tegin bilgen qazaqtyń bári týys. Qazaq rýlary – bir atadan órbigen týystas adamdardyń jıyntyǵynan turady. Rý ataýlary – bir kezdegi ákelerimizdiń attary, esimderi, ıaǵnı ol ózińniń tegiń.

Tek qana «as iship, aıaq bosatqandar» jáne qazaq halqynyń ulttyq múddesine qyzmet jasap urpaqqa úlgi bola almaǵandar rý atyn ıemdene almaǵan, ıemdene de almaıdy. Olardyń Rý degen sózden záreleri ketip, qorqatyn sebepteri osydan. Rýǵa bóliný degen sózdi shyǵaryp júrgender de solar. Rýyn biletinder men rý atyn ıemdengen Atasynyń halqynyń birligi úshin jasaǵan eren erligin bilip, sol úshin maqtana alatyndar eshqashan rýǵa bólinbeıdi. Olar birigedi. Birikende de aralarynan qyl ótpesteı bolyp birigedi. Sebebi, qazaq eliniń ózi biriniń ishinen biri shyqqan rýlardan (atalardan) turady. Osyǵan sáıkes, ejelgi Qazaqtyń Ata saltyn da beıtanys qazaqtar birinshi kezdeskende, amandasqannan keıingi áńgime «Rý surasýdan» bastalǵan. Rý surasqan qazaq mindetti túrde qandas-baýyr, naǵashy-jıen, quda-jekjat, qaryn bóle, týys bolyp shyǵa keledi. Bul qaǵıda kúni búginde de qoldanylady. Olar uly atalarynyń ne úshin rý atyn ıemdengenderin jaqsy bilgendikten, jaqyn týmalastar bir-birimen qyz alyspaı, qan tazalyǵyn saqtaıtyn bolady. Rýyn bilmeıtin jáne onyń máni men maǵynasyn zerdeleýge sanalary (aqyly men bilimi) jetpeıtin teksizder ǵana rýdy jamandap, rýǵa bóledi. Búgingi aýzyn ashsa rýdy jamandap, óz qoldarymen jasaǵan barlyq jamandyq ataýlynyń bárin qazaqtyń rýyna (atasyna) aparyp telıtinder osy sanatqa jatady. Ata-analaryn qarttar úıine tapsyratyndar tek qana osylardyń arasynan shyǵatynyna qandaı daý bar?

Qazaqtyń úsh júzi (Uly Júz, Orta Júz jáne Kishi Júz) – qazaqtyń birinen keıin biri tirkesip dúnıege kelgen úsh balasy. Úlkeni aty aıtyp turǵandaı Aǵarys (Aǵa Arys), ortanshysy Janarys, kenjesi qazaqtyń Qarashańyraǵyn ustap qalǵan Bekarys. Qazaqty ejelgi shejire-jyrlardyń bári «Úsh analy qazaq» dep ataǵan. Úsh júzge kiretin rý-taıpalar sol úsh Atadan, úsh Anadan ósip óngen urpaqtar, bári ózara týys, bir atadan taraıdy. Aqıqaty, Qazaq rýǵa, taıpaǵa, júzge bólinbeıdi, qazaq sol rý, taıpa, júzderden quralady.

Búkil álem elderi men memleketteri bastaýyn Atam Qazaqtyń «bir rýly elinen» alady.

Búkil álem elderi óz tekterin qazaqtyń Úsh Júzine kiretin rýlardyń ishinen tapsa, búkil qazaq rýlary óz tekterin Qazaqtyń qarashańyraǵy Adaı shejiresiniń ishinen tabady. Adam men Adaıdyń «Ada (Ata)» degen bir túbirden, ıaǵnı bir atadan bolyp, rýlyq tańbasynyń «Til», «Shańyraq», «Sadaq tartyp turǵan salt atty» jáne «jebe» bolatyny osydan. Álem elderiniń óz tegi men mádenıetin Altaıdan, al altaılyqtardyń óz tegin Man Adaı Qaradan taratatyndary osydan. Kúni búginde de, Mannyń atyn Manqystaý, Adaıdyń atyn Adaı, Qaranyń atyn Túpqaraǵan (Qaraǵantúp) ustap otyr. Parsy halqynyń (Iran) óz tekterin MAD (Man Adaı) patshalyǵynan taratatyny da osydan. Mundaı derekterdi kóptep keltirýge ábden bolady.

Búkil álem elderi óz tekterin únemi izdeý ústinde. Keıbireýler ony tipti aıýannyń arasynda (Darvın), basqa planetalardan da izdep júr. Olar ony basqa jaqtan tappaıdy. Túptiń túbinde olardyń bári osy Bizdiń qazaqı shejiremizge kelip júginetin bolady. Álem tarıhynda mundaı jaǵdaılar burynda da san ret bolǵan.  Atamyz qazaqtyń «At aınalyp qazyǵyn, Er aınalyp elin tabar» degen maqaly sodan qalǵan.

