Bul uıymnyń basty ıdeıasy – saýda erkindigi. Birlestiktiń talaby – kez-kelgen memleketke tutynýshy taýarlaryn qosymsha salyq salmaı satý. Iaǵnı, keletin ıportqa da, shyǵatyn eksportqa da eshqandaı qosymsha salyq salynbaıdy. Biz bul uıymǵa kirýge 1995 jyly ótinish bildirgen edik. Ol kezde bul uıym bizge tıimsiz edi, sebebi bizdiń kásipkerlik salasy damymaǵan. Ásirese, aýyl sharýashylyǵy salasyna memleket tarapynan qoldaý kórsetpeý ol kezde múmkin emes edi. Osy 19 jyl ishinde úlken jumystar atqaryldy. Burys jaǵy, syrttan keletin ónimge salyq salynbaǵannan keıin syrttan keletin arzan ónim kóbeıip, otandyq taýar básekelestikke tótep bere almaýy múmkin. Biraq, kásipkerlik básekelestik bolmaǵan kezde jetilmeıdi. Osyny este ustaǵan durys. Bul uıymǵa kirý arqyly biz kásipkerlerdi qaıraı túsemiz. Tıimdi jaǵy ásirese qarjylyq sektorda anyq baıqalýy múmkin. Sebebi, bizdiń naryqta birli-jarly reseılik, arabtyń bankterinen basqa qarjylyq ınstıtýttar joqtyń qasy. Bizdiń bankter beretin nesıeniń paıyzy óte joǵary, 8-den 24 % deıin ósip keledi. Álem qaqpalarynyń ashylýy arqyly bizge ózge eldiń bankeri kelip, arzan nesıemen qamtamasyz etedi. Bul taǵy sol kásipkerler úshin tıimdi. Qaı máselede bolsyn erkindik jaqsy ǵoı. Erkindik shektelgen jerde búgeshekteı beremiz. Al, ashyq báskelestik kelgende jyǵylǵany joǵalady, tótep bergeni turyp ketip kúresker kásipkerler paıda bolady. Tutastaı alǵanda DSU-nyń ekonomıkalyq jaǵynan paıdaly tustary kóp. Bul jerde aıta ketetin taǵy bir tusy, DSU men EAES bir-birine kedergi keltire almaıdy. Bul jaıynda óz Úndeýinde prezıdent te aıtty. Qaıta Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵynyń keıbir kemshin tustary bolsa osy DSU talaptaryna sáıkestenip qaıta túzelip ketetin sıaqty bolyp kórinedi maǵan. Kelissózderdiń uzaqqa sozylýy túsinikti jaıt. 161 memleketpen jeke-jeke sóılesip, olardan Qazaqstandy múshelikke qabyldaýyn suraý úlken jumys edi. Qarsy bolǵandar kóp boldy. Ásirese, Eýropa elderi. Óıtkeni, Qazaqstanǵa qarjy salǵysy keletinder kóp boldy. Sodan qaýiptenedi ǵoı. Qazir qazaq naryǵyn qyrǵyzdyń jeńil ónerkásibi jaýlap aldy. DSU-nyń qyrǵyz úshin tıimdi tusy osy boldy. Biz de kóp uzamaı ıgiligin kóre bastaımyz. Eń bastysy bılik jańa jaǵdaıǵa ázir bolýy kerek. Ekonomıkamyzdyń áli de álsiz ekeni ras. Bizdiń bank sektoryndaǵy jalpy qarjymyz Amerıkadaǵa ortasha bir banktiń qarjysyndaı ǵana. Biz Uly elmiz, alyp elmiz dep atoılaǵannan góri, qumyrsqasha eńbektenýimiz kerek.
Erjan Ámirbekuly – ekonomıs:Dúnıejúzilik saýda uıymyna kirýimiz bul zańdylyq. Sebebi, bar álem bir sheńberde júrgende, bizdiń odan syrt qalýymyz árıne durys bolmas edi. Endi kirgen soń bórkimizdi aspanǵa atyp qýanýǵa da bola qoımas. Sebebi, Dúnıejúzilik saýda uıymy bizdiń elimiz úshin úlken synaq bolaıyn dep tur. Bizdiń bir kemshin tusymyz, kásipkerlikte júrgen azamattar tez paıda taýyp, tez baıyǵysy keledi. Olar endi túsinýi kerek. Álemdik saýda uıym degen saqınaǵa kirgen soń otandyq taýardy kóp óndirýimiz kerek. Ol bastapqy kezde tıimsiz bolýy múmkin, paıda az túser biraq oǵan shydaýymyz kerek. Bizge qazirgi tańda búkil el bolyp shydap, tótep berýimiz kerek bolyp tur. Biz úlken naryqqa kirip otyrmyz, kóptegen elder uıymnyń oıynyna úırenip qalǵan, biz jańa oıynshy bolaıyn dep otyrmyz. Sondyqtan, árıne bas kezinde tıimsiz tusy kóp bolady. Bizdiń bul uıymǵa múshe bolýymyz Reseıge unamaýy múmkin. Sebebi, biz derbes memlekte retinde álemdik naryqpen tikeleı qarym-qatynas jasaı bastaımyz ǵoı. Kez-kelgen uıymnyń syrtanda saıası másele bar. Bul EEAS bolsyn, DSU, BUU bolsyn barlyǵynyń syrtanda úlken saıası oıyndar júrip jatyr. Olardyń barlyǵy bizdiń kelýimizdi kútip, qazaqtyń ekonomıkasyn jaqsartaıyn dep otyrǵan joq qoı. Ár memleket óz paıdasyn kózdeıdi, óz múddelerin qorǵaıdy. Bizde de bir ǵana múdde bolýy kerek. Bul uıymnyń ıgiligin kórý úshin on shaqty jyl kerek-aý. Sebebi, bizdiń kásipkerler jańa ortaǵa ıkemdelip, boılaryn úıretip, túsingenshe osynsha ýaqyt óter. Biz osyǵan deıin shıkizatty eksporttaýshy el bolyp keldik. Endi qazaqtyń maıyn, qymyzyn taǵy basqa ónimderin shetke shyǵaryp, saýda jasaýǵa ıkemdelý kerek. Bul rette bar júk, salmaq kásipkerlerge túsedi. Olar birinshi kezekte ultjandy bolýy kerek. Tek paıdany ǵana oılamaı, eldiń múddesi úshin qyzmet etse biz bul synaqtan aman-esen shyǵamyz.
Toqtar Esirkepov – Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, profesor:
Qazaqstan uıymǵa qabyldandy. Biraq, qandaı shartpen? Bul biz úshin jumbaq. Bılik DSU kirýdi el azamattarynan jasyryn júrgizdi. 20 jylǵa jýyq júrgizilgen kelisimniń negizgi sharttary men talaptary, parametrleri buqara úshin sol qupıa túrinde qalyp qoıdy. Al, Reseı 2000-nshy jyldardyń basynda-aq uıymǵa kirý sharttaryn Prezıdenttiń saıtynda ashyq jarıalap otyrdy. DSU múshe bolýdyń negizgi alǵy sharttary ashyq jarıalanbaǵan soń, qandaı da bir qorytyndy jasaý múmkin bolmaı tur.
ult.kz
