«Byltyr Qazaqstanda zańnamaǵa kóptegen ózgeriser engizildi. Onyń ishinde BAQ týraly zańǵa keıbir aıtylǵan pikirlerdi nasıhat dep baǵalaýǵa múmkindik beretin norma qabyldandy. Iaǵnı jýrnalıser materıal daıyndaý kezinde onysy nasıhat dep sanalmaı ma dep alańdaıtyn boldy», — deıdi «Quqyqtyq medıaortalyq» QQ zańgeri Gúlmıra Birjanova CABAR.asia saraptamalyq portalyna bergen suhbatynda, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

– Qazirgi sátte qazaqstandyq jýrnalıser qandaı da bir sezimtal taqyrypta materıal daıyndaý barysynda neni esterinde ustaǵany durys?

– Jýrnalıserge, belsendilerge qarsy sot prosesteri men sot úkimderiniń basym kópshiligi ekstremızmmen jáne terorızmge qatysty bappen baılanysty. Ókinishtisi sol, olardyń deni aıyptaý úkimderi.

Sol sebepti, jýrnalıserdiń saýatyn jetildiretin uıym bolǵandyqtan, biz tyńdaýshylarymyzǵa únemi aıǵaqtar qoryn jınaýǵa basa kóńil aýdarý qajettigin aıtamyz. Iaǵnı, eger siz terorızm, din jáne ekstremızm máselesi boıynsha materıal daıyndap jatqan bolsańyz, ár sózińizdi aıǵaqtaıtyn dálel bolýy shart:

• jazatyn taqyrybyńyz boıynsha ótetin barlyq sot prosesterine qatysý kerek
• sot aıypty dep tanyǵan adamdardy materıaldyń keıipkeri qylmaý kerek
• osy saladaǵy eksperttermen mindetti túrde keńesý qajet, óıtkeni jýrnalıserdiń kóbi termınologıada shatasady, Qazaqstanda qyzmetine tıym salynǵan qandaı da bir dinı aǵymdardyń ataýlaryn jazǵanda qate jiberedi.

Taǵy bir eskeretin nárse bar. Bizdiń únemi aıtatynymyz: osy sıaqty taqyryptarda jazǵan kezde beıtarap pozısıa ustaný kerek, óıtpegen jaǵdaıda sizge qandaı da bir dinı aǵymdy nasıhattady dep aıyp taǵylýy múmkin.

Ókinishke qaraı, ótken jyly Qazaqstanda zańnamaǵa kóptegen ózgeriser engizildi. Onyń ishinde BAQ týraly zańǵa keıbir aıtylǵan pikirlerdi nasıhat dep baǵalaýǵa múmkindik beretin norma qabyldandy. Iaǵnı jýrnalıser materıal daıyndaý kezinde onysy nasıhat dep sanalmaı ma dep alańdaıtyn boldy

Máselen, Qazaqstanda QDT (Qazaqstannyń demokratıalyq tańdaýy) degen qozǵalys áreket etetin, qazir oǵan sot tıym salǵan. Al zańǵa engizilgen nasıhatpen baılanysty norma kúshine engen soń jýrnalıser bul taqyrypty qalaı jazý kerektigin bilmedi.

Men reseılik tájirıbeni aıtýdy unata bermeımin, biraq ol jaqta bári túsinikti: DAISH – Reseıde tıym salynǵan uıym dep jazsań, ol úshin jaýapqa tartylmaıtynyń anyq. Al bizde qalaı – zańdaǵy anyqtamasy óte bulyńǵyr, sondyqtan jýrnalıser qalaı jazsam bolady dep dal bolady. Eger olar jaqsha ishinde bul uıymǵa Qazaqstanda tıym salynǵan dep kórsetse, olar jaýapkershilikten bosatyla ma?

Ókinishke qaraı, Qazaqstanda osyndaı bap bar, QR QK 174–bap – áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, tektik–toptyq nemese dinı alaýyzdyqty qozdyrý. Bul qazir Qazaqstanda dáýreni júrip turǵan bap.

Biz óz tarapymyzdan bul baptyń múldem zańǵa qatysy joq ekendigin aıtamyz, óıtkeni onyń quqyqtyq saldary joq, jaı ǵana pikir aıtý bar. Ol mindetti túrde jaǵymsyz saldary týǵyzyp, áldebir janjal týyndatpaýy múmkin.