Aqıqatynda onyń esh qıyndyǵy joq. Mysaly, Eýropalyq Albandar - Uly Júz  Úısindegi Alban rýymen, Qap taýyndaǵy Sherkeshter - Kishi Júzdiń Sherkeshterimen,  Qarashaılar – Adaıdyń Tobyshyndaǵy Qarashymen, Madıar-Majarlar (Vengerler) Mańǵystaýlyq Adaılardyń Jary rýymen, tipti búkil Alash, alty Alash, Alshyndar – Kishi Júz Begarystyń Alshyndarymen t.t. bolyp Qazyǵurtqa (Qazyq jurtqa) taǵzym etip kelip qaıta tabysady. Onyń tek qana jalǵyz sharty bar. Olardyń bári qazaqtyń Ata salty men dástúri, dástúrli dini jáne Ana tilin meńgerýleri tıis. Munyń qazir alǵy sharttary bastaldy. Mysaly, Venger halqy jappaı qazaqtyń Ana tilin saqtap qalý úshin kúresip jatyr.

«Atasy alys bolǵanmen, Jamıǵı Qazaq bir týǵan» dep Bazar jyraý (1842-1911) atamyz jyrlaǵandaı, aramyz alys bolǵanmen, búkil qazaq bir Atanyń urpaǵymyz: bir - birimizge Ata (Ataı) men áje (Ájeı), áke (Ákeı) men sheshe (Shesheı), aǵa (Aǵaı) men jeńge (Jeńgeı), ini men qaryndas, naǵashy men jıen, qudandaly jekjatpyz, qandas baýyrmyz, týyspyz, dospyz. Uly Atalarymyz bizge úlkendi de, kishini de ózińniń týǵan atańdaı kór dep Adam (Atam, Atam meniń); Jáke, Sáke, Máke degen de óz ákeńdeı qurmet kórset dep otyr. Abaı atamyzdyń «Adamzattyń bárin súı, Baýyrym dep» otyrǵany da osy ósıet.

Qazaqtyń Ata salty boıynsha bir atanyń balalary atalary men ákeleriniń aıtqanyn tyńdaǵan. Atalarynyń aıtqan ósıetterin kóziniń tirisi túgili, baqılyq bolǵannan keıin de eki etpegen. Atalarynyń molalarynyń basyna záýlim sándi saraı – keseneler salǵan. Eshqaısysy qazirgi keıbir jetesizder sıaqty qarıalarymyzdyń kózin baqyraıtyp qoıyp, «Shal», «Áı, shal!» dep sóılemegen, aldyn kesip ótpegen, ata-analaryn qarttar úıine tapsyrmaǵan. Tapsyrmaq túgili qazaq ta ondaı túsinik te bolmaǵan.

Muny kúni keshege deıin qazaqtyń bes jasar balasyna deıin bilgen. Bizdi budan aıyrǵan mektep oqýlyqtarymyzǵa «seniń atań Adam ata emes, maımyl (aıýan)» dep jazyp bergen negizin jebireı men orystyq bólshevızm qalaǵan keshegi Keńestik bılik.

Sol Keńestik úkimettiń «shınelinen» shyqqan qazirgi «bilimdiler» rýdy aýyzǵa alýdy, olardyń urpaqqa úlgi bolǵan shejire-tarıhyn zerttep, nasıhattaýdy Qazaqtyń bolashaǵyna balta shabatyn, zıandy dúnıe dep esepteıdi. Olar, «Birinshiden, Rý surasý men ony aıtýdy maqtanshaqtyq, ekinshiden — qazir keı rý ókilderi ózderiniń rýlaryna Fond ashyp alǵan, soǵan barlyǵy aqsha laqtyryp, ózderinshe bólektenip isteıtin tirlikteri bar, bul da nadandyqtyń belgisi, úshinshiden – qol astyna jumyskerlerdi rýlyq saıasat ustanyp tańdaıtyn bastyqtarda bar, olda nadandyqqa jatady», degen syn aıtady.

Olarǵa aıtarym: Tarıhqa úńilsek, Uly Jaratýshy Alla Adam Atamyz ben Aýa Anamyzdy jaratqaly beri 70 000 jyl boldy delinedi. Sodan beri jer betine qanshama myńdaǵan ult kelip, qanshama myńdaǵan ult joıylyp ketpedi. Qazaq halqy osy rýlyq júıesin saqtaǵandyqtan ǵana, sol jetpis myń jylǵy Adam atamyzdyń «qarashańyraǵyn» saqtap otyr.

Áńgimeniń ashyǵyn aıtqanda, rýdy jamandap, ózderi jasaǵan barlyq jamandyqtaryn qazaqtyń atasyna jaýyp, qazaqtyń atasyna til tıgizý elimizde Darvın ilimin basshylyqqa alǵannan keıin paıda bolǵan dert. Mektep oqýlyǵymyzda «adam maımyldan paıda bolǵan, qazaqtyń atasy maımyl» dep jazýly tursa, basqasha bolýy múmkin de emes qoı. Búgingi tarıh pen til ǵylymynyń mılaryna ǵylymı «ota» jasaý kerek. Muny qazir jasamasaq, keıin kesh bolady. Aýrý qatty asqynǵan da eshqandaı «ota» kómektese almaıtyn bolady.

Orys tildi bılik qazaqtyń qamyn oılaıtyn bolǵanda, anaý túbi bir baýyrymyz Túrikter sıaqty, áldeqashan mektep baǵdaralamysynan alyp tastaýlary qajet edi.

Aqıqatynda, qazaq balasynyń atasyn (tiride ózin, baqılyq bolǵanda arýaǵyn) syılap, onyń elge úlgi bolǵan ıgi isterin únemi esterine alyp, onymen maqtanyp júrse, onyń nesi aıyp. Onyń kimge qandaı zıany bar?

