Bul oqıǵa sonaý 1956 jyl jazǵyturym bolypty. Aqmola oblysynyń shuraıly óńirinde órkendep otyrǵan ásem aýyl bir tańda ý-shý bolady da qalady. 
Esik aldyn sypyryp, Maılyaıaqtyń ıtaıaǵyn salqyn sýmen shaıyp jurnaqtan tazartyp kúıbeńdep júrgen Qydyrbek: 
– Assalaýmaǵaleıkúm, aǵa, – degen daýystan selk ete qalǵan. Qaqpaǵa
jalt qarap edi eshkim kórinbedi.
– Men ǵoı, aǵa... 
Bul sol kezde baıqady shegir kóz sary bala eki taqtaıdyń sańylaýynan syǵalap tur eken. Kórshiniń Sárseni. 
– Oı, ákeń, záremdi ushyrdyń ǵoı, – dedi bul ákesimen qurdastyǵyna
súıene sybap. – Ne boldy, eı, tań atpaı? 
– Sizderdikinde atam joq pa, aǵa? 
– Joq. Kelgen joq. Atańdy qasqyr jeıdi ǵoı deımisiń, júrgen shyǵar
bir jerde, – dedi Qydyrbek yrjıyp.
– Bilmeımin, aýyldy aralap shyqtym, Marattardykinde de,
Serikterdikinde de joq, apam shaı ishemiz dep jatyr, – sary bala qashaǵa asylyp basyn qyltıtty. Qos tanaýdyń asty, eki bet satpaq-satpaq. 
– Áı, atańdy bir kempir alyp ketken shyǵar, ótkende Aqqyz apań surap
edi ǵoı senen, – dedi Qydyrbek balany ermekke aınaldyryp. Sary balanyń kóz aldyna Aqqyz kempir kele qalǵan. Aq kımeshegi ózine jarasyp, uzynsha boıly, júzi kúlimdep turatyn kórkem apa edi. Shaly da, balasy da joq. Balasy sheshekten óldi dep úıdegiler aıtyp otyratyn. Sol kórkem apa ótkende Seriktiń súndet toıynda munyń esin shyǵaryp edi. Áttýine taqıa tóńkerip alyp taltaıyp jatqan Serikti kórip shyǵyp kele jatyr edi aýyz bólmege jaıylǵan dastarqannyń basynda otyrǵan ájesi: – Úı, botam, qaıdan júrsiń, kele ǵoı, – dep shyqyrdy. Baryp, tizesine otyra qalyp edi, eki qurt, naýat ustatty. Bul qantty kútirletip otyrǵanda Aqqyz kılikken. 
– Kimniń balasysyń?
– Atamnyń.
– Atańnyń aty kim? 
– Seıitjan. 
– Sen sol Seıitjandy maǵan berseńshi? 
Bala «deniń saý ma?» degendeı bajyraıa qarady. Aqqyz apasy oń ıyǵymen eńserile burylyp, buǵan tónip alypty. 
– Beremisiń? 
Bul ájesine jalt qaraǵan, shalymnan aıyrylyp qalamyn dep qorqyp otyrǵan adamǵa uqsamaıdy. Qaıta jymıyp: 
– Qalaı, balam, atańdy beremisiń? – degeni. Munyń ájesiniń beti ájim-
ájim, al Aqqyz kempir sup-sulý. Atasynyń kerbez kempirge ilesip bara jatqanyn elestetip, qors etti. 
– Ala bersin, jaman, urysqaq shaldy qaıtesiń, qulaǵymyz tynyshtalsyn, 
ıá, balam?
Sary bala naýat pen qurtty ústelge atyp urdy, bir túıiri qarsyda otyrǵan áıeldiń kesesine dál tıip, shaıy tógilgen ol baıǵus oıbaılady da qaldy. 
– Bermeımin! Bermeımin atamdy, a-a-a!!!
Dalaǵa ata jónelgen balany sol kezde osy Qydyrbek aýladan ustaı alyp edi. Eki aıaǵyn erbeńdetip, úıge qaıta kirgizdi. Aqqyz kempir sylq-sylq kúlip, ájesi aınalyp-tolǵanyp, ázer jubatqan. Atasy úıde qalatynyn túsindi, biraq, Aqqyz kempirdi jek kórip ketti. 
Qydyrbek qaljyńy dóp tıgenin balanyń óńi buzylǵanynan baıqady, kózi baǵjıyp, qos aq bozdyń basyn bir tartty. 
– Ne de bolsa sol úıge ketti-aý? – dedi tuzdyqtaı túsip. 
– İ-i-ki, atam onda barmaıdy... 
