Azamattyq jasaý degen osyndaı úlken júrekti, izgi nıetti adamdardyń eńbegi arqyly kórinedi. Maqala sonshalyqty shynaıy júrek tebirenisinen týǵan eken. Bastysy ádebıetke degen, talantqa degen taǵzym, qarymdy qalamgerge qurmet ekeni kórinip tur. «Altyn kezdik qap túbinde jatpaıdy»-degen osy. Ata jurttaǵy qandastardyń úni bolǵan ««Qaharly Altaı» qazaq ádebıetiniń qazynasy» degen maqala bárimizdi qýandyryp tastady. Arǵybet pen bergibettegi oqyrıandarymyzda tanysyp shyqsyn degen maqsatpen gazetten alyp jarıalap otyrmyz. «Sózi jetken Alashqa» (2010 jyl) degen Jaqsylyq Sámıtuly týraly estelikter kitabynan keıingi jyly sóz! Marqum tiri bolsa bul kúnderi 75 jasqa tolar edi («Qamshy» silteıdi).

Bul roman qazaq oqyrmandaryna tolyq nusqasynda 2010 jyldyń sońynda usynyldy. 2011 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda arnaıy tanystyrylymy ótip, Qabdesh Jumadilov bastaǵan jazýshylar ádil baǵasyn aýyzsha bergenmen, sodan bergi ýaqytta ádebıetshi qaýym tym-tyrys. Árıne, bar-joǵy 1 myń danamen jeke qarjyǵa shyqqan kitapty Qazaqstannyń alys túkpiriniń bárine tarady deýge kelmes. Áıtse de, osyǵan deıin bir ádebıetshi qudaıshylyq sóz aıtar dep kúttik. Shyndyǵynda, mundaı romannyń baıqalmaýy, eleýsiz qalýy tipti múmkin emes.

Sóz – Jaqsylyq Samıtulynyń «Qaharly Altaı» trılogıasy jaıly.

1989 jyly Qytaıda jazyla bastap, 2001 jyly qazaq jerinde sońǵy núktesi qoıylǵan trılogıanyń alǵashqy nusqalary 1996-2000 jyldary elimizde «Sergeldeń» ataýymen basylǵan bolatyn. Jaqsylyq Samıtulynyń ózi arǵy bette ábden tanylǵan, moıyndalǵan, 1985 jyly «Atameken» kitaby úshin QHR memlekettik syılyǵyn alǵan jazýshy bolsa da, Qazaqstanda qońyrtóbel tirshilik keshti. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Shyǵystaný fakúltetinde qarapaıym oqytýshy boldy. Elge kóshtiń aldy bolyp, 1993 jyly keldi. «Jas Alash» gazetinde júrgenimizde Jákeń redaksıaǵa kelip, shaǵyn áńgimesin qaldyryp turyp, jaı ǵana «Jaqsylyq Samıtuly degen aǵalaryń bolamyn» degende, eshqaısymyz elp ete qoımaǵanbyz. Bilsek, sóıter me edik?

«Qaharly Altaıdy» qunyǵa oqı júrip, sol kezdegi bilmestigimizge áli qysylamyn...

«Qaharly Altaı» – ótken ǵasyrdyń 40-50 jyldary Shyǵys Túrkistanda ótken ult-azattyq qozǵalys kezindegi qazaq ómirin búge-shigesine deıin aqtarǵan týyndy. Bul taqyryp J.Samıtulynyń ómirlik muraty bolǵanyn túsiný qıyn emes. Óıtkeni, trılogıany jarıalamas buryn, naqtyraq aıtqanda, jazylyp jatqanda, jazýshy óziniń Ospan batyr týraly zertteýlerin birneshe gazetke, Ospan batyr týraly jınaqqa shyǵardy. Altaı qazaqtarynyń arasynda Ospan batyr týraly kózqaras «naǵyz batyr» jáne «bandy Ospan» bolyp, áli kúnge tarazynyń eki basyna qatar qoıylyp aıtylatyndyqtan, J.Samıtuly oǵan tarıhshy-jazýshy retinde adal baǵasyn berýge ǵumyryn arnaǵandaı. Trılogıanyń «Bozmunar» atty alǵashqy kitabynda jazýshy sol kezdegi tarıhı jaǵdaılarǵa keń sholý jasaıdy. Oqıǵanyń bastalý barysyn, el ishindegi oǵan alǵashqy reaksıany, «qarsylyq qaıdan shyqty?» degen máseleni óte dál, nanymdy sýretteıdi. «Bozmunardy» bastap kep jibergenińizde, qazaq sóz óneriniń barlyq qyry men qalpy, baılyǵy men qazynasy aldyńyzdan shyǵady. Jazýshy dál osy kitapqa barlyq biligi men tájirıbesin sarqa paıdalanǵanyn uǵasyz. Qazaqtyń sóz óneri saf qalpynda, buzylmaǵan, ketilmegen bolmysymen sizdi betten – betke, paraqtan paraqqa jetelep otyrady. Alǵashqy kitapta Esimqan men Yrysqannyń daǵdarǵan eldi bastaýdaǵy biliktiligi, jumyldyra alatyn jankeshtiligi sheber sýretteledi. Jazýshy ár keıipkerdi óz atymen, jer ataýlaryn sol qalpynda paıdalanǵan. 15 jyldyq eńbektiń jemisi «Qaharly Altaıdyń» árbir paraǵynda tarıh bolyp sóılep, taǵdyr bolyp ún qatyp jatyr. Shynyn aıtqanda, «Qaharly Altaı» – qazaq ádebıetine kelip qosylǵan qazyna.