Ejelgi qazaqtar eshqashan Rý jamandap, olarǵa til tıgizbegen, kerisinshe, olardyń jaqsy isterin bilip, tek qana sol úshin maqtanǵan. Bizderde osyny jalǵastyrýǵa tıispiz. Ejelgi atalarymyz qazaqı shejire men tarıhty jaqsy bilgen. Áıtpese, olarmen qalaı maqtanasyń? Ózińiz oılap qarańyzshy, Álemge aty áıgili, sońǵy eki myńjyldyqtyń eń uly tulǵasy dep, búkil álem elderimen (IýNESKO) tolyqtaı moıyndalǵan, búkil álemge ádildikpen bılik júrgizgen (oǵan óz aınalasynan tipti ózine baǵynǵan álem elderiniń ishinen birde-bir adam, birde bir el qarsy shyǵyp satqyndyq jasamaǵan, kúni keshege deıin búkil qazaq áýlıe dep áspettegen) álem bıleýshisi Qazaqtyń Uly qaǵany Shyńǵys han atamyzben nege maqtanbasqa?! Edil (Attıla) qaǵan t.b. qaǵandarmen nege maqtanbasqa?! Atalarymyzdyń teńdesi joq asqan bilimdi, asqan suńǵyla, asqan aqyldy, júrek jutqan batyr, asqan daryndy qolbasshy bolǵandary úshin nege maqtanbasqa?! Osyndaı asyl tekti urpaqtardy dúnıege ákelgen, asyl tekti ultymyz, asyl tekti rýymyz úshin nege maqtanbasqa?! Eske ustaıyq! Uly Atalarymyz «Tektiden tekti týady» degen maqaldy bizge bosqa qaldyryp ketken joq.

Rýlaryn (atalaryn) maqtap, eskertkish qoıyp jatqandarda, qazaqty eshqashan bólinýge aparmaıdy. Onyń túpki qorytyndysy kerisinshe bolady. Ózińiz oılap qarańyz! Mysaly, «japyraǵy jaıqalǵan alyp báıterekke aınalyp», elge jaqsy isimen urpaqqa úlgi bolǵan Atasy úshin maqtanyp, ony rý atyna aınaldyryp alyp, únemi maqtanyp júrse, sondaı jandarǵa kósheniń atyn berse, eskertkish qoısa onyń nesi aıyp?! Kimge onyń qandaı zıany tıipti. Óziniń ákesimen, tikeleı atasymen, arǵy rý atyn ıemdengen atalarymen (Qazaq degen ult ataýy da, eń túptegi bir rýly eldiń aty)  maqtana bilgen jan, ulty úshinde maqtana da, ony qorǵaı da alatyn bolady. Oǵan kúmánimiz bolmaýǵa tıis. Muny tek Darvınnen (atamyz maımyl degen) tálim alǵandar ǵana túsine almaıdy. Buǵan qarsylyq bildirýshilerdi, jeteleıtin «jetek» tek qana "qyzǵanysh" degen sezim. Olarǵa aıtarymyz, bireýdiń jaqsy atasyn bosqa qyzǵanǵansha, ózderińizde solarǵa uqsaýǵa tyrysyńyz. Óz tegińizdi zerttep, jaqsy atańyzdy taýyp, Sizde ulyqtańyz, Sizde maqtanyz. Bunyń aty jaqsylyqqa jarysý bolady. Al rýdy keleke, kúlkige aınaldyryp, dattaý, balaǵattaý, jamandaý, bular kim buryn «maımylǵa» bala bolamyz dep jarysý bolady.

Onyń qorytyndysy: Elimizde qaptaǵan jumyssyzdyq,  sýısıd, jas balany dalaǵa tastaý, jetimdik, jesirlik, joqshylyq, qaptaǵan jetimder úıi, qarttar úıi, qańǵybastar úıi, erkektiń erkekke, áıeldiń áıelge "artylýy", tipti  úılenýi; Qurmanǵazy men Pýshkındi súıistirip, sýretin kóshege ilip qoıý; Qyzdardyń kóshege shyǵyp, aryn satyp «jezókshelikpen» aınalysýy, prıton (qonaq úılerdiń, monshalardyń) jumys jasaýlary, ajyrasýdan alǵashqy ondyqqa kirýi, musylman halyqtarynyń arasynan kósh bastaýy, ózin-ózi óltirýden (sýısıd) alǵashqy úshtikke enýi, qazaqtyń sanyn 20 mln-ǵa jetkize almaı júrip shetelge bala satý, nýdısterdiń forýmy ótkizilýi, qala kóshelerinde "qul" bazarlarynyń qaptap turýy, maskúnemdik, nashaqorlyq, jezókshelik, jemqorlyq, paraqorlyq, jebirlik, ózgeler qarajatty syrttan ishke tasysa, bizdiń sheneýnikterdiń ishten syrtqa asyrýy, búkil bıliktiń otarlaýshy orys tilinde sóıleýi, kók týdyń astynda turyp balalardyń qolyndaǵy kók shardy tartyp alýlary, oramal tartqan qyz balany mektepke kirgizbeýleri, pedofılderdiń kóbeıýi t.t. bolyp ondap, júzdep jalǵasyp kete beredi. Kim osylardy joqqa shyǵara alady. Bularda Bizdiń 28 jylda jetken "jetistikterimiz". Ashshy da bolsa búgingi kúnniń shyndyǵy osy. Mine osyndaı keleńsizdikterdiń kesirinen bılik pen qarapaıym halyqtyń  ara jigi kún ótken saıyn alshaqtap barady.