– Áı, qaıdam, ótkende Aqqyzǵa ketemin dep otyr edi... 
Bala bunyń sózin tyńdamady, burylyp júre berdi. Moınyn soza qarap turǵan Qydyrbek onyń biraz uzaǵan soń shetkeridegi aq úıge qaraı burylǵanyn baıqap jymıdy. Tazalyqty jany súıetin Aqqyz kempirdiń aýlasyn ańdymaq. Óstip turǵanda Qydyrbekke bir oı sap ete qalǵany, dalaǵa shyǵyp bara jatyp úıde ákesiniń joq ekenin baıqaǵan. Aýlada ma dep edi, kórinbedi, jańa egilgen shybyqtardy sýaryp, túptep júretin ol jaqta da serýendep ketken shyǵar degende qoıǵan. Myna balanyń Seıitjan qarıany izdegenine qaraǵanda úlkender bir úıde sháı iship otyrǵan boldy. 
Jazdyń jyldam tańy jarqyrap, kún shaqshıyp arqan boıy ozǵanda da Seıtjan men Qydyrbektiń ákesi Sámı esh úıden shyǵa qoımady. Qaıta Núsiphan men Eldes sekildi taǵy bes-alty shaldyń joq ekeni belgili bolyp, ata izdegen bala aýyldy basqa kóterdi. 
– Aǵa, atam bar ma?
– Apa, atam bar ma? 
– Apam jiberdi, atam bar ma? deıdi...
Sálden keıin shalyn izdep, kempirler shyqty.
– Óı, bizdiń shaldy kórmediń be, jer jutty ma...
– Áı, Qamar, bizdikin kórdiń be? 
Joq, jeti shal ushty-kúıli. Qydyrbektiń ózi ózen jaǵalady, keıde aqsaqaldar sonda jıylyp áńgime-dúken quratyny bar edi. Tal kóleńkesindegi shóbi japyrylǵan alańqaı bos jatyr. Sýǵa qarap biraz oılanyp turdy da úıge qaıtty. Sheshesi esik aldynda kózin kólegeılep qarap tur eken, janyna kelip: 
– Qaıda ketti? – dedi. 
– Men qaıdan bileıin, ol shal esep berýshi me edi? – Qalımash balasynyń
sózin jaqtyrmaı qysqa qaıyrdy. 
– Qaı kezde shyǵyp ketkenin de bilmeısiz be? 
– Tún ortasynda esik aldynda tyrpyńdap júr edi... Tańda oıansam tósegi
bos jatyr eken. Aýlaǵa shyǵyp ketken shyǵar dep elemedim. 
Sheshe men bala arasyndaǵy áńgime osymen támám boldy. Sodan keıin
izdeýdi doǵardy, bireý emes, ekeý emes, jeti qarttyń birdeı joq bolǵany kóńilge medet edi.
Tús áletinde basqarma jınalys ashty. Soǵysta bir qolyn berip kelgen Mıtá degen dáý basqarma «Chto za sobotaj vo vremá poseva? Kontra. Vseh posajý!» dep biraz burqyrap aldy da jıynnyń aıaǵyn jaıma-shýaqtap jiberdi. Aqqyzǵa kóz qysyp: 
– Shal kaıda? – degen. Mıtányń arsy-gúrsi minezin biletin Aqqyz
– E, aýyl shaldarynyń baqtashysy ma edim? Short znaet, ózimizdiki 
Baıaǵyda ólip qalǵan, – dep ernin sylp etkizdi. El dý kúlgen. Osy kezde esik aldyna gúrildep júk máshınesi toqtady. Esik ashylyp uzyn Qambar kirip kelgende eldiń bári oshyryla soǵan qarady. Munsha kóz ózine qadalǵanyna sasyp qalǵan Qambar: 
– Aý, men Selınogradtan keldim, jınalys bolatynyn estigen joqpyn, –
degen aýzy ańqıyp. 
– Áı, qaıdan kelseń onnan kel, sharýamyz qansha, bizdiń shaldy kórdiń
be? – dedi Qamar. 
– A? – ańqaý Qambar basyndaǵy kepkasyn sheship, mańdaıyn súrtti. –
Aıtpa dep edi...
– Nemene? 
Jurt ejireıip shyǵa keldi. Qambardyń shekesinen shyp-shyp ter shyqqan. Aıtpasqa bolmasyn túsindi.
– Seıit qarıa ǵoı, meniń Selınogradqa baratynymdy estip alypty, keshe
kelip, «Bala, meni ala ket» dedi. Tańǵy beste shyǵamyn dep edim, tórtte shyǵaıyq, asyǵys sharýam bar edi dep turyp aldy. Soǵan bola uıqym qanbady...– ózi istegen azdy aýyz toltyryp aıtatyn ádetine salyp, basqa jaqqa buryp bara jatqan Qambardy Qydyrbek túrtip qaldy. 
