Shyńǵys qaǵannyń aınalasyndaǵy adamdardyń da, rý-taıpa attary da tek qana qazaqqa tán. Olar, Esekeı, Altan, Qushar, Saǵabek, Temir, Tastemir, Shyńǵys, Óleń, Bórte, Jibek, Maral, Jamuqa, Belgitaı, Qasar, Naqý-Baıan, Baýyrshy, Tarǵytaı, Jelme, Altan, Muqaly, Jemeneı, Esen, Bóken, Janaı batyr, Úgedeı, Jolshy (Joshy), Tóle, Dáritaı, Shaǵataı, Taıshar Qarasaqal, Jebe t.b. Onyń ústine Qıat, Jadyran, Jary, Adaı, Baıuly, Mańǵyt, Kereı, Naıman, Merkit, Jalaıyr, Qońyrat, Uıǵyr, Jabal t. b. rý-taıpa ataýlaryn qosyńyz. Jer júziniń barlyq elderinde, adam attarynda ózderiniń ulttyq erekshelikteri bolady. Al qazirgi zamannyń tilimen aıtqanda ulttyń, memlekettiń «tólqujaty» sıaqty. Al, sol kezdegi joǵaryda kórsetilgen rý-taıpalardyń bári qazirgi qazaq halqynyń quramynda tur. Mysaly, adamnyń tegine «ov», «ev» (Ivanov, Rýblev, Sıdorov) jalǵaýlary qosylsa, onyń ultynyń orys ekenin, «ko» (Solomenko, Kostenko, Prıhodko) ýkraın, «ogly» (Búl-Búl ogly, Mamed ogly) ázirbaıjan ekenin birden bilemiz. Bul qaǵıdany búkil dúnıe júzi elderiniń bári de qoldanady. Ejelgi qazaqtar óz atyna da, tegine de eshqandaı jalǵaý sóz qospaı jazǵan. Mysaly, Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, Janys Tóle bı, Eskeldi Súgir, Kete Júsip t. t. Bolyp rýynyń (atasynyń) aty birinshi aıtylyp, jalǵasyp kete beredi. Bul jaǵdaıdy qazaq ultynyń shyǵý tegin ózge ulttarmen salystyrǵanda, tipti áride ekendigin kórsetedi dep tujyrymdaýǵa ábden bolady.
Sonymen qatar, Shyńǵys hannyń aınalasyndaǵy adamdardyń kópshiliginiń attarynyń qasyna «Ad», «Daı», «Adaı», «Jary» degen tegi (kazirgishe aıtqanda famılıasy) qosylyp otyrady. Mysaly, «Jajır-Adaı», «Týhý-Adaı», «Bóri-Adaı» (186 bet), «Noıaq-Adaı», «Qaran-Daı», «Býda-Ad», «Dahal-Adaı», «Arýl-Ad» (187 bet), «Daı-seshen» (190 bet), «Jary-Adaı» (200 bet), «Shyrǵy-Adaı Batyr», «Jajır – Adaılyq Jamuqa» (220 bet), «Jyrǵy Adaı (Jebe)» (223 bet), «Júrme Adaı» (234 bet), «Jary Adaılyq Qarydar» (239 bet), «Júrshe Adaı» (240 bet), «Bary Adaılyq Naıaan» (251 bet), «Júrje Daı», «Doly Adaı» (259 bet), «Idik Adaı», «Qynkıa Adaı» (260 bet), «Jary Adaı-Egen» (265 bet), «Alshy Adaı» (271 bet). (İlıas Esenberlın, «Asyl ańyz», Mońǵoldyń kádimgi jınaǵy. Almaty, 2002 jyl Kóshpendiler baspasy).
Dúbýn-Baıannyń (Dúıim-Baıan M.Q.) eki balasynyń aty Bilge-Adaı, Bekje-Adaı. (Ábilǵazy. «Túrik shejiresi» 46 bet).
Bul jaǵdaı eski tarıhı jazbalarda kóptep kezdesetin «Ad», «Daı», «Altaı» elderiniń Adaılarmen bir tekten shyqqanyn jáne qazirgi Adaılardyń sol ejelgi Ad, Daı, Altaılyqtardyń zańdy jalǵasy, ıaǵnı solardyń qarashańyraǵyn ustap qalǵan búgingi urpaǵy ekendigin kórsetedi. Atalarymyzdyń «Attyń ornyn taı basar (Adtyń ornyn daı basar)» degen maqalynyńda syry osy. Altaılyqtardyń san myńdaǵan jyldardan beri aýyzdarynan tastamaı jyrlap kele jatqan «Man Adaı Qara» dastanynyńda syry osy (Búkil álem elderi óz teginińde, mádenıetinińde Altaıdan bastalatynyn jaqsy biledi). Mannyń atyn Manqystaý, Adaıdyń atyn Adaı, Qaranyń atyn «Túpqaraǵan (Qaraǵantúp)» ıaǵnı barlyq qaralardyń shyqqan túbi kúni búginde de ustap otyr.