Munda romannyń barlyq talaby tamasha saqtalǵan, tipti ózinshe baıytylǵan. Jazýshy oqyrmandy oqıǵalar arqyly jetelep otyryp, taǵdyrlarǵa qaıyrylyp soǵatyn tustary keremet. Romandy oqyp bitkenshe, áleýmettik jelilerde jaqyn dostaryma abzas-abzas kúıinde úzindiler jiberip, súısinip otyrǵanymdy qalaı umytaıyn...

«Qaharly Altaı» trılogıasynda oqyrmandy árqaısysy kemi 600 bettik úsh kitapta jetelep otyratyn soqtaly-soqtaly keıipkeler «bandasy» bar. Osy «banda» oqyrmandy otqa da, sýǵa da salady. Osy «banda» ózderi «janasyp» ketken basqa keıipkerlerdiń adamdyq (ıttik, pendeshilik, halyqtyq) bolmysyn jaıyp salady, eń bastysy, árqaısysy Shyǵys Túrkistan qozǵalysynyń ózderiniń qatysynsyz mánsiz, dereksiz, dáıeksiz bolatynyna sendire alady.

Áýelgi tań qaldyrar beıne – Kónekbaı obrazy. Jaqsylyq Samıtuly Kónekbaı beınesi arqyly qazaqtyń ǵajaıyp minezderi bir adamnyń boıyna toǵysyp, qaıtalanbas tulǵa bola alatynyn kórsetken. Bir qarasańyz, Kónekbaı – maqtansúıgish, bir qarasańyz – shendiniń aýzyn baqqysh, endi bir qarasańyz – báıbishesi Qatshamen ym-jymdy qabaqtan túsinetin suńǵyla, eń bastysy, el basyna kún týǵanda, Kónekbaı – er! Jaqań bul keıipkerdi súısine otyryp jazǵan, mahabbatpen jazǵan. Tabıǵatynan maqtansúıgish Kókeń tipti pýlemetti shetke alyp ketip, shuqylap-shuqylap otyryp tilin bilip alady. Onysyn jurtqa jáne qalaı jetkizedi deseńizshi! Shyndyǵynda, el ishinde osyndaı maqtany men áreketi jymdasa qalatyn adamdar bar. Bylaıǵy jurt onyń syrtynan gý-gý sóz aıtqanmen, synalǵan jerde soǵan uıyı qalady. Kónekbaı – sondaı adam. Ózi perzent súımese de, ol barlyq balany jaqsy kóredi, barsha jurtqa tileýles. Shámsıa aqtútek boranda dúnıege sábı ákelgende Kónekbaı júregi jaryla qýanatyn tus qandaı! Sábıdiń jan bergen sátinde Kónekbaımen qosa sizdiń de jan-dúnıeńiz opyrylyp túsedi. Kónekbaımen birge sizdiń de bar úmitińiz túgesilgendeı jetimsireısiz. Trılogıa bastalǵan sátten sizdi qazaq álemine saıahatqa bastaǵan Kónekbaı qart týyndy sońynda da sizben kúlip qoshtasady. Ol ólimdi de kúlip qarsy alady! Er ǵoı! Úrimji abaqtysynda Ospannyń jandaıshaptary retinde qatar atylatyn toptyń ortasynda mańdaıyna myltyq kezelip turǵanda da Kónekbaı maqtanýyn qoımaıdy. Esil azamat! Jazýshy Kónekbaı obrazy arqyly keshegi men búgingini baılanystyryp, dáneker bolyp júretin aqjúrek qazaq azamatynyń beınesin joqtaıdy.

