Qazaqta «altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi» degen ataly sóz bar. Osy sózde meńzegen qaısy altaý? Bir ǵasyrda qatar ómir súretin Ata, áke, bala atalmysh altaýdyń úsheýi, bular tatý bolsa otbasy berekeli, qut qonǵan, Qyzyr daryǵan salıqaly áýletke aınalady. Endigi úsheýi – jeti týys, Quda (jegjat), naǵashy(jıen) yntymaqty bolsa aýyldyń syrtynan at úrkedi, kıe qonǵan elge aınalady.

Tóbedegini alatyn tórteý she? Eldi ustap turatyn patsha, ǵalym, baı, taqýa. Bul tórt óz mindetin jaqsy atqarsa, tóbedegi keledi.

Patsha (ámir ıeleri) Ál-Farabı babamyz «Qaıyrymdy qala» eńbeginde «adamdar tek baqytty bolý úshin ómir súredi, soǵan belgili kezeńderde jetedi. Ol úshin jalǵyz qarylǵash jaz shyǵarmaıdy degendeı kóp bolyp baqytqa umtylýdy ortaǵa qoıady, adamdar bir-birine áser etedi, ómir súretin orta janǵa jaıly bolý kerek, aqyldy orta, aqyldy adam, aqyldy urpaq, aqyldy turǵyn, aqyldy qala qalyptasady sonda ǵana baqytty ómir bastalady» deıdi. Memlekettiń rýhyn qoǵamdaǵy adamgershilik, qaıyrymdylyq, ádilettilik, shynaıylyq, turaqtylyq, izgilik kóteredi, rýhanı qundylyqtary ǵana saqtaı alady.

Endi osy traktatta basshyny erekshe ataıdy, ol deni saý, parasatty, sabyrly, eske saqtaý qabileti joǵary, aqyldy, qyraǵy, batyl, meıirimdi, ádil, jan-jaqty, bilimdi bolý. Jan tazalyǵy, ar tazalyǵy, búkil adamǵa, óz halqyna degen taza mahabbaty, ǵylym men bilimge degen qurmeti kerek deıdi. Qoǵamnyń beriktigi, turaqtylyǵy, kúshtiligi ımandylyqtan. Sonda adamdar qaıyrymdy jáne aqyldy qala qurýǵa bolatynyn aıtady. Demek ámir ıelerine patshadan tartyp eki adamdy basqaratyn kishkene mánsaptyǵa deıin jatady. Osy top bir eldiń  baqytty-baqytsyz bolýyna tikeleı yqpal jasaıdy. Olar eldiń baqtashysy, shyn janashyr, halyqpen etene baılanystaǵy, Alladan qorqatyn basshy baqytty jaratady. Al ol qasyr bolsa eldi de, ózin de qurdymǵa aparady. Basshy bolý degen mamyq kresloǵa jaıǵasý, baılyqqa belsheden batý emes, kerisinshe el júgin, halyq amanatyn, ult taǵdyryn moınyna alý degen sóz. Ámir ıeleri ádil de meıirimdi bolyp, ar-uıat, obal-saýap degendi bilip kisi aqysyn jemese, qoǵam tynysh, el muńsyz bolady.

Ekinshi top ol – ǵalym. Ǵalym keme kapıtany sıaqty, keme sonyń baǵdar berýimen júredi, bıliktegi adam ǵalymdy tyńdaıdy. Ǵalym barlyq ǵylymnyń ıesi. Tarıhı, fılosofıa, ádebıet osy toptyń qolymen jazylady. Osynyń ishindegi saıası tarıh basty orynda turady. Adam janyn zıaly (jazýshy, aqyn), muǵalim, zańger, psıholog, jýrnalıs emdese, tánin dáriger emdeıdi. Bular laılansa, onda «et sasysa tuz sebedi, tuz sasysa ne sebediniń» ózi bolady. Bul toptyń qolynda qoǵamnyń kózge kórinbeıtin bir jińishke jibi bar. Sondyqtan olarǵa dúnıege, saltanatqa, mánsapqa, ataqqa qumarlyq jaraspaıdy. Ulttyq múdde, halyq ıgiligi jolynda júrgen adam kókiregi oıaý, minezi durys, shydamdy, qaıratty, batyl bolýy qajet. Naǵyz zıaly adam ózin ultynyń qyzmetshisi sanaıdy.  «Zıaly adam óz zamanynda ımandylyǵy, dinı bilimi, qabileti, tárbıesi, adamgershilik qasıetteri arqyly adamzatqa, ultyna, dini men diline durys qyzmet etip, urpaqqa izgiligi mol isterin qaldyra bilse adamzattyq keńistiktegi tulǵalyqqa qol jetkizbek», deıdi ult oıshyly ál-Farabı.