Sonymen qatar, Shyńǵys hannyń ata-babalarynyń jáne onyń aınalasyndaǵy adamdardyń esimine qazaq halqynda kúni búginde de qoldanysta júrgen «batyr», «mergen», «sheshen», «bek (begi, beki)», «han», «qaǵan» degen elden erek, búkil halyq moıyndaǵan qurmetti ataqtary men laýazymdary qosylyp jazylǵan. Mysaly, «Nashyn-batyr», «Bultegi-batyr», «Bartan-batyr» (187 bet), «Esýgeı-batyr» («189 bet), «Súbeteı-batyr» (210 bet), «Aýshy-batyr» (220 bet), «Taqoı-batyr» (225 bet), «Gúri-batyr) (229 bet), «Qadaq-batyr (241 bet), «Muqaly Shylaıyn-batyr» (264 bet) «Horyshar-mergen», «Borjyǵytaı-mergen», «Dobýn-mergen», «Barqudaı-mergen», «Qorylartaı-mergen» (183 bet), «Dúmbilaı–sheshen» (187 bet), (Daı-sheshen» (190 bet), «Quıyldyr-sheshen» (241 bet), «Toqta-beki», «Qudyq-beki», «Belgi-beki» (220 bet), «Alaq-beki» (276 bet), «Van-han» (202 bet), «Torýyl-han» (204 bet), «Daldur-han» (212 bet), «Buıryq-han» (220 bet), «Taıan-han», «Kúshlik-han» (246 bet), «Altan han» (282 bet), «Qabyl-qaǵan», «Qutyla-qaǵan» (187 bet), «Ambaǵaı-qaǵan» (192 bet). İlıas Esenberlın «Asyl ańyz». Sonymen qatar, osy eńbektiń 19 betinde: «Hİİ ǵasyrdyń ortasynda mońǵol (muńal) rýlary bólek-bólek turǵan. Ásheıinde olar ár túrli toptarǵa birikken: taıpaǵa, nemese ulystarǵa, halyqqa, «halyq ıeligine» bólindi. Ulys úlkendigi men kúshine baılanysty ártúrli boldy: ulys ıeliginen bastap alǵashqy memlekettik qurylysqa deıin: «Ejelgi mońǵoldarda, - dep jazdy B.Ia. Vladımırovsov,-kósemge, hanǵa, noıanǵa, taıshyǵa, batyrǵa, t.b. baǵynyshty bolýyna qaraǵanda, rýlardyń, taıpalardyń, áýlettiń birikken qurylymy «ulys», «ulys-halyq», «halyq-el», «osyndaı bir ulysqa birikken halyq», nemese «ulys ıeligin qurýshy», «memleket-ıeligin qurýshy halyq», «memleket» - dep ataldy dep jazdy. Mońǵoldardy, naǵyz kóshpendilerdi, bul túsinikte onyń terıtorıasy emes, halqy qyzyqtyrady». Ulys basynda mal sharýasymen aınalysatyn ataqty rý basylary turdy. Qurmetti ataý ıesi – noıandardan: bahodyr – batyr, ımen – aqyldy, mergen – quralaıdy kózge atqysh, bilgen – aqyldy, búke «buqa» - kúshti, taıshy – hanzada, t.b.
Mundaı ulys ıesi, bahadur – batyr tıtýlyna ıe bolǵan, Temýchınniń ákesi Esýgeı de boldy» deıdi.
- Muńal shyndyǵy boıynsha, bizde noıandyq shen – beki qoıatyn dástúr bar. Bodanshardyń úlken uly Baarynnyń tuqymdary osyndaı shenge ıe bolǵan...» («Muńaldyń qupıa shejiresi». 154 bet.)
