Seısenbi kúni Fransıanyń bas qalasy Parıjdegi Qudaı -Ana (notre dame) shirkeýi otqa orandy. Kesh bata tutanǵan órtti 500 - den asa órt sóndirýshi segiz jarym saǵatta áreń óshirdi. Alaıda 9 ǵasyrǵa jýyq tarıhy bar kóne ǵımarattyń bir munarasy men shatyryn tilsiz jaý jalmap ketti. Muny fransıalyqtar óz eli tarıhyndaǵy «úlken tragedıa» dep baǵalasa, álem halqy atalǵan shirkeýdi «adamzat mádenıetiniń asyly edi» dep ah uryp jatyr.

«Qudaı Anaǵa» álem qaıǵyrdy

16 sáýir kúni jaryq kórgen tanymal basylymdarynyń taqyrbynyń ózi saı súıegińdi syrqyratady. Fransıa «Libération» gazeti bas maqalanyń taqyrbyn «Bizdiń tragedıamyz» dep qoısa, «Le Figaro»  gazeti bas taqyrypty «apat» dep alypty. «La Croix»  gazeti «júregimiz kúlge aınaldy» dese, «Les Échos»  gazeti «Fransıanyń tragedıasy» degen taqyryppen sóz qozǵapty. AQSH, Ulybarıtanıa sıaqty elderden shyǵatyn aǵylshyn tildi gazetter de «qabrǵasy qaıysqan» taqyryptarmen toldy.

Sonymen qatar, AQSH prezıdenti Donald Tramp tvıtterdegi paraqshasynda «Parıjdegi Notre-Dame soborynda bolǵan surapyl órt óte qorqynyshty. Ony sóndirý úshin sýy bar ushatyn sısternalardy paıdalanýǵa bolady. Tez áreket etý kerek» dep jazdy. Ulybrıtanıa premer-mınıstri Tereza Meı, Germanıa kansleri Angela Merkel bastaǵan álem elderi basshylary da Fransıa prezıdenti Emmanýel Makronnan hal surap, oqys jaǵdaıdyń ókinishin bólisti. Eýroodaq basshylary Jan-Klod Iýnker de fransýz halqyna kóńil aıtyp, qoldaýyn bildirdi. «Iotre dame - búkil adamzattyń murasy. Ol dúnıejúziniń qanshama jazýshysyn, sýretshisin, fılosofyn jáne kórýge kelgen adamdardy shabyttandyrdy. Ózekti órtegen oqıǵa. Men fransýz halqynyń qaıǵysyna ortaqpyn. Bul bizdiń de qabyrǵamyzdy qaıystyrady» dep jazdy ol. Tek el bıleýshileri men laýazymdy tulǵalar ǵana emes, tutas álem halqy bul jaǵdaıǵa alańdaýshylyq bildirip, fransýzdardyń qaıǵysyna ortaqtasyp jatyr. Tipti ózdiginen aqsha jıyp, atalǵan shirkeýdi qalpyna keltirýge atsalysýǵa ázirlenýde. Fransıalyq mıllıarder «Pinault» januıasy qalpyna keltirý jumystary úshin 100 mıllıon evro bóletinin málimdegeni – sonyń aıǵaǵy. Tek «Shoq bálem» dep shýlap jatqan Qytaıdyń áleýmettik jeli qoldanýshylary ǵana.

Qytaılar qýanyp jatyr

«Órtengeni jaqsy bolypty», «Órtengenine óte qýanshtymyn, tarıhı muralardyń órtengeni qalaı bolady eken, sender de sezinip kórińder», «Saýap bopty fransıalyqtarǵa, bizdiń Iýan Mıń Iýan baqshamyz qaıda?», «Buǵan júrekterińdi aýyrtyp qaıtesińder, bizdiń Iýan Mıń Iýan baqshamyz neshe kún, neshe tún órtendi ǵoı, sony kim órtedi? Dúnıe kezek degen osy, jamandyq aınalyp ıesin tabady», «Iýan Mıń Iýan qaıda qazir? Sony nege tilge almasqa, fransıalyqtar Iýan Mıń Iýandy órtep jiberdi, kúni búginge deıin ne keshirim suraǵan joq, ne tólem bergen joq. Shirkeýge obalsynady ekensińder, Iýan Mıń Iýanǵa nege jandaryń ashymaıdy?» dep baqadaı shýlaǵan qytaı jastary «árkim óz baıyn joqtaıdy» degendeı, tutas álem Qudaı Ananyń otqa oranǵanyn obalsynyp jatsa, bular 100 jyl buryn kúlge aınalǵan Iýan Mıń Iýan baqshasyn kóldeneń tartyp, fransýzdardy tabalap jatyr. Mundaıda Qytaıdyń «júz jyldan keıin kek alsań da kesh emes» degen maqaly eske túsedi.