Osy aıtylǵan jaman ádetterdiń keıbirine arnaıy toqtala keteıin. Elimizdi azǵyndyq jaılady. Ejelgi perishtedeı pák Qazaq qoǵamy túgili, keshegi azǵan Keńestik kezeńde de bolmaǵan jaman ádetterge belshemizden battyq. Mysalǵa, pedofılderdiń shekten tys kóbeıip bara jatqanyn alaıyq. Bul aýrýdyń asqynǵany sonshalyq pedofılderdi «kastrasıa» jasaıtyn zań qabyldaýǵa májbúr boldyq. Bul sharamen másele túbegeıli sheshilmeıdi. Ejelgi qazaqta mundaı qylmys bolmaq túgili, mundaı túsinikte bolmaǵan.

QR Bas prokýratýrasy jynystyq zorlyq qylmysy boıynsha sottalǵandardyń statısıkasyn jarıalady dep habarlaıdy Qamshy.kz aqparat agenttigi Tengrinews.kz aqparatyna súıenip.

2017 zorlaý men zorlaý áreketin kórsetý faktisi boıynsha 348 adam sotty bolǵan. Al, 2018 jyldyń alǵashqy alty aıynda seksýaldy bopsalaý qylmysyn jasaǵan 176 adam bas bostandyǵynan aıyrylǵan. Olardyń 75-si zorlaý boıynsha, jynystyq sıpattaǵy zorlaý áreketi úshin 66, 16 jasqa tolmaǵan 6, kámeletke tolmaǵan jasóspirimderge zorlyq jasaǵany 29. 2018 jyly toptyq zorlaý faktisi boıynsha 28 adam sottalǵan. https://www.qamshy.kz/…/qazaqstanda-qansha-zhinistiq-zorliq…

Májilis depýtaty Zaǵıpa Balıeva «Elimizde pedofıldik órship tur». Zorlaý 33% paıyzǵa ósip, zorlyqshylardyń qolynan 2016 jyly 180 bala jábir kórgen». http://today.kz/…/756238-pedofiliya-v-kazahstane-protsveta…/

Arýlarymyzdy, ıaǵnı ultymyzdyń bolashaq analaryn bıliktiń tikeleı qoldaýymen Baıan Esentaeva degen prodúser «jalańashtap» sahnaǵa (kórmege) shyǵardy. Boıjetken qyzdarymyzdyń jalańash tánin, sulýlyǵyn, kórkin báıgege salǵan "arýlar saıysy" deıtin jeksuryn baıqaýsymaq qaı Ata-babamyzdan qalǵan dástúr edi? Ne úshin, Kim úshin arýlarymyzdyń tánin  jalańashtap «sahnaǵa (kórmege)» shyǵardyq? Satý úshin be? Álde baıshikeshter men sheneýnikterge «kóńildes, nemese toqaldyqqa» berý úshin be?

Orys tildi bılik Qazaq dalasynda buryn-sońdy bolyp kórmegen azǵyndyqtyń «kókesi»  jeńil júristi jezókshelerdi jeńgetaılarymen (sýtener) qosa «tárbıelep» kóshege shyǵardy. Kósheden qýyp edi,  olar monsha, qonaq úı, «prıton» páterlerdi jaǵalap ketti. «Jeńil» kıinip, kúıeýiniń kózine shóp salyp, baıynan aırylǵan «juldyzdardy» teledıdar betinen túsirmeı, urpaǵymyzǵa úlgi retinde usyndy. Tipti sol «juldyzdardy» UBT suraǵyna kirgizgenine de kýá boldyq.

Qazaq dalasynda buryn-sońdy bolyp kórmegen azǵyndyqtyń shyrqaý shyńy Abaı men Pýshkındi «súıistirdik». Erkek erkekke, áıel áıelge úılendi. Keıbireýler kóshede, qoǵamdyq oryndarda «maımyl» sıaqty jalańash júrýdi ádetke aınaldyrdy. Elimizde «nýdıster» qoǵamynyń forýmy ótkizgenderi tirkeldi. 

Táýelsizdik alǵaly beri elimizde jubaılardyń ajyrasýlary «jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtardaı» tym kóbeıip barady. Ult múddesin oılaıtyn Qazaqstan BAQ-tary elimiz ajyrasýdan musylman elderi arasynda birinshi orynǵan shyqty,  dep dabyl qaǵýda.

Álem boıynsha 250-ge jýyq memleket bolsa, qazaq halqy solardyń ishinen ajyrasý jaǵynan alǵashqy ondyqqa kiretinin statısıka málimeti aıǵaqtaıdy eken. Halqynyń sany mıllıard, birneshe júz mıllıon elderdi de basyp ozyppyz. Bul ulttyq qasiret emes pe? Bul, ǵasyrlar boıy Ata-babamyzdan urpaǵyna amanat bolyp kelgen Ulttyq qundylyqtardyń, Ulttyq ıdeologıanyń orys tildi bılik tarapynan múldem toqtatylǵanynyń aıdaı aıǵaǵy emes pe? Al, ejelgi qazaq qoǵamynda kúni keshegi  táýelsizdik alǵanǵa deıin erli-zaıyptylardyń ajyrasýy múldem bolmaǵan, jubaılardy tek qana ólim aıyrǵan. Áıtpese, qazaqta «Atyń jaman bolsa satyp qutylarsyń, qatynyń jaman bolsa qaıtip qutylarsyń» degen maqal bolmaǵan bolar edi.

