Osy jyly álemdi birinshi kezekte COVID-19 vırýsynan týyndaǵan ǵalamdyq pandemıa alańdatyp otyrǵany túsinikti. Bul halyqaralyq kún tártibindegi basty basymdylyqqa ıe jáne álemniń barlyq elderiniń aldynda turǵan problema ekendigi sózsiz. Sonymen birge álemniń turaqtylyǵyna qaýip tóndiretin basqa da jahandyq syn-qaterler de joıylǵan joq. Taıaý Shyǵys áli de turaqsyz. AQSH pen Qytaı arasyndaǵy teketires kúsheıip keledi. Reseı men Batys elderi arasyndaǵy dushpandyq ta bar. Osy syn-qaterler aıasynda memleketter arasyndaǵy ıadrolyq soǵys qaýpi qaýipti proporsıany qabyldaıdy.

Iadrolyq qarý-jaraq pen ıadrolyq qaýipsizdik máseleleri sońǵy onjyldyqta álemdik baspasózdegi eń ózekti taqyryptardyń birine aınaldy. Bul problemalar álemdik saıasattaǵy, zertteýler men ázirlemelerdegi, eń bastysy qoǵamdyq qabyldaý men kóńil-kúıdegi eń ózekti máselelerdiń birine atanýda.

Bıyl álem erekshe datany atap ótken bolatyn – 75 jyl buryn alǵash ret ıadrolyq qarý qoldanyldy. Sodan beri birneshe urpaq ósip, Hırosıma men Nagasakı apattary birtindep umytyla bastady. Alaıda, álemdik ıadrolyq arhıtektýranyń jaı-kúıin taldaý bunyń qate jáne qaýipti tásil ekenin kórsetedi.

Birinshiden. «Iadrolyq bestikke» de-fakto ıadrolyq qarýlarǵa ıe memleketter de qosyldy. Olarǵa bul qarýǵa