Sosynǵy keıipkerler «bandasynyń» súıektisi – Zıaqan. Kez kelgen qoǵamda halyqtyń tileýine qarsy jumys isteıtin, sonysyn ómirlik murat kóretin, óziniń týra jolda júrgenine qatty senetin, aqyr sońynda aıdalada jalǵyz ulyp qalǵanda ǵana barmaq tisteıtin adamdar bar. Zıaqan óziniń dombaz, qopal jaratylysymen jurtty yqtyra alatynyn biledi. Sol úshin qolyndaǵy túkke turmaıtyn bıligin sheksiz jumsaýǵa bar. Ony eshkim syılamaıdy, biraq qorqady. Qorqaý Zıaqan tipti ashynalyqty da qorqytyp jasaıdy. Mundaı adamdardyń júreginde jylý, sezim, mahabbat bolýy múmkin emes. Olar ózderine berilgen jalqy múmkindikke ıtteı jarmasady, tistep aıyrylǵysy kelmeıdi. Jazýshy Zıaqandy aıamaıdy, biraq siz aıaısyz. Ózińniń ózegińe, negizińe túkirgen, qarsy shapqan ómir – zaıa! Zıaqan ómiri sondaı. Ózi tóbesine kótergen general áskerleri aýylyn typ-tıpyl etip ketkendegi Zıaqannyń jaǵdaıyna janyńyz túrshigedi. Qaryndasy jyndanyp ketken, áke basynan soqqy alyp ol jatyr. Jazýshy Zıaqannyń ákesi Aıdardyń aýzyna salatyn sóz qandaı: «Ondaı sátte qyzyń bir basqa, al keliniń ata namysyń sıaqty bolyp kórinedi eken kisige», – deıdi aqsaqal... Báribir Zıaqan qansha jantalasqanmen, qany ózge halyq ony baýyryna tartqan joq. Áıeli Jamaldyń tik turǵan kúıi jan tapsyrǵanyn, baýyryndaǵy balasyn da oq tesip ótkenin oqý qandaı aıanyshty...

Asqabyl degen bir keıipker bar. Ómirge ne úshin kelgenin bilmeıdi. Bul keıipker de romannyń salmaǵyn keremet arttyryp tur. Qazaq «quıysqanǵa qystyrylyp» degendi jaqsy kórgennen aıtpaıdy. Asqabyldar «quıysqanǵa qystyrylyp» ta jetistirmeıdi. Barynan joǵy jaqsy. Dese de dál sondaı jandar ózderiniń olpy-solpylyǵymen, jigersizdigimen, ıttigimen talaı adamnyń taǵdyryna tańba salady, ómiriniń byt-shytyn shyǵarady. Shámsıadaı aıaýly jannyń tyrnaǵynyń synyǵyn da Asqabylǵa qımaı otyrasyz. Alaıda amal ne, uıǵarym solaı, túptep kelgende – taǵdyr solaı. Shámsıa Asqabylǵa yrqynan tys qosylǵan, yrqynan tys ómir súrýge májbúr. Al sol aıaýly Shámsıany ıelenip ketý úshin Qońqaı Asqabyldy býyndyratyn tus tym ashshy, biraq báribir Asqabylǵa janyńyz ashymaıdy. Shámsıany Qońqaıǵa da qımaısyz. Jazýshy sizdi ot pen sýǵa qatar salady. Bosbelbeý Asqabyl avtomatty durys ustaı almaı, bútin bir otbasyn qyryp salatyn sát she?