Mysalǵa, men meniń dinim senikinen myń artyq dep aıtaıynshy. Osyndaı sózder úshin adamdardy osy 174–bappen jaýapqa tartyp, 5 jydǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý sıaqty aıtarlyqtaı qatań jazaǵa kesip jatyr. Sondyqtan bizdiń mindetti túrde qaıtalaıtynymyz: óte saq bolyńdar.

– Osyndaı jaǵdaıda jýrnalıser óz mindetterin qalaı oryndaýy kerek jáne qazirgi ýaqytta olar qandaı problemalarǵa tap bolýda?

– Meniń oıymsha, munda eki problema, eki shıelenis bar. Birinshi problema – 2009 jyly Qazaqstannyń tutas ınternetti BAQ dep tanyǵanynda. Saldarynan, ınternet pen BAQ arasyndaǵy shekara óshrildi. Endi ınternette jarıalanǵan kez kelgen nárse – BAQ.

Sáıkesinshe, biz endi jaýapqa jýrnalıser ǵana tartylady dep aıta almaımyz. Óıtkeni blogerler de, ınternetti qoldanýshy kez kelgen adam zań boıynsha BAQ bolyp sanalady.

Sol sebepti bul jerde zań júzindegi shıelenis bar. Jýrnalıserdi jaýapqa tartty degende biz blogerderdi de, quqyq qorǵaýshylardy da aıtamyz.

Ekinshi problema dep BAQ–tyń terorızm jáne ekstremızm taqyrybynda jazýǵa qorqatynyn aıtý ǵa bolatyn shyǵar. Aıtalyq, eger olar QR QK 174–babymen baılanysty sot prosesi týraly jazatyn bolsa, mardymsyz taqyryp qoıylǵan jutań mátin kóresiz – áldebir aımaqta pastor nemese bir ımam jaýapqa tartyldy degen jalǵyz abzas. Al istiń máni nede ekenin túsine qoıýyńyz ekitalaı, óıtkeni jýrnalıser materıalynyń saldary jaman bolady, sol úshin jaýapqa tartylamyn dep qorqady.

Men olardy túsinemin de. Biraq oqyrman bul materıaldan dym uqpaıdy: ne úshin jaýapqa tartyldy, basqa qandaı sot prosesteri ótti jáne din adamdary ne úshin jaýapqa tartylýy múmkin?

Qazaqstan zańnamasy óte bulyńǵyr, ony bylaı da, basqasha da tuspaldap alýǵa bolady, onyń ústine zańdar halyqaralyq standarttarǵa múldem saı emes. Negizi, jaýapqa tartylý úshin, jarıalaǵan mátinde áldebir áreketke shaqyrý bolýy kerek. Bizde qalaı: jaı ǵana pikir bildirgenińiz úshin sotqa beredi.

– Bilýimshe, Qazaqstan zańnamasyna ótken jyly jańa normalar engizildi. Onyń ishinde aqparatty jarıalaýǵa ruqsat alý jáne aqparattyń BAQ úshin qaýip deńgeıi. Eldegi BAQ jaǵdaıy úshin olardyń yqpaly qandaı bolyp shyqty?

– Jarıalaýǵa ruqsat alý týraly norma degenge kelsek, biz BAQ týraly zańǵa ózgerister engizý týraly zań jobasyn jasaýǵa qatysqanbyz, jáne osy normaǵa qarsy boldyq. Alaıda, ol «Jýrnalıserdiń mindetteri» degen bapta paıda boldy.

Endi jýrnalıser qandaı da bir materıal daıyndaǵanda, onda jeke derekterdi, jeke qupıalardy, jáne zańmen bekitilgen kez kelgen qupıalardy jarıalaýǵa aldyn ala ruqsat alýy tıis.

Mysalǵa aıtsaq, siz korrýpsıa jaıly materıal daıyndap jatsyz delik, sonda «Sizdiń derekterińizdi, famılıańyzdy, t.s.s. jarıalaýymyzǵa bola ma?» dep surap alýyńyz kerek. Bul degenimiz jýrnalısik zertteýlerdi túbimen joıatyn norma, Qazaqstanda onyń jaıy onsyz da máz emes. Jýrnalısik zertteýler jasaǵan eń tanymal saıt ratel.kz bolatyn. Onyń bas redaktoryna qazir qylmystyq is qozǵalǵan.

Biz bul normany halyqaralyq standarttarǵa saı emes dep sanaımyz, ol Konstıtýsıaǵa qaıshy, óıtkeni bul senzýra. Iaǵnı, materıal jazý úshin, aldymen barlyǵynan ruqsat surap alýyń kerek.