Úshinshi top – baılar. Baılar bolmasa, barlyq óndiris toqtaıdy, alyp zaýyttar, qaptaǵan saýda dúkender, dámi til úıirgen tamaq jaılar, kóńil ashar klýbtar, attam jerdegi janar maı beketteri, jep-ishken san túrli azyq-túlikti kim daıyndaıdy, kedeılerge kim jumys beredi, árıne, kedeı bolmasada baıdyń jumysy júrmeıdi. Sheber Jaratýshy baımen kedeıdi bir-birine bólinbeıtin etip qoǵam tepe-teńdigin saqtaıdy. Kez kelgen kedeı baıdyń bergen eńbek aqysyn taǵy kóbirek berse eken dep ishteı bolsada dámetedi, mine sondyqtan Islamda baı zeket, sadaqa berý arqyly kedeıdiń qalǵan aqysyn óteıdi. Qoǵamda baı men kedeıdiń arasynda meıirimdilik paıda bolady. Baı jomart jáne aqyldy, qudaıdan qorqatyn, kishpeıil bolsa qoǵam baqytty bolady, barlyq kúna tákappar, ashkóz, qyzǵanshaqtyqtan týyndaıdy, baı osylardan alys bolsa qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaıdy, bolmasa kerisinshe bolsa qoǵam qara túnekke aınalady.

Táýelsizdikten soń elimizde deldal (táýeldi) býrjýazıa, parazıt (masyl) býrjýazıa qalyptasty. Sońǵy jyldarda ulttyq býrjýazıa ǵana paıda boldy, el-jer úshin keleshekke jumys jasaýda, biraq óte az. Deldal býrjýazıa men masyl býrjýazıa da ulttyq múddege jumys jasasa, elimizdiń erteńi nurly bolyp, keleshek urpaq máńgilik elde ómir súrer edi.

Tórtinshi top – taqýlar. Qasıet­ti Qurannyń A‘RAF sú­re­si­niń 96-aıatynda: «Eger sol qalalardyń (el­di-me­ken­der­diń) halqy ıman kel­ti­rip, taqýalyq jasap, Allaǵa qarsy ke­lý­den saqtanǵanda, árı­ne, biz olar úshin jer men kók­te­gi be­re­ket qaqpalaryn ashyp, mol­shy­lyqta ómir súr­gi­zer edik». (7:96)

BAQARA sú­re­si­niń 194-aıatynda: «Allaǵa qarsy ke­lý­den saqtanyp, taqýa bo­lyńdar, Alla taqýalarmen árdaıym bir­ge». (2:194) 

TA­LAQ sú­re­si­niń 5-aıatynda: «Mi­ne, bul Allanyń sen­der­ge tú­sir­gen ámi­ri. Kim Alladan qo­ryqsa, kú­ná jasaý men Oǵan qarsy ke­lý­den saqtansa, Alla onyń kú­nálaryn joıady. Mol syı­ly­ǵyn be­re­di». (65:5)

AN­FAL sú­resiniń 29-aıatynda: «Eı, mú­min­der! Alladan qor­qyńdar, Oǵan qul­shy­lyq jasańdar, taqýa bo­lyńdar, sonda Alla sen­der­ge erek­she qabi­let be­rip, jaqsy men jamandy, aqıqat pen jalǵandy aıyratyn qúsh be­re­di. Kú­nálaryńdy ke­shi­re­di, sen­der­di jarylqaıdy. Alla qamqor­shy, asqan jomart». (8:29)

HÝJÝ­RAT sú­re­si­niń 13-aıatynda: «Alla bá­rin kó­rip tur. Alla aldynda eń ardaqty bolǵandaryń bul dú­nıede taqýa bolǵandaryń. Alla shek­siz bil­gir, bá­ri­nen habardar».(49:13)