Keıipkerler ishinde Shámsıa taǵdyrynyń tym aýyr bolǵany qapalandyrady. «Bir adam baqytty bolýy kerek bolsa, tap sol adam Shámsıa edi» dep oılanasyz. Shámsıa – qorǵansyz qazaq arýynyń beınesi. Asqabyl-Jeksen-Qazıne-Qońqaı lınıasy arqyly Shámsıa obrazy bıikteı túsedi. Bul keıipkerdi siz de súıip qalasyz. Onyń mahabbaty da, súıýi de, jek kórýi de shynaıy. Shámsıa Jeksendi súıe turyp, onyń báıbishesi Qazıneniń adamshylyǵynan úmittenedi. Sońynda qylyshqa tilgilenip qalǵan Shámsıanyń denesin «kórip», sizdiń de janyńyz tilgilenedi. Jazýshy Shámsıa, Aıjan, Gúlzada, Málıpa, Baıan obrazdary arqyly el basyna kún týǵan sátte aldymen áıel taǵdyry oıynshyqqa aınalatynyn meńzeıdi. Aıjanmen birge júdeısiz, Gúlzadamen birge jyndanasyz, Jamalmen birge atylasyz, Málıpamen birge tutqynǵa túsesiz, Baıanmen birge durys jol tańdaısyz. Osy obrazdar qashannan-aq qazaq áıelderiniń taǵdyry ońaı bolmaǵanyn, olardyń ezilip-janshylǵanyn, ary aıaýsyz shashylǵanyn qapysyz ańǵartady.

Romandaǵy Ospan beınesi tym asqaq. Bul obrazdy ashý úshin jazýshy Ospan aınalasyndaǵy keıipkerlerdi bıiktete túsedi. Ospannyń ańyz-adam dárejesine kóterilý jolyndaǵy árbir áreketin keń paıymmen, mol parasatpen taldaıdy. Qarapaıym qazaqy ortada ósken Ospan zaman yńǵaıyna qaraı qapysyz mergen, daryndy qolbasshy, suńǵyla saıasatker, bilikti dıplomat bola aldy. Ospannyń Dálelqan polkovnıkpen ara qatynasyn jazýshy óte názik sýretteıdi. Shyndyǵynda, Dálelqan Súgirbaevtyń taǵdyry qarama-qaıshylyqty. Onyń Ospan bastaǵan kóterilisshilermen ymyraǵa kelgen tustary da, ketisken tustary da bar. Jaqsylyq Samıtuly oqyrman nazaryna bul derekterdiń bárin túpkilikti zerttep baryp usynǵanyn baıqaý qıyn emes. Óıtkeni, trılogıanyń ón boıynda tarıhı oqıǵalardy naqty ýaqytyn kórsete otyryp taldaý úlgisi sátti paıdalanylǵan.

Jazýshy sol tustaǵy mońǵol, qytaı ómirin de túpkilikti zerttegen. Shyńjań óńirin bılegen Shyń Sysaıdyń el basqarý tásilderi, ózin jarty qudaı beınesinde kórsete bilý qabileti, jazalaýdaǵy qatygezdigi jantúrshigerlik oqıǵalarmen astastyryla, nanymdy sıpattalǵan. Ospan batyrdyń mońǵol generaly Choıbolsanmen kezdesip, kelissóz júrgizetin tustarynda da jazýshy qalamy bógelmeıdi, qaıta ár sóılemmen syr ashyp, oqyrmanǵa tanys emes oqıǵalarǵa sáýle túsiredi.

«Qaharly Altaı» – halqymyzdyń ashshy taǵdyrynyń bir shejiresi. Roman sońynda siz árbir keıipkermen qımaı qoshtasasyz. Jazýshy bul týyndysynda jazý ónerine tán barlyq mashyqty sátti paıdalanǵan. Bir qaraǵanda, taqyryby aýyr, tylsymy kóp bolyp kóringenmen, romannyń tili sizdi erkin jetelep otyrady. Shynyn aıtqanda, osy qazynanyń on jylǵa jýyq ýaqyt oqyrmanǵa tolyq usynylmaı qalǵany da oılandyrady.

Múmkin, osy taqyrypty tolyq ıgerip bitken soń, jazýshy óziniń ómirlik mısıasyn da támamdaǵan bolar. Aldaǵy ýaqytta «Qaharly Altaı» qazaq oqyrmanyna keńinen tanystyrylýy qajet. Trılogıada qazaq taǵdyry jatyr, kórkem tarıh jatyr.

«Qaharly Altaıdy» oqı otyryp, qazaqtyń sonshalyq qorǵansyz, sonshalyq aıaýly halyq ekenin tanısyz. Jazýshy sony moıyndatady. Bul halyq basynan neshe náýbet keshse de, ǵasyrlarmen birge máńgi jasaı beretinin ańǵartady.

Eseı Jeńisuly

(«Aıqyn» gazeti, 17 sáýir, 2014 jyl)