Túsinikteme: Mańǵystaýdaǵy Jetibaı kenti (Qaraqıa aýdany) men Shetpeniń (Mańǵystaý aýdanynyń ortalaǵy) arasyndaǵy alqap men eldi meken kúni búginde de sol dáýirdiń tiri kýásindeı «Beki», Kaspıı – Aral aımaǵy Jem ózeni boıynda Kazbek degen jer, qazirgi Grýzıanyń Alandar elindegi (soltústik Osetıa) taý men eldi meken «Kazbek», ıaǵnı Qazaqtyń begi dep atalady. Áskerdiń Bas qolbasshysy «begler begi» dep ataldy. Sol sıaqty Bek, Beki, Beken, Bekjan, Bekibaı, Bekmurat, Bekqalı, Bekturǵan, Qazybek (Qaz daýysty Qazybek bı), Kazbek esimderi el arasynda jetip artylady.
Shyńǵys hannyń tegi Qazaq, Alshyn, Baıuly, Adaı ekendigin «Asyl ańyzdyń» myna derekterinen de anyq kórýge bolady: «Sonda Úrúıittiń Júrgetaıy men Mańǵyttyń Quıyldyry Jamýhanyń ol jerden ketýin kútip, odan qalys qalyp, Shyńǵysqanǵa óziniń, Úrúıitteri men Mańǵyttaryn bastap keldi. Sondaı-aq bastapqyda Jamuha da óziniń jeti ulymen Shyńǵysqanǵa qosyldy» (İ. Esenberlın «Asyl ańyz». 215 bet).
«...Bul habardy estigen Shyńǵys han: «Urytty» Júrme Adaı aǵaı, eger sizdi aldyńǵy shepke taǵaıyndasam, qalaı qaraısyz?»-dedi. Júrme Adaı aýzyn ashyp úlgermesten, Mańǵyttyq Quıyldyr-seshen: «Andamnyń dál aldynda men shaıqasamyn! Meniń jetimekterime qamqorlyq jasaý-andanyń erki» - dedi. –Joq,- dedi Júrme Adaı, biz ekeýmiz de Shyńǵysqannyń kóz aldynda shaıqasamyz: «Uryt jáne Mańǵyt!» Osy sózdermen Júrme adaı men Quıyldyr Shyńǵysqannyń bet aldyna ózderiniń Uryttyqtary men Mańǵyttaryn sapqa turǵyzdy. Olar sapqa turyp úlgermesten, júrkelikter basqarǵan jaý jaǵy kelip qaldy. Ol kelgennen keıin Uryt pen Mańǵyt soqqy berip, Júrkelikterdi taptap tastady. (Asyl ańyz. 234 bet).
Túsinikteme: Adaıymyz, sirá, Adaı ǵoı. Al, ol zamandaǵy Mańǵyt degenimiz qazirgi Kishi júz qazaqtary quramyndaǵy taıpanyń aty. Manǵyt ejelgi Mańǵystaýdy mekendegen Mandardyń, ıaǵnı Man atanyń urpaqtary degen maǵyna beredi. Mańǵyttar keıin Noǵaı han bılik júrgizgende Noǵaılyqtar, Mańǵyttar jáne Qazaqtar dep qatar ataldy. Osy aıtylǵandardyń tolyqtaı dáleldemesin ataqty jyraýlar Murat Móńkeuly men Muryn jyraý Seńgirbekuly jyrlaǵan «Qarǵa boıly Qaztýǵan» jyrynan tabamyz. Altyn Ordanyń sońǵy bıleýshisi Adaıdyń Muńalynyń urpaǵy «El qamyn jegen er Edige» bı osy Mańǵyt taıpasynan delinedi.
«Man ata» asýy men Man atamyzdyń molasy Mańǵystaýdyń qara oıynan qyrǵa kóteriler jerde kúni búginde de bar.
Shyńǵys hannyń tegi Muńaldyń Qıan (Qıat) rýynan ekendigin, onyń Adaı Baıulynan taraıtynyn «Muńaldyń qupıa shejiresin de» anyq kórsetilgen. «Sodan keıin Shyńǵysqan Ońǵyr (keıbir derekte Úńgir) – aspazshyǵa: «Sen menimen bir úıdiń balasyndaı boldyń. Sen, Múngeti – Qıannyń balasy Ońǵyr «Bultty kúni – joldan adaspadyń, jekpe-jekte jeńilmediń, jańbyrly kúni birge sý boldyq, aıazda – birge tońdyq. Qazir saǵan qandaı syı kerek?» - «Eger maǵan ruqsat etseń, - dep jaýap qaıtardy Ońǵyr, - eger maǵan tańdaýǵa ruqsat etseń, maǵan ár qıyrda bytyrap, jan-jaqta shashyrap júrgen Baıuly baýyrlarymdy bir jerge jınap alaıyn». – «Jaraıdy, -dedi ol, - Baıuly baýyrlaryńdy jınap alýyńa ruhsat beremin sen olarǵa myńbasy bol» (151 bet).