Áıel jesir, bala jetim bolmasyn desek, «azamattyq neke» degenge tyıym salǵanymyz jón bolady.

Elimizde maskúnemdik aıyqpas dertke aınalǵan. Esepke  190 000-daı adam alynǵan. Alynbaǵany qanshama?  Ortalyq Azıa halyqtary ishinde spırttik ishimdik ishýden kósh bastap turmyz,  dep habarlady «Amansaýlyq» qoǵamdyq qordyń prezıdenti Baqyt Túmenova. (Astana. 19.07.2018 j. KazTAG – Baýbek Końyrov).

«Sharaptan «shattyq» izdegen shermendeler – maskúnemder  186 myńǵa jetti» dep habarlaıdy» Arasynda 14 jasqa jetpegen balalarda bar kórinedi. (Túrkistan gazeti»  https://turkystan.kz/article/15511-sharaptan-shattyk-izdegen-shermendeler-mascunemder-sany-186-mynqa-zhetti). Bul 2016 jylǵy esep boıynsha.

Onyń 30 myńy áıelder kórinedi.

«Statısıkalyq derekterge qaraǵanda, Ortalyq Azıadaǵy eń «ishkish» el — Qazaqstan. Elimizde jan basyna shaqqanda ár adam jylyna 12 lıtr alkogól ónimin paıdalanady. Al álemdik kórsetkishter boıynsha azamattar jylyna 6 lıtrden astam spırt paıdalanǵan el degradasıaǵa ushyraıdy eken.

Mamandardyń aıtýynsha, qazir maskúnem kúıeýimen alysyp, sony emdetemin dep júrgen áıelderdiń sany azaıǵan. Bul – erler az ishetin boldy degen sóz emes, áıelder kúresýdi qoıǵan, kúıeýlerimen birge ishedi degen sóz.

Áleýmettanýshylardyń pikirinshe, áıelderdiń spırtti ishimdikke tym úıir bolýy 90-jyldardyń basynda baıqalypty. Erkek qara baqyr tappaı úıde otyryp qalǵanda áıel bazarǵa shyǵyp, aqsha taýyp, ózi bı, ózi qoja bolyp, aqyry aldymen «boıyn jylytý úshin», keıin «kóńil kóterý úshin», «stresten qutylý úshin» ishti. Qazir endi er áıelin narkologıalyq dıspanserge súırep aparatyndaı jaǵdaıǵa jettik. Bul kúnderi er adamdardyń dárigerge «áıelimdi maskúnemdikten emdep berińizshi» dep jalynatyn oqıǵalary jıilepti». (https://baq.kz/news/24285).     

Walk Free: «Qazaqstanda 75 myń adam quldyqta ómir súrýde. Bul álemdik reıtingide 83 oryn. Aldynda Tájikstan (82 oryn),  artynda Sıngapýr (84 oryn)». (Walk Free 23. 07. 2018).

Elimizdi jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtardaı «Qarttar úıi» jaýlap aldy. Kúni keshege deıin qazaq elinde «Qarttar úıi» túgili, ondaı túsinikte bolmaǵan edi.

«2014 jyldyń esebi boıynsha Qazaqstanda 67 qarttar úıinde 35 myń jetim qart jatyr». (http://alashainasy.kz/alashuni/67-karttar-uynde-35-myin-jetm-kart-otyir-57888/). Qarttar úıi Qarashańyraqqa aınalyp bara jatqan joq pa?

Adam saýdasyna qatysty 9 aı ishinde Almaty qalasy boıynsha 30-dan astam qylmys áshkere boldy dep, - habarlaıdy qamshy.kz 31 qazan 2018 jyly.

«Jyl basynan beri QR QK-niń 309 babyna sáıkes jezókshelikpen aınalysýdy uıymdastyrýǵa jáne ustaýǵa qatysty 23 sotqa deıingi tergeý júrgizildi jáne QR QK-niń 308 babyna sáıkes jezókshelikpen aınalysýǵa baılanysty 5 qylmystyq is jáne QR QK-niń 128 babyna sáıkes adam saýdasyna qatysty 1 qylmystyq is qozǵaldy», - dep aıtty Almaty qalasy PD UQQKB adam saýdasyna qarsy kúres bóliminiń bastyǵy, polısıa podpolkovnıgi Aıdynbek Kokambekov. (https://www.qamshy.kz/article/adam-sawdasina-qatisti-30-dan-astam-qilmis-ashkere-boldi.html).

Bıliktiń 28 jyl boıy ulttyq ıdeologıany júrgizbeý saldarynan Qazaqstandaǵy qyzdardyń erte júktiligi Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderimen salystyrǵanda 6 esege jıi kezdesedi. Bul týraly BUU Halyqty qonystandyrý qory baǵdarlamasynyń (IýNFPA) Qazaqstandaǵy úılestirýshisi Ǵazıza Moldaqulova málim etti, dep habarlaıdy QazAqparat.

Elimizdi qaptaǵan qumar oıyn oryndarymen toltyrdy. Biletinderdiń aıtýynsha onda 350 myńnan 1 000 000 deıingi jastar baratyn kórinedi. Bir ǵana Astana qalasynyń ózinde 104 qumar oıyn oryndary ashylǵan.  Árıne olar ony ashqanda bireýdi baıytaıyn dep emes,  óz qaltalary úshin ashatyndary kim-kimgede belgili bolsa kerek. Qumar oıynnyń sońyna túskenderdiń qandaı jaǵdaılarǵa tap bolyp jatatyndaryn oılaýdyń ózi qorqynyshty.

