Qaı zamanda da jańalyq engizýshi halyq árdaıym ozyq ári alda bolatyny belgili. Sondyqtan kez kelgen salada únemi jetilip otyrýymyz mańyzdy. Dúnıe júziniń kóptegen elderi, olardyń qatarynda Evropa memleketteri, Kanada, AQSH óz tilderin jetildirý arqyly eleýli jetistikterge jetti. Sebebi, qysqa ári nusqa sózder ýaqytty, kúsh-jigerdi jáne resýrstardy únemdeýge, jyldam sóıleýge múmkindik beredi. Osy elderdiń sóılemderiniń qurylysy oıdy anyq jetkizýge jol ashady. Bul jańashyldyq, ásirese, tehnıka, tehnologıa jáne qarjy salalaryna aýadaı qajet. Ondaı sózder kúndelikti qoldanysta barlyq oıymyzdy dál jetkizýge jaǵdaı jasaıdy. Ozyq ekonomıkasy bar elder ejelgi saq, shýmer zamanyndaǵy sózdermen qosa, basqa elderdiń qoldanysyndaǵy ózderine qajetti sózderdi de boıyna sińirgen. Eger qazaqtardyń da ata teginiń Shýmer dáýiriniń týmalary ekenin eskersek, onda bizge de sol sózderdi paıdalanǵan jón sıaqty. Shýmer, saq zamanyndaǵy óte umytylyp qalǵan nemese qatty shubarlanǵan tilimizdi shýmerdiń álipbıindegi tól sózderimizben ózgertip, jańalasaq jáne qajet bolǵanda tilimizdi tolyqtyrsaq, týǵan emilimizge nár berer edik. Bizge qajet sózderdiń qataryna kún, aı ataýlaryn ajyratyp, naqtylaý kiredi. Óıtkeni: bul sózderde qazaq tilinde aıqyndyq joq. Kún qazaq tilinde aspan tulǵasy retinde ári ýaqyt birligi bolyp ta qoldanylady. Mysaly, «kún jyly», «búgin qaı kún?», «týylǵan kúniń qaı kún?» jáne t.b. Bul jaǵdaı oıdy tolyq jetkizýge turmysta nemese ǵylym, qarjy jáne aýdarma salalarynda qıyndyq týǵyzady. Kún planetasy oryssha – solnse, al kúntizbelik kún – den, Aǵylshynsha -  sun jáne day, Qytaısha - 太陽 (Tàiyáng Haııań),  jáne 天 (Tiān Tıen). Al, Aı planetasy Oryssha – lýna, kúntizbelik aı – mesás, Aǵylshynsha – moon jáne month, Qytaısha - 月亮(Yuèliàng) jáne 月(Yuè).

Osyǵan baılanysty Kún planetasynyń ataýyn sol kúıinde qaldyryp, al kúntizbelik «Kúndi» – Uda dep, «Aı» sózin planeta ataýyndy qaldyryp, kúntezbedegi ataýyn – Gýza deý jón dep oılaımyn. Bul eki uǵym da shýmer sózdiginde kezdesedi. «uda» cózi shýmershe «búgin» degendi bildiredi, al gýza - taq degen sóz.  Uda sózi qazaqtyń otaý sózimen tusparlas sóz. Al, «gýza» sózi kıiz (kıgiz) úı degendegi «iz» – diń qysqarǵan túri. Bul tirkestegi kı – jer (qıyr), gýza – «taq» (qyzý) jáne É (úı) - úı degen býyndardan turady. Sonda kıiz úı degen tirkesti shýmer tilinen aýdarsaq – «Jer taǵynyń úıi bolady». Ejelgi tilde ki-iz degen de tirkec bar jáne ol «tazalaý» dep aýdarylady.

Kún men aıdyń keıipi «mezgil», «merzim» jáne «data» degen uǵymdarǵa da qatysty. Bul máseleniń de túıinin sheshý tilimizdi tártiptep, tazartýǵa ári sózderimizdi de, oıymyzdy da biraz jınaqtaýǵa septigin tıgizer edi.

Ádilbek Ishanbekuly

Usynǵan: Ásel Bolatqyzy