Túsinikteme: Shyńǵysqannyń Muńaldyń Qıat (Qıan) rýynan ekendigi bul kúnde bútkil jer betindegi birde – bir tarıhshyǵa kúmán týǵyzbaıdy. Bul álem moıyndaǵan shyndyq. Endi myna sózge nazar aýdaraıyq. Ońǵyr – aspazshynyń rýy da Qıat (Múngeti - Qıannyń balasy). Ol Shyńǵysqannyń rýlas – baýyry, sondyqtan da Shyńǵysqan oǵan óziniń de, búkil áskeriniń de ómirin senip-tapsyrdy, bas aspazy etti. Ońǵyr jan-jaqta shashyrap júrgen Baıuly baýyrlaryn Shyńǵysqannyń ruqsatymen bir jerge jınady. Bul jóninde osy «Asyl ańyzdyń» 50 tarmaǵynda: «Bartan – Batyrdyń tórt uly boldy Múngeti-Qıan, Nekún-Taıshy, Esýgeı-Bahadúr, Dáritaı-Otshyǵyn. Qutyqty-Múńgirdiń uly Bóri-Bóke boldy. Onon shatqalyndaǵy toıda Belgitaıdyń ıyǵyn jaraqattaǵan dál osy edi» deıdi. Budan Úńgirdiń ákesi Múngeti men Shyńǵystyń ákesi Esekeıdiń bir atanyń balalary ekendigi anyq kórinip tur emes pe?! Taǵy sol sıaqty 120-shy tarmaǵynda «Túni boıy uıyqtamaı jol júrdi. Jan-jaǵyna qaraǵan olar kelesideı taıpalardyń jaqyn kelgenin kórdi. ...Múngeti – Qıannyń uly Úńgir óziniń Shanshýyttary jáne Baıulylarymen deıdi.
Osy derekten Shyńǵys han men Úńgirdiń bir-birine nemere týys, Qıattyń da, Muńaldyń da Baıuly – Alshynnan (Kishi Júz-Begarys) taraıtyny «taıǵa tańba basqandaı» bolyp, anyq kórinip turǵan joqpa?! Shejire de Muńaldy Adaıdyń kenje nemeresi, al Adaıdy Baıulynyń, sonymen qatar bútkil qazaqtyń kenjesi, ıaǵnı qarashańyraǵynyń ıesi delinedi.
Osy tujyrymnyń aqıqattyǵyn eshqandaı daý-damaıǵa jibermeıtin derekterdi Ábilǵazynyń «Túrik shejiresinen de» tabamyz. Onda Shyńǵys hannyń tegi Qıan, Oǵyz han, Qarahan, Muńal han, Alynsha han» dep, kórsetilgen. Buǵan kúmán keltirýge eshkimniń de quqy joq. Sebebi, qazaq óz ata-teginen eshqashanda jańylysqan emes, jańylyspaıdy da. «Tegin bilmegen teksiz» dep ondaılardy adam qataryna sanamaǵan. Al, bul shejireni jazyp qaldyrǵan qarapaıym adam emes, HVII ǵasyrdaǵy basynda Kaspıı-Aral óńiri qazaqtary, artynan Hıýa hany, ári áıgili Shyńǵys qaǵannyń tikeleı urpaǵy Ábilǵazy bahadúr han bolyp tabylady.
Osy aıtylǵandardyń toponomıkalyq aıǵaqtamasy Mańǵystaýdaǵy Shaıyr aýyly mańynda Qıan atty alqap pen Jary (Jarty) atty áýlıe qorym kúni búginde de osylaı atalady. Osy kórsetilgen derekter Alshyn shejiresimen de 100 paıyz sáıkes keledi. Onda Qıannyń (Qıattyń) tegi Jary – Muńal – Adaı – Baıuly – Alshyn delingen.
Múngeti, Múńgir, Muńǵyl bulardyń bári Muńaldyń sınonımi. Biz ony «Muń (Mún)» degen sóz túbirinen, ıaǵnı óz túbinen, óz atasynan aıqyn kóremiz.