Orys tildi bılik elimizde qylmys jáne ózgede quqyq buzýshylyqtardy jasamaıtyn birde-bir adam qaldyrǵan joq. Sol sıaqty jappaı para alatyn  sheneýnıkter para bermeıtin adamdy da qaldyrmady, tipti sábılerden alyp júr (mysaly, baqsha úshin)). Bıliktiń jaqynda para almaǵan polıseıdi «jerden jeti qoıan» tapqandaı bolyp marapattaǵandary mine osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq.

Elimizdi áleýmettik teńsizdik pen ádiletsizdik jaılady. Bıliktiń ulttyq ıdeologıany nazarǵa almaýy saldarynan búkil álem elderi ishinde adamdardyń ózine-ózi qol salýlary boıynsha 10 oryn bolsa, káriler, balalar jáne jasóspirimderdiń ózin-ózi óltirýi (sýısıd) boıynsha 3 oryndy ıemdenippiz. Bul qazaq-qazaq bolǵaly, qazaq tarıhynda bolyp kórmegen jaǵdaı. Atap aıtar bolsaq, qazaqta «sýısıd» túgili ondaı túsinikte bolmaǵan.

Bılik ulttyq ıdeologıamen aınalysýlary tıis edi. Orys tildi bılik bizdi, birinshi ekonomıkany kóteremiz, ulttyq ıdeologıany sodan keıin jasaımyz dep aldap soqty. Mine sodan beri 28 jyl ótipti. Ne órkendegen ekonomıka, ne júrgizilgen ulttyq ıdeologıa joq. Kúnnen kúnge qurdymǵa qaraı «jel aıdaǵan qańbaqtaı» dedektep, ketip baramyz. 

Qysqasy, Atasymen maqtana bilgen jandar, solarǵa uqsap baǵýǵa tyrysady. Al atamyzdy (rýmymyzdy) jamandaýdy qaǵıda etip usynǵan jolmen ketsek, adamdar qorǵaıtyn arlarynan (ar-ımany, otany, otbasy jáne Atameken týǵan jeri) jurdaı bolyp tek qana «aqsha», «aqsha», taǵy da «aqsha» deıtin bolady. Búgingi orys tildi bılik ıeleriniń Ar-uıattan jurdaı bolyp, jappaı para alyp, kóbiniń el baılyǵyn mıllıardtap tonap, shetelge qashatyndarynyń syry osy.

Birinshi, ekinshi, úshinshi ýájderge aıtarymyz:

Men mynadaı rýdanmyn (rýdyń aty kez-kelgen qazaqtyń, tek qana jaqsy isterimen úlgi bolǵan, elge tanymal atasynyń aty ekenin joǵaryda aıtqanbyz) dep maqtana almasaq, onda kimmen maqtanamyz «Darvınniń» ilimimen be?

Áldeqashan súıregi qýrap qalǵan atalarynyń atyna fond ashyp, kúni-túni eńbektenip tapqan qarajatyn, balalarynyń aýzynan jyryp soǵan salyp, olardyń urpaqtaryna qıyn jaǵdaıda kómektesip otyrsa, Biz ony bul dúnıedegi teńdesi joq eń uly erlik dep baǵalaýǵa tıispiz. Rýlar fondyny tek qana sol úshin qurady. Sol qarajattan jetim-jesirlerine, jaǵdaılary kelmeıtinderine kómektesip otyrady. Halyq ony amalsyzdan istep otyr. Egerde orys tildi bılik eldiń bar qarajatyn tonap alyp shetelge qashpaı, jumyssyzdarǵa jumys oryndaryn ashyp, baspanasy joqtarǵa baspanamen kómektesip, jarly-jaqybaı, jetim-jesirlerge qaraılasqanda qazaq halqy muny jasamaǵan bolar edi.

Al, úshinshi ýáj olardyń bárine túgeldeı qatysty emes. Kóptiń ishinde ala da, qula da bolady. Bul jóninde Uly Atalarymyzdan «bir qaryn maıdy, bir qumalaq shiritedi» degen maqal qalǵan. Qumalaq kimde joq. Shyndyǵynda, qazaq halqynda tek qana bir qumalaq bolsa, orys tildi bılik qorǵap otyrǵan júıedegi qumalaqtardy sanap taýysa almaspyz. Biraq, bizdegi bir «qumalaq» anaý aıtqandaı, «jazylmaıtyn jara» emes. Ony emdeýdiń esh qıyndyǵy joq. Atasyn syılap, áldeqashan súıegi qýrap qalǵan atalarynyń basyna sándi keseneler salyp, týǵan-týmalasymen, jetim-jesirlerlerine qaraılasa júretin jandarǵa ol eshqandaı qıyndyq týǵyzbaıdy. Olarǵa, osy aıtylǵandarda jetkilikti. Olar sol «bir qumalaq» bolmaýdyń barlyq sharasyn alatyn bolady.