– Sosyn? 
– Sosyn ne bolsyn, – dedi Qambar. – Tórtte aıtqan jerge kelsem aýyl 
syrtynda bir emes, jeti shal tur.
– Aldyń ba? – Núsipbaı sózin bólgen. 
– E, almaı qaıteıin, sen ne bul aýyldyń shaldaryn bilmeýshi me ediń? 
Ógizdeı bolyp taıaq jeıtin shamam joq, ekeýin kabınaǵa, beseýin kýzovqa tıedim de tartyp otyrdym. Qalaǵa jetken soń túsip, «Aýyldaǵylarǵa aıtpaı-aq qoı, bir sharýany bitirgen soń qaıtamyz» dedi de ketip qaldy. 
Qambar bar bilerim osy degendeı eki ıyǵyn qıqań etkizdi. 
– M-m-m...– Qalımash ernin jymyrǵan. Sál oılanyp turdy da: – Qoı, 
qaıtaıyq, ne turys! Tiri ekenin bildik qoı, ózderi keler, – dedi. Sóıtip jurt tarqasty.

***
Qara tóbeniń basyna shyqqannan keıin qarıalar júrelep otyra ketisken. Eldes etbetinen jata ketip, jerdi qushaqtap eńirep jiberdi. Basqalarynyń da kóz jasy saqalyn qýalaı aǵyp, óńirine tyrs-tyrs tamyp jatyr edi.
– Osy topyraqtan attatyp áketti-aý, – Eldestiń daýsynda ókishi pen
qýanysh aralas. – Jettim-aý... 
– Jetkeni jettik-aý, jelkelep keri qýmasa bolǵany, – dedi tomyryq
minezdi Núsiphan túnerip. 
– Áketpeıdi, áketem dese atyp tastasyn tap osy jerde, barmaımyn,
ákesiniki...
– Men de attap baspaımyn, osy Qarashoqynyń etegine kómse armanym
joq. Atsa atsyn, sottasa sottasyn, topyraǵyna tartatyn haıýan qurly qunymyz joq pa? – Sámı Seıitjannyń sózin quptaǵan. 
Jeti shal tóbe basynyń shóbin japyryp uzaq jatty. Lám joq, biri qyrynan, biri shalqasynan jaıǵasyp alyp dala juparyn jutty. 
– Sottaı qoımas, ókimettiń qabaǵy jibidi ǵoı... – dedi Seıitjan mana
bolǵan áńgimeni qorytqandaı. Aspanǵa tesile qarap jatqan Qojash: 
– Sottamaıdy. Qaıtaryp jiberýleri múmkin. Áýel basta-aq tentiretpeı
osy Kúreńbelge tastap ketse bolar edi ǵoı... – dedi. – Aǵash vagonnyń ishinde kózimiz bozaryp kete berdik, jalǵan-aı. 
– Saıası senimsizsińder dedi ǵoı, – Seıitjan biletinińdi nege bilmeı
qaldyń degendeı ejireıe qarady: – Qytaıdan oralǵan qashqan qazaqtyń bárin sol Aqmola, Qaraǵandyǵa qýyp jatyr. Qaıta qashyp ketpesin dep shekaradan aýlaq ustaǵan amaldary shyǵar... 
– E, qaıta qashyp jyndymyn ba, Qytaıda qaıbir shekemiz qyzdy. – Eldes
qyzba minezine saldy. – Bular da qyrdy, olar da qyrdy, daq ákesiniń aýzyn, endi ólsem de osy jerde ólemin. 
Eldestiń qaıta ıegi kemseńdegen. Sámı oıdy bóldi: 
– Qoı, quran oqyp, qozǵalaıyq, eki qyrdan soń aýyldyń ústinen túsemiz.
Odan arǵysyn Allaǵa tapsyrdyq...
Jeteýi shep túzep qatar otyryp, Sámı sýdyratyp quran oqydy, sońynda árkim óz ata-baba, sheıit bolǵan baýyr, aǵaıynnyń esimin tizip, bet sıpady. Sosyn oryndarynan turyp, soltústikti betke aldy.

***
– Oıbý, quryǵan, tur tez. 
Tús mezgilinde kóz shyrymyn alatyn ádeti bar Qydyrbekti sheshesiniń
bebeýi oıatty. 
– Ne boldy? – degen. 
– Basqarma «Tez kelsin!» dep shaqyryp jatyr dep bir bala kelip ketti.