Qazaqtyń - Kishi Júz (Begarys) – Alshyn - On eki ata Baıuly men onyń kenjesi Adaı rýynyń Shyńǵysqan zamanyndaǵy jaǵdaıy jaıly Ábilǵazynyń «Túrik shejiresi» atty eńbeginiń «Baıuly eliniń baıany» taraýynda bylaısha beriledi: «Baıuly – kóp rýly el, ishindegi kóbiregi de, jaqsyraǵy da eki rý edi, onyń bireýin Adaı Baıuly, ekinshisin Mekireıin Baıuly der edi. Onyń sebebi olar Adaı jáne Mekireıin degen eki úlken ózenniń jaǵasynda otyrar edi. Jurttary Oırat jurtyna jaqyn bolar, muńaldyń dórlikin rýynan aırylady». Bul derekterden ol kezde Baıulynyń rý,taıpa emes «el» (memleket degen maǵyna da), Adaı men Muńaldyń, Qıan men Nýkýzdiń dárlúkin rýynan aıyrylatyn týys taıpa, rý ekendigin kóremiz. Al, Muńalıada Adaı ózeni kúni búginde de solaı atalady.
Osy aıtylǵandardyń taǵy bir aıǵaqtamasy Ábilǵazynyń joǵaryda kórsetilgen «Túrik shejiresinde» bylaısha beriledi: «Barsha túrik rýlarynyń birin qaldyrmaı túgendep aıtyp shyǵý bir adamnyń qolynan kelmes, ózimizdiń hál-qaderimizshe birsypyrasyn aıtyp shyqtyq, endi muńal násilinen bolǵan rýlardyń tarıhyn sóz eteıik» dep kelip osy jerde merkit, qońyrat, ormaýyt, qońqamar, badaı jáne qyshlyq, dúrbań, baran jáne sýqat, jalaıyr, baıuly elderin muńalmen násildes (tuqymdas), bir atadan taraǵan dep Adaı – Baıuly jaıly joǵarydaǵy derekterdi keltirgen (40-44 better). Bul derekterden de muńal men adaı-baıulynyń atalas ekeni kórinip turǵan joqpa?!
Orys patshalyǵy jáne onyń jalǵasy Keńester úkimeti Shyńǵys handy da, onyń ata jurtynda barynsha jek kórip, ata jaýy sanady. 1917-35 jyldardaǵy arnaıy «qasaqana» uıymdastyrylǵan «genosıd» - te qazaq halqynyń 5-ten 4 bóligi qyrǵynǵa ushyratyldy. Olar jazǵan barlyq ádebı shyǵarma jáne tarıhı eńbekterde Shyńǵys hannyń halyqqa jasaǵan jaqsylyqtary men olarǵa arnaǵan danalyq-ósıetteriniń birde-biri aıtylmaı, atamyzdy tek qana «qubyjyq» etip kórsetti. Eger biz muny «dushpanyń jek kórgen «tulǵa» sol eldiń baǵa jetpes, kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýǵa tıisti asyly bolyp tabylady» degen qaǵıdaǵa salsaq Shyńǵys qaǵannyń qazaqtyń bir týar uly ekendigi dáleldenip turǵan joq pa?!
Taǵy da Ábilǵazynyń «Túrik shejiresine» júgineıik: «Alanko (qazaq shejiresinde Áleýke) osydan keıin úsh ul tapty... Úshinshisi – Budyńjar (Budyń Jary) Muńal, ony han kóterdi, Shyńǵys han jáne Muńaldyń kóp rýlary sonyń násilinen bolar. Bul úsh uldan bolǵan elderdiń bárin nırýn der edi, nırýnnyń maǵynasy – «arý tuqym rýy» degeni, óıtkeni muńaldyń túsinigi boıynsha, ol rý nurdan paıda boldy» (47 bet).
Túsinikteme: Shejire deregi boıynsha Jary rýy Adaıdyń Muńalynan taraıdy. Bul derekten Shyńǵysqannyń arǵy atasy Býdyń jarynyń Muńal rýynan taraıtyny anyq kórinip tur emes pe?! Atasynyń aty (rýy) Muńal bolǵanda, odan taraǵan urpaq Muńal bolmaı kim bolady?! Qashaǵan jyraýdyń «Adaı nurdan jaralǵan» dep jyrlaǵany osydan bolatyn.