Rýdyń qazaq úshin asa qajet ekenin moıyndamaı, ony jamandaǵanymyz, ózimizdi dúnıege ákelgen ákemiz ben sheshemizdi, odan arǵy Atalarymyz men Analarymyzdy jáne ultymyzdy  moıyndamaǵanymyz jáne jamandaǵanymyz. Bulardyń bári bólinbeıtin birtutas dúnıeler. Bulardy bólshekteýdiń sońy qurdym. Odan keıin shyǵatyn jol joq. Atamyzdy moıyndamasaq, ol  maımyldy atam dep moıyndaǵanymyz. Al, maımyl eshqashan adam bola almaıdy. Sebebi, Uly Jaratýshy – Alla olarǵa sana bermegen.

Odan ary ne bolatynyna kelsek, bul jaıly Atamyz Qazaq: «Ataǵa qarap ul, Anaǵa qarap qyz óser» degen. Eske ustaıyq! Maımylǵa qarap boı túzegen eldiń (uldyń da, qyzdyń da) keleshegi bolmaıdy.

Bul suraqtyń jaýabyn, ıaǵnı «Kimnen kim týady?» degen suraqqa áıgili Maıqy bı (Uly Júz-Úısin) atamyz bylaı dep jaýap bergen eken:

"Tulpardan tulpar týady,

Suńqardan sunqar týady,

Asyldan asyl týady,

Jalqaýdan masyl týady,

Masyldan mal baqpas týady,

Tilazardan qyljaqbas týady,

Tazdan jarǵaqbas týady,

Sarańnan bermes týady,

Soqyrdan kórmes týady,

Myljyńnan ezbe týady,

Qydyrmadan kezbe týady,

Maımyldan maımyl týady"

Qazaq shejiresi - Qazaq halqynyń jadynda saqtalǵan rýlyq shejirede búgingi qazaq balasynyń barlyǵy Qazaq degen atamyzdan ósip-óngen bir kisiniń balasy ekendigi aıtylady. Másele ulttyq shejireniń ǵylymı jáne tarıhı tanymdyq zerdeleý turǵysynan qanshalyqty naqtylyǵynda emes, tegin izdep tereńdegen saıyn búgingi barlyq qazaqty bir kisiniń (Qazaq atanyń) balasy qylyp shyǵaratyn tutastyqqa negizdelgen, taıǵa tańba basqandaı qurylymdyq qundylyǵy men sabaqtastyǵynda. Bul jerde oıdan shyǵarylǵan eshteńe joq. Qazaqtyń memlekettik qurylymy qazaq otbasynyń úlkeıtilgen maketi istetti.  Tiriler úshin kerek kemeńger júıe. Tegin bilgen qazaqtyń bári týys. Rý ataýlary – bir kezdegi atalarymyzdyń, ákelerimizdiń attary, esimderi. Bababalarymyz ben ákelerimizdiń attaryn umytsaq, «rýshyl bolmaımyz» degen bos sóz. Tegimizdi umytqannan jetistikke jetsek, qalǵan ulttarǵa qara kórsetpeı ketetin ýaqytymyz áldeqashan boldy. Jebireıler negizin qalaǵan komýnıstik Qyzyl úkimet qazaq shejiresi men urpaq sabaqtastyǵynyń sheńberindegi jol-joralǵy, salt-dástúrlerge ólerdeı qyryn qarady. Demek, sonshalyqty (Qyzyl Úkimet) tereń aıla-ádis pen shyrmaýǵa negizdelgen saıası Imperıanyń kele sala bizdiń qazaqı shejire – el basqarý tálimderimizge balta shabýynda bir gáptiń bary anyq emes pe!? Jaý bizdiń ulttyq bolmysymyzdan neni kórgisi kelmese, biz ulttyq múdde turǵysynan sony oryn-ornyna qoıa bastaýymyz kerek edi. Alaıda orys tildi bılik bizge muny jasaýǵa múmkindik bermeı, kerisinshe «tejeýish» rol  atqardy. Tipti ashyqtan-ashyq qarsy shyǵyp otyrdy.

Qazaqtyń Qarashańyraǵy: uly, negizgi, kıeli, baıyrǵy, murager, bas shańyraq degen sıaqty atadan qalǵan eń uly uǵymdardy túgel qamtıdy. Ulttyq salt-sanada qarashańyraq uǵymy óte ádil sheshimin tapqan. Mysaly: bir ákeniń úsh uly bar delik. Kúnderdiń kúninde úlken eki ulyn úılendirip, enshisin bólip berip, jeke otaý tigip bólek shyǵarady. Al kenje uly áke-sheshesiniń qolynda, qarashańyraq nemese bas shańyraqta qalady. Negizgi murager kenje ul bolady. Atadan, ákeden qalǵan qarashańyraqqa murager bolǵandyqtan kenje uldyń jasy kishi bolsa da, joly úlken bolady. Uldyń kenjeligin qarashańyraqqa berilgen jol men amanat toltyryp, eselep, teńestirip turady. Sol shańyraqtan otaý tigip bólek shyqqan ul-qyzdary sálem berip, tórkindep, amal aıynda kórisip, ata-ananyń bar kezinde de birinshi qarashańyraqqa keletin bolady. Bul – ata-babasyna jáne ushqan uıasyna degen týystyq qurmet. Týystyqty, qandastyqty, baýyrlastyqty baıandy etý. Ulttyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, atamekenge, ata dástúrge, ata saltqa, baba tarıhqa degen qurmet. Ortaq ulttyq qaǵıdany moıyndap, árbir áreketimizdi baýyrlastyq pen týystyqqa ıkemdeý.