TA­LAQ sú­re­si­niń 2-3aıatynda: «Kim Allaǵa tıi­sin­she taǵzym et­se, Oǵan qarsy ke­lý­den qo­ryqsa, Alla oǵan ty­ǵy­ryqtan shyǵatyn jol ta­ýyp­ be­re­di, sondaı-aq, Alla oǵan oılamaǵan jer­den rı­zyq be­re­di». (65:2-3)

ÁLI-II­RAN sú­re­si­niń 102-aıatynda: «Eı mu­sylmandar, Alla jo­lynda óle-ól­gen­she shynaıy taqýa bo­lyp, ımanmen jan tapsy­ryńdar». (3:102)

HÝD sú­re­si­niń 49-aıatynda: «Sen­der sabyr qy­lyńdar. Rasynda aqyr­ǵy esep­te tabys taqýalardi­ki. Eń ke­re­met je­ńis Alladan shynaıy qo­ryqqan taqýalarda». (11:49)

Mine Quranda osylaı madaqtalatyn taqýalardyń qurmetine Alla taǵala elge tynyshtyq, bereke beredi. Bir eldi mekende aýyr kúnálar jasalyp, Alla Taǵala zaýal jibereıin degende sol jerdegi bir kishkene bala Qurandy oqı bastaǵanda Jaratýshy sol mańdy túgeldeı keshiredi. El men jer úshin túngi uıqysyn qıyp, kóz jasyn kóldetip duǵa jasap otyrǵan taqýalar elimizdiń kózge kórinbeıtin eń negizgi tiregi. Barlyq nárse Alla qalasa bolady.

                                                      ***

Altaýdy rýhanı turǵydan taldasaq: Imannyń 6 sharty meńzelgen.

Allanyń jartaqan kez-kelgen, jandy-jansyz zattarynan Jaratýshyny tanýymyz kerek. Ǵalym bir shymshym topyraq jasaı ala ma? Japondar robot sıyr jasap, tek shóptiń sólin syǵyp almady ma? Kim kishkene qara qumyrsqanyń bireýin qoldan jasap, jan sala alady, jansyz jumyrtqadan jandy balapandy kim shyǵara alady.....  mine bul Allany barlyq kezde, barlyq jerde tanı alýymyz «taýhıt» bolyp sanalady. Osy kezde adamnyń altaýy ala bolmaı birigedi, ımannyń alty sharty paıda bolady. Barlyq álemniń jaratýshysy bir Alla taǵala jáne Paıǵambarymyz Muhammed Mustafa(s.a.ý) onyń elshisi ári quly ekenine, perishtelerge, kitaptarǵa, paıǵambarlarǵa, ólimnen soń tirilýdiń haq ekenine, aqyret kúnine, taǵdyrǵa jáne jaqsylyq pen jamandyqtyń Alla taǵalanyń jaratýymen bolatynyna senim qalyptasady. Osy alty shart oryndalǵanda, Islam ózdiginen paıda bolady, ol shahadat kálıma aıtý, namaz oqý, oraza ustaý, zeket berý, qajylyqqa barý.

Imandy qorǵaý úshin alty qorǵan kerek: 1. Paryzdar.2. Ýájipter. 3.Súnnetter. 4. Mústáhaptar. 5. Mándúpter. 6. Nápilder.

Tórteýdi túgeldeýdi rýhanı turǵydan taldasaq:  Dinı jáne sharıǵı úkimderdiń taraǵan negizderi tórteý:1. Quran. 2. Súnnet. 3. Ijmaǵy úmmet(Mújtáhıtterdiń bir másele boıynsha ortaq kelisimi). 4.Qıasy Fýqaha. (bir máseleniń úkimi bolmasa, ony úkimi bar basqa, óte uqsas máselemen salystyrý arqyly úkim shyǵarý).

Qazaqtyń Tóle bıi 13 jasynda qarı bolǵan, Ánet baba Buhar baryp medreseden on úsh pándi úzdik támamdaǵan. Osyndaı qazaq «altaý men tórteýdi» beker aıtpasa kerekti.

 Nurhalyq Abdyraqyn