Búkil Qazaq, Túriktiń qarashańyraǵynyń ıesi (kenjesi) Baıuly (Alshyndardyń) qazirgi Muńal dalasynda (Shyńǵysqan) bılikke kelip, onyń búkil qazaqtyń basyn qosyp, Uly júz, Orta júz aımaǵynan ótip, búkil batysty baǵyndyryp, ejelgi ata-mekenderi qazirgi Kishi júz aımaǵyna kelip turaqtaǵanyn Muhamedjan Tynyshbaıuly da jazyp ketken: «12-14 ǵasyrlarda alshyndardyń (Baıuly) negizgi toby orys dalasynyń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys bóligin mekendedi. Olardan ońtústik-shyǵysqa qaraı basqa eki top (Qarakesek pen Jetirý) qonystandy. Joǵaryda keltirilgen jylnamalyq derekter 14-ǵasyrdyń sońynda alshyndardyń bir atasynyń ózi Ońtústik Reseı ǵana emes Lıtva, Polsha, Bolgarıa, Serbıa, tipti alystaǵy Vızantıanyń da tikeleı tizesin qaltyratqan Noǵaı ordasynyń negizgi uıytqysyn qurady. Bul oraıdy Uly júz qazaqtarynyń Altyn Orda jerinde eshteńe bilmeıtin, Orta júzde ol jóninde qypshaqtar men arǵyndardyń ǵana azdap sóz ete alatynyn eske túsirsek alshyndardyń barlyq ańyzdary men jyrlary tek Altyn Orda men Noǵaıly ómirin tilge tıek etýden turady. Kishi júzdiń noǵaılardyń quramyna kirgendiginde esh kúdik bolmasqa kerek, bul qyzyqty da kúrdeli másele erekshe zertteý taqyrybyna ábden laıyq. Alshyndardyń jadynda Toqtamys, Edige týraly Noǵaı ordasynyń belgili bıleri men myrzalary Ysmaıyl, Qazy, Musa, Oraq, Mamaı, Ormanbet týraly jyr-ańyzdar kóp-aq. Olarda alshyndardyń noǵaılarmen qatynasy Noǵaı ordasynda ótken úzdik-sozdyq soǵystar jaıynda kóp aıtylady. Áıgili aqyn Murat Móńkeuly óziniń «Úsh qıan» atty tamasha tolǵaýynda: «Ormanbet bı ólgen jer, on san noǵaı búlgen jer...Noǵaı da shýlap bosqan jer» - dep, Altyn Ordanyń ydyraýy men noǵaı ulysynyń shaıqalýyn jyrǵa qosty. HÚ-ǵasyrdyń ortasynda alshyndardyń kóp bóligi Ábilqaıyrdyń qol astynda bolǵanymen, onyń ómiri kezinde-aq Edige urpaqtarynyń arasyndaǵy alaýyzdyqtyń saldarynan bólinip ketti» deıdi. (Qazaq shejiresi. 39-40 better).
Bul jerde aıtaıyn degenimiz, osy eńbek sol M.Tynyshbaıuly aıtqan «erekshe zertteý taqyryby» bolyp tabylady. M.Tynyshbaıulynyń múlt ketken, nemese ádeıi aıtpaı, nemese aıta almaı ketken jeri sol atyshýly Noǵaı (Qazaq) ordasynyń negizin qalaǵan ózegi, ıaǵnı qozǵaýshy kúshi tap sol Alshyndardyń ózi bolatyn. Keıinnen uly Orda ekige bólingende Altyn Ordamyz Shyǵys túrik qaǵanaty, al Noǵaı ulysy Batys túrik qaǵanaty bolyp, Altyn Ordanyń bıligi Muńaldarda, al Noǵaı ordasynyń bıligi Tobyshtarda bolǵan bolyp shyǵady.
...Keshegi Dúıim Baıan ketken soń
Alty jyl anyq ótken soń,
Ar-sar bolyp júregi,
Qanǵa tolyp bilegi,
Shyńǵys týdy Arqardan?.(1)
Onyń týǵan tuqymy
Patsha bolyp taralǵan.
Osy bir sózder kóńilime
Burynǵy ótken úlkennen
Qaǵıda bolyp qalynǵan.
Shejire bolyp jazylǵan
Tilimi túzý baǵytty
Kóńilim zerek qalypty.
Ańdaǵan jaqyn, alysty,
Boljaǵan qısyq, shalysty,
Burynǵy qart atamnyń sózderin
Qulaǵym estip, kórgenin
Osyndaı quraly kelgen jerlerde
Shyǵaryp júrmin jaryqqa.
Sharıǵat qarap, jol pámdep.
Musylmanǵa úmbet dep,
Atasyn anyq bilmegen,
Aıtsa bolar múrdet? dep..(2) (Qashaǵan Kúrjimanuly (1841-1929) óziniń «Adaı tegi»).