Ata dástúrimizde «Qara shańyraqtyń qara qazany» degenuǵym  jáne «Qara qazan, sary balanyń qamy úshin ne istemedik» degen sóz bar. Qazaqtyń qara shańyraǵy – 360 áýlıeli kıeli Mańǵystaý. Eldiń qara qazany – bul ulttyq birlik pen berekeniń, qut pen qulpyrǵan jasampazdyqtyń rýhanı jáne zattyq beınesi men tuǵyry. Sol úshinde Mańǵystaýdyń Qarataýyndaǵy «Adaı ata – Otpan taý» kesenesindegi Qarashańyraq ǵımaratynyń qaq ortasyna alyp taıqazan ornatyldy. Bul - ulttyq, tektik rýhanı muramyz. «Amal» merekesiniń 13-i men 14-inde Otpan taýǵa jınalyp, qazaqtyń úsh júzinen shaqyrylǵan aqsaqaldary men azamattary sol ortaq qarashańyraqtyń qara qazanynan dám tatýy, jylma-jyl jańǵyryp, úrdiske aınalýy, ultymyzǵa ulaǵatty birlik, qut pen baq, bereke men yrys ákeleri sózsiz.

Qazaqtyń rýlyq shejiresi bútkil jer betindegi álem elderi ishindegi eń senimdi derekkózder qataryna jatady. Bul shejirede «tyrnaqtaı da» jańsaqtyq bolmaıdy. Sebebi, rýlyq shejire bir adammen emes, sol rý atyn ıemdengen Atamyzdyń (rýymyzdyń) búkil urpaqtarymen jáne olardyń aǵaıyn-týma, naǵashy-jıen, quda-jekjat, bóle men baja, kórshi-kólem, ıaǵnı búkil «qarǵa tamyrly» qazaqpen jazylady. Rýlyq shejire urpaqtan urpaqqa qaǵazǵa jazylǵan hatpen emes, aýyzben aýyzsha aıtylatyn qara sózben, qanmen, júrekpen beriledi. Ony qazaq balasynyń sanasynan óshirý bir Alladan basqa eshkimniń qolynan kelmeıdi.

Rýdy bilý, ol Ata-baba tarıhyn, saltyn, dástúrin bilý. Mysaly, Isak degen jat jurttyq qazaq arasyna kirip, iritki salmaq boldy delik. Ol, áýeli Isan degen qazaqı esim alyp, halyqtyń senimine kirý kerek. Qazaq bul jerde Isannyń rýyn, jeti atasyn suraıdy. Aıtyp bere almaı, ulttyq múddege qyzmet etpese, olardy ortasyna kirgizbeı, múıizdep elden qýyp shyǵady. Negizinen, ártúrli syltaý aıtyp, rýdy jamandaıtyn mine osylar. Mine, rýyn Ata-tegin bilmeıtin máńgúrtter osyndaılardyń arasynan kóptep shyǵady. Demek, rýdy jamandap, ony  «qubyjyq» qylyp kórsetýdiń esh qajeti joq, eshbir qazaq balasy alaýyzdyq týǵyzyp júrgen joq. Alaýyzdyq týǵyzyp júrgender, syrttan kirgen jatjurttyq kirmeler. 

Rýshyldyqty qazaqqa qajetsiz dep, qaralaý  dostyń isi emes. Sebebi, bul keshe, búgin paıda bola qalǵan júıe emes jáne ol úlken adamgershilikke, tazalyqqa qurylǵan dalalyq akademıa! Biz tek jattyń «aıtaǵyna» erip onyń qadirine jete almaı júrmiz.

Basqa ulttar men basqa dindegiler, mysaly araptar myń jyldan da asa ýaqyt ishinde, parsy men jebreıler tipti odan da kóp, al orys úsh ǵasyrda da qazaqty ulttyq bolmysynan ajyratyp, óz tilderi men dinderine ótkize almady. Bizdiń rýlyq júıemiz qytaıǵa da, basqaǵa da tótep bere alady. Bul 70 000 jyl boıy ábden synaqtan ótken júıe. Halqy rýlyq shejiresin 100 paıyz túgeldeı biletin mundaı el jer betinde joqtyń qasy. Qazaqtyń úsh Júziniń, ıaǵnı aǵaıyndy úsh Arysynan taraǵan rýlary birine-biri baılanyp, shyrmaýyqtaı shyrmalǵan. Sondyqtan, syrt kúshter bar, «ishten shyqqan jaý jaman» degendeı, ishten shyqqandary bar, barlyǵy jınalyp qanshama talpynsa da san myńdaǵan jyldar boıy qazaqty ala almaı kelgenin esten shyǵarmaǵanymyz jón bolady.

Tarıh taǵlymy: Ata saltyn ustanyp, tili men dinin saqtaǵan, tegin bilgen «Tektiden týǵan tekti urpaqtar» ǵana Qazaq ultyn aman saqtap keledi. Qazaqty qazaq etip búgingi kúnge jetkizgender de solar. Bul qaǵıdany saqtaı almaǵandar, «teginen bezgen teksiz, jeti atasynan bezgen jetesiz» atanyp, qatardan shyǵyp qalyp otyrǵan. Qysqasy, rýlyq júıeniń saqtalýy Qazaq halqynyń máńgilik el bolyp, Qazyq jurtta máńgi otyrýynyń kepili bolmaq.

Muhambetkárim Qojyrbaıuly,

Mańǵystaý