Iýan Mıń Iýan baqshasy jáne onyń órtelýiniń shyn syry

Iýan Mıń Iýan baqshasy – Beıjińdegi kóne tarıhı oryndardyń biri. 300 gektardan artyq aýmaqty alyp jaqtan bul baqty Chıń ımperıasy (Sın patshalyǵy) kezinde, ıaǵnı 1707 jyly bastap salynǵan. Ulybrıtanıa, Fransıa birlesken armıasy Beıjińdi basyp alǵannan keıin, 1860 jyly órtep jibergen. Bul baqshanyń órtenýin Qytaı tarıhy men oqýlyqtarynda «shetel shapqynshylarynyń qatigezdigi» retinde kórsetip, urpaq sanasyna da solaı sińirip jibergen. Beıne Qazaqstan men Qytaı shekarasyn aıqyndap, zań júzinde belgilep alsa da, qytaıdyń eńbektegen balasynan eńkeıgen kárisine deıin «Balqashqa deıin bizdiń jer» dep soǵatynyndaı, kúlli qytaı áli kúnge deıin Iýan Mıń Iýannyń «qunyn» Fransıadan alǵysy keledi. Qytaı jastarynyń shýlap, tabalap jatqanynyń sebebi osy.

Deı turǵanmen, «qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan» degendeı, eki eldiń birlesken armıasynyń bul baqshany órteýine ózderi sebepshi bolǵanyn qytaılar ishteı bilip tursa da moıyndamaıdy.

Qytaı tarıhynda «apıyn soǵysy» dep tańbalanǵan Ulybarıtanıa bastaǵan batys elderi men Chıń ımperıasynyń soǵysy naǵynda, mádenıet soǵysy edi. Ulybrıtanıa men Fransıa mánjúr bıleýshilerinen halyqty ezip, qanaýyn toqtatýdy, shetelmen dıplomatıalyq qatynas ornatqan ashyq el bolýdy talap etken. Buǵan toǵyshar manjúr bıleýshileri kónbegen. Ol az bolǵandaı «elshige ólim joq» degen qaǵıdany belden basqan Chıń bıleýshileri sheteldiń 39 elshi, dıplomatyn tutqyndap, onyń 21-in dál osy Iýan Mıń Iýan baqshasynda keskilep, qınap óltiredi. Buǵan kektengen Ulybrıtanıa men Fransıa Beıjińge basyp kiredi. Shiriktesken Chıń áskerleri oısyraı jeńiledi. Óz elshileriniń aıanyshty taǵdyryn kórgen Ulybrıtanıa áskerı basshylary mánjur bıleýshileriniń jyn oınaǵyna aınalǵan Iýan Mıń Iýan baqshasyn 1860  jyly 18 qazanda órtep jiberedi. Keıbir derekterde «Ulybrıtanıa men Fransıa armıasy Beıjińge kirgende halyq kóshege shyǵyp qyzý qarsy alǵany» aıtylady. Mánjúrler tutqyndaǵan 39 adamnyń qatarynda qınaý kórip, baǵyna jaraı aman qalǵan ulybarıtanıalyq dıplomat Harrı Smıt Parks áıeline jazǵan hatynda «menińshe baqshany órtep jibergeni durys boldy...» dep jazady. Demek bul soǵys úsh júz jyl bılik júrgizgen Chıń ımperıasynyń aýdarylýyna muryndyq boldy, taza qytaılardyń bılik basyna kelýine jol ashty.

Onyń ústine, Iýan Mıń Iýan baqshasyn Ulybrıtanıa men Fransıa armıasy búkildeı qıratyp jibergen joq. Olardyń órtegeninen qalǵanyn 1960 jyldary «tórt kóneni joıý» denen jeleýmen qytaılar ózderi qurtqan. Endi mine sonyń bárine Fransıa kináli eken de, «Qudaı Ana» shirkeýi sonyń bodaýyna órtelipti-mys.

P.S: Endeshe álem 860 jyldyq tarıhy bar qurylystyń órtengenine qaıǵyryp jatsa, qytaılardyń 150 jyldyń aldynda órtengen baqshany aıtyp baıbalam salǵanyn qalaı túsinýge bolady?! Bizdińshe, budan qytaılardyń "ózimde ǵana bolsyn" deıtin ózimshildik ıdeıasy men ózderine beıimdegen ótirik tarıhyn ólerdeı qoldaıtyn qara nıetin baıqaýǵa bolady. Biz «Qytaı men Qazaqstan arasynda terıtorıa máselesi sheshilgen» dep arqamyzdy keńge salǵanymyzben, ótirik tarıhpen aýyzdanǵan qytaı jastary «Balqashqa deıin bizdiń jer» degendi máńgi umytpaıdy. «Qudaı Ana» shirkeýindegi órt bizge osyndaı oı saldy.

Nart Qalı