Ana shal bir pálege urynbasa bolǵany. Qudaı-aı, osy ókimettiń aıtqanymen jaǵalaspaı jónińe júrshi dep kúnde zarlaımyn. Ótkendegi ketisinen qorqyp edim...
– Tý, apa, tóndirmeńizshi, jáı shaqyrǵan bolar, – dep Qydyrbek syrtqa
shyqqan. Qalımash ta jaýlyǵyn túzegishtep sońynan tez-tez basyp keledi. Anasynyń júzi qup-qý bolyp ketipti. Adam taǵdyry degenniń ókimettiń eń qadirsiz oıynshyǵy ekenin sońǵy jıyrma bes jylda jaqsy túısingen pendelerdiń boıyndaǵy úreı jýyq arada seıile qoımas... 
Bular jetkende basqarma mańyna biraz adam jınalyp qalypty. Mıtá bastyq bir tilim qaǵaz shyǵaryp, oqyp berdi. 
– Ne deıdi? – dedi Qalımash sózdi uǵyńqyramaı. 
– Ákemdi taýypty, aýyl aqsaqaldaryn Taldyqorǵan oblysynda ustapty,
– dedi Qydyrbek sybyrlap. «Ustaptyny» ol sybyrlap aıtqanymen eldiń qulaǵy shyńyldap ketti. Áıelder jaǵy pyrs-pyrs jylaı bastaǵan. 
– Taldykýrganskaıa oblast chto onı tam poterálı? – dedi Mıtá syńar
qolyn jaıyp. 
– Aýylǵa tartqan eken shaldaryń, – dedi Qambar aqsıyp.
– Myna jer jaman ba? – dedi Mıtá. 
– Qudaı saqtasy, jeri de jaqsy, eli de jaqsy, aınalaıyn úkimet úı de
berdi, jer de berdi. Maǵan poıdet, men osynda qalamyn. Kúreńbel degen esimde de joq, ákem marqumnan estigenim bolmasa... 
– Táıt! – Aqqyz kempir sańq etkende Qambar tutyǵyp qalǵan. – Ákeń
Qytaıda qalǵanymen ata-babań sol shoqylardyń túbinde jatyr emes pe, sóıleıdi ekensiń, balam. Barsań bararsyń, qalsań qalarsyń, áıteýir, qazaq jerinde ósip-ónesiń ǵoı. Áı, Mıtá, – dedi sosyn basqarmaǵa burylyp. – Shaldarǵa ne isteıdi, sottaı ma? 
– Za chto? – dedi Mıtá. – Olar telegramma saldy, men otvet jiberemin,
tak-to mol tak, etı starıkı nashı dep. I vse. Olardyń pasporty bar ǵoı. Qaıtyp kele salady. 
– Qaıtyp kelmese she? 
– Biz sol jaqqa kóshsek she? 
Kempirler ulardaı shýlady. Mıtá qolyn kóterip ázer sabyrǵa
keltirgen.
– Olaı bolmaıdy, eto – polıtıcheskıı vopros. Senderdi Qytaıdan súda
pereselılı, osy jerde jumys istep, Sovetskıı Soıýzǵa qyzmet etýleriń kerek. Bul partıa sheshimi, buza almaımyz. 
– Onda otaǵasy sorlady, – dedi Qalımash. – ol endi Aqmolańa ólse
qaıtpaıdy.
– Bizdiki de, – orta tusta turǵan qara kempir basyn tómen saldy.

***
Pereselenester mekenine qaıtýǵa úzildi-kesildi qarsy bolǵan qyńyr 
jeti shal oq pen sottan aman qalyp, bir jyl aǵaıynnyń úıinde turdy. Otyzdyń oıranynda el aýyp, osy ýaqytqa deıin qashqyn atanyp kelgen qarttardy aǵaıyn aıalap, qorǵashtap-aq baqty. Al, úreı seıilgennen keıin kempir-balany tastaı týǵan jerge tartyp otyrǵan qarıalardy jezdesinip oınaıtyn qýlar ájýalap: 
Qashqyn shaldyń úıi joq,
Kempir de joq, kúıi joq, – dep ánge de qosyp úlgeredi. Sol 1957 jyldyń sońyna qaraı shalyn saǵynǵan kempirlerdiń, ákeni saǵynǵan balalardyń tileýin berip, týǵan topyraqqa kóshýge ruqsat alǵan aýyl da Qarashoqyǵa jetti. Sodan beride alpys jyldaı ýaqyt ótse de «shal qashqan» oqıǵasy urpaq arasynda áli aıtylyp júr. Ańyzǵa aınalyp barady...

Serik Ábikenuly