- Shyńǵys qaǵannyń tegin aıtyp otyr. Osy bir aýyz sózben Shyńǵys qaǵannyń teginiń qazaqtyń Adaıy ekeni anyq kórsetilgen. Sebebi, eń alǵash ret dala ańy Arqardy qolǵa úıretip, qoı men qoshqarǵa aınaldyrǵan, búgingi kúnde qoı men qoıshynyń piri retinde dáripteletin Qazaqtyń ataqty uly Shopan ata bolatyn. Shopan Ata qorymy Eski Ózen qalasynan Beket Ataǵa (Oǵylandyǵa) barar joldyń 50-shi km-de ornalasqan. Shyńǵysqan eliniń de, biz eshqandaı rýǵa jatpaımyz dep, júrgen tórelerdiń de (Atasyz ul bolatyn ba edi?) urany «Arhar» bolatyny osydan. Han Ordasy (Bókeı) aýylynyń qasyndaǵy «han zıratyndaǵy» qulpytasta: «Arqar rýǵy Nuraly han» degen jazba tańbalanǵan. Bundaı jazba sol qorymdaǵy qulpytastyń bárinde bar.
- Atasyn bilmeıtinderdi kápir, ıaǵnı «tiri ólik» dep otyr.
«Atamyz Adaı – Muńaldyń
Kishi júzdiń ishinde
Qarasam qatar teńi joq,
Shashylǵan dabyl-dańqyńnyń
Baıany bolsa kemi joq.
Búgingi júrgen adamnan
Dárejesi artyq jaralǵan,
Adaıdan Muńal bolǵanda
Tusynda ozǵan eshkim joq
...Dúıimbaıan, Shyńǵysqan –
Násiliń nurdan jaralǵan
Halqyna ádil qaraǵan
Aýyz tımeı paradan,
Paqyr-miskin, baı men bek,
Jarly, jalsyz, az ben kóp
Bárinde birdeı sanaǵan» (Qazaqtyń halyq aqyny Sáttiǵul Janǵabyuly «Jyr-darıa» 252 bet). Shyńǵys qaǵan jáne ol qurǵan Muńal qaǵanaty jaıly qazaqtyń aqyn-jyraýlarynyń shyǵarmalarynda mundaı madaq joldar óte kóp kezdesedi.
Túsinikteme: Dúıim Baıan – Dúıim Baıuly degen sóz. Biz ony qazirgi qoldanysymyzdaǵy Dúıim jurt degen sóz tirkesterinen aıqyn kóremiz. Al, Baıan – on eki Ata Baıulynyń qysqartylǵan nusqasy bolyp tabylady. Adaı shejiresi boıynsha «12 ata Baıuly» Qazaqtyń qarashańyraǵy bolsa, Baıuldarynyń kenjesi Adaı bolady. Biz ony Qazaqtyń rýlyq shejiresinde Adaılardyń «qarashańyraq» atanyp, on eki ata Baıulynyń eń sońynda turǵanynan kóremiz.
Shyńǵys qaǵannyń balasy Úgedeı han jazdyrǵan «Muńaldyń qupıa shejiresinde» Shyńǵys hannyń arǵy tegin Bórte Bóri men onyń zaıyby Maral sulýdan bastap, odan beri qaraı onyń toǵyzynshy býyn urpaǵynyń esimin Qıat Bórjigin deıdi. Odan bergisi Dúıim Baıan men Alań gýa delinedi. Keı tarıhshylar ony Dobýn mergen nemese Dombaýyl mergen dep jazady. Adaı shejire-dastandary ony Dúıim Baıan – Shyńǵys han dep jyrlaıdy. Al, Shyńǵys qaǵannnyń ózi Qıat Bórjiginderdiń kósemi Esýgeı bahadúrdiń úlken uly.
«1. Shyńǵys qaǵannyń tegi: Táńiri baqytty etip jaratqan Bórte Bóri zaıyby Maral sulýmen birge talaı-teńiz darıany keship kelip Onyn ózeni bas alǵan Burhan Qaldyn taýyn turaq etken kezde, Batshaǵan degen bir ul týady.
Batshaǵannyń uly – Tamasha, Tamashanyń uly – Qorıshar mergen, Qorıshar mergenniń uly – Ujym Býryl, Ujym býryldyń uly – Sál Qashaý, Sál Qashaýdyń uly – Ikin Udyn (Badyraq kóz), Ikin Udynnyń uly - Shinsoshı, Shinsoshıdiń uly – Qarshý. Qarshýdyń uly – Borjyǵydaı (Bórjigin Adaı M.Q.) mergen edi» delinedi. ("Muńaldyń qupıa shejiresi" Almaty-1998. 26 bet).
«Kók Táńirdiń jebeýimen, teńizden ótip kelgen Bórte Shynýa men Sulý Maral ekeýi Burhan Qaldyn degen taýdy meken etipti. Ekeýiniń tuńǵyshy bolyp Batsaǵan týady. Batshaǵannyń balasy – Tamasha, Tamashanyń balasy – Qoryshar mergen, onyń balasy – Ýjym Býryl, al onyń balasy Sálı Qaljaý. Sálı Qaljaýdyń balasy Úlken kóz degen edi. Úlken kózdiń balasy Semsoshy, onyń balasy Qarashash, Al, onyń balasy Burhan Qaldyn taýynyń etegindegi Botaqan Býyrshyn degen jerde týǵan Borshyǵyntaı (Bórjigin Adaı) edi («Altan Tobysh» Almaty-1998 14 bet).
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Batshaǵan – Batsaǵan, Tamasha – Tamasha, Qorıshar mergen – Qoryshar mergen, Ujym Býryl – Ujym Býryl, Sál Qashaý – Sálı Qaljaý, Ikin Udyn (Badyraq kóz) – Úlken kóz, Shinsoshı – Semsoshı, Qarshý – Qarashash, Borjyǵydaı – Borshyǵyntaı, ıaǵnı Bórjigin Adaı dep beriledi.
Túsinikteme: Shyńǵys qaǵannyń arǵy atasy Bórte Bóri, anasy Maral sulý. Al Shyńǵys qaǵan solardyń tolyp, tolysqan toǵyzynshy býyn urpaǵy.
Bórte Bóri – Bórte óz aty, Bóri tegi bolady. Kaspıı men Aral óńirinde Alshyndardyń Bórte degen bıleýshisi bolǵany jaıly ejelgi derekterde jazylǵan.
Bóri (Kók bóri) – Bóri men Alshyn sınonım. Bóri – Alash, Alty Alash, olardyń qarashańyraǵy Alshynnyń laqap (madaq) aty. Al, Kók – kóke (áke) degen sóz.
Maraldyń túbiri Aral. Aral teńiziniń ataýy sol anamyzdyń atyn saqtap otyr.
Shyńǵys qaǵan qurǵan Altyn orda ataýyndaǵy, Altyn ataýynyń Alshynmen túbirles ekenin kóremiz. «Mańǵystaý da «Bórjigin (Bóri jiginiń (rýynyń) balasy») degen toponomıkalyq ataý kúni búginde de bar.
Atalarymyz "Qul bolǵyń kelse ıtten, táýelsiz el bolǵyń kelse Bóriden úırenińder" degen ulaǵatty sózdi beker aıtpaǵan.
Jyr alyby Súıinbaı Aronuly Atamyzdyń «Bórili meniń baıraǵym! Bórili baıraq kótersem, qozady qaı-qaıdaǵym" dep jyrlaǵany da, Mańǵystaýdyń qara oıyndaǵy Qarataýdyń eń bıik shyńy Otpannyń basyna salynǵan «Adaı Ata tarıhı keshenine» kókke qarap ulyp turǵan bóriniń beınesi qoıylǵany da osydan.
Qıat Bórjigin degeni – Qıat Alshynnyń uly degen sóz.
Dombaýyl mergen – dombyra, sadaq jáne jebe eli degen sóz.
Dobý mergen degenimizde de Adaıdyń «Sadaq tartyp turǵan salt atty» tańbasyn meńzep tur. Adaıdyń «Sadaq» pen «Jebe» tańbasy da osy mergendikke baılanysty.
«Uly babań Dombaýyl» - dombyra jasaýshylar aýyly. (Qara: «Dombyrany dúnıege ákelgen qazaq rýy» http://abai.kz/post/44512).
Dombaýyl babamyzdyń kesenesi Qarakeńgir ózeniniń jaǵasynda, Ulytaý aýdany jerinde ornalasqan. Salyný tarıhy belgisiz. Shejire derekteri ony sonaý Ǵun zamanynan qalǵan jádiger degendi aıtady.
Sol zamanǵy tarıhı eńbekterde Bodanshardy – Bodanshar muńal dep, rý (ata) atymen qosyp jazǵan.
Qytaı jáne ózge shyǵys tarıhshylary Úgedeıdi – Aq Adaı, Shaǵataıdy – Shah Adaı dep hattaǵan.
Shyńǵys qaǵan Qıattardyń kósemi Esýgeı bahadúrdiń úlken uly, ıaǵnı taq murageri bolsa, Altyn Orda bıleýshisi Joshy han da Shyńǵys qaǵannyń úlken uly, ıaǵnı taq murageri bolyp tabylady.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý
Pikir qaldyrý