Birden aıtaıyn, men praktık zańgermin, ázirge bul norma turǵysynan problema týyndaǵan joq. Biraq bizde Qazaqstanda profılaktıkalyq normalardy aldyn ala daıyndap qoıady. Al jýrnalıser ony kóredi de, úreılenedi.

Ázirge bul normalar jumys istemeıdi, olar boıynsha eshqandaı is bolmady. Biraq olar zańnamamyzda bar, BAQ týraly zańda bar.

Ekinshi normatıvtik akt – aqparat jáne ekonomıka mınıstrleriniń BAQ–ty táýekel toptaryna bólý qajettigi týraly buıryǵy. Biz bul qujat baryp turǵan absýrd buıryq dep sanaımyz.

Basynda ol izgi nıetpen jasalǵan – bul norma bızneske qatysty bolýy kerek edi. Mysalǵa, eger sizdiń BAQ joǵary táýekel tobyna jatatyn bolsa, sizge nesıe berilmeıdi, siz salyq organdarynyń erekshe esebine kiresiz.

Biraq Qazaqstanda memleket BAQ–qa bıznes retinde emes, propaganda quraly sıaqty qaraıdy – sonda topqa bólýdiń qajeti ne? Onda barlyq BAQ–ty bıznes retinde teńestireıik, deni túzý elderdiń bárinde solaı ǵoı.

Sonymen qatar, bul buıryq árqaısyna bólektep qaraıdy. Ol baspasóz basylymdary men ınternetti qamtıdy da, televızıany qospaıdy. Mendegi suraq: televızıa nege tys qaldy? Ol sonda quqyqqa qaıshy aqparat taratpaı ma?

Ókinishke qaraı, bul buıryqqa qol qoıyldy. Biraq tájirıbe júzinde odan qaýip týmaıdy dep úmittenemin. Óıtkeni Qazaqstanda qabyldanyp jatqan jańa normalardyń deni áreketsiz qalyp jatyr.

– Qazaqstanda aldyn ala qamdanyp, normalar qabyldanady dep aıtyp kettińiz, al jýrnalısıkada, mysalǵa, óshpendilik tili nemese jala jabý sıaqty basqa problemalar joq degen sóz be?

– Dástúrli BAQ týraly aıtar bolsa, mundaı óshpendilik tili degen joq dese bolady, óıtkeni Qazaqstandaǵy baspasóz basylymdarynyń 99%–i memlekettik aqparattyq tapsyrys – memleketten qomaqty qarajat alady. Álbette, onda siz mundaı aqparat kezdestirmeısiz.

Mundaı problema ınternetke, Facebook–ke qatysty. Eger ınternettegi jarıalanymdardy, posttardy, komentarılerdi qarastyrsaq, munda óshpendilik tili órkendep tur, tipti keıde naqty áreketke, zorlyqqa shaqyratyn sátter de bar. Alaıda tájirıbeni alyp qarasaq, zorlyq áreketke shaqyrmaıtyndar. jaýapqa tartylyp jatady.

Atyshýly prosesterdiń barlyǵy jıi jaǵdaıda saıası sıpatta, onyń ishinde jer reformasyna qatysty pikirin aıtqan azamattyq belsendiler, dinı qaıratkerler. Olardyń aıyby – pikirin ashyq bildirgeni.

Degenmen, ınternetti aqtarsaq, meniń zańgerlik kózqarasym boıynsha, shynymen zıan áreketterge shaqyratyndardy jaýapqa tartýǵa bolar edi.

– Iaǵnı, qandaı shara qoldansa da, ol mindetti túrde saıasatqa negizdeledi ǵoı?

– Solaı, ıa. Terorızmmen, ekstremızmmen, óshpendilik tilimen kúresý – izgi maqsat. Biraq, ókinishke qaraı, osy maqsattardy jeleý etip, saıttardy buǵattaý, bersendilerdi jaýapqa tartý durys emes dep sanaımyn.

Kúresý kerek. Bárimiz túsinip otyrmyz – qazir ınternet dáýiri ornaǵan, aqparat lezde tarap ketedi, ásirese terorızmge qatystysy. Munymen múldem kúrespeý kerek demeımin. Biraq shyn mánindegi zıan elementtermen – terorızmdi, ekstremızmdi, óshpendilik tilin qoldanatyndarmen kúresý kerek. Alaıda, tájirıbe júzinde, ásirese 174–bapqa baılanysty, barlyǵy kerisinshe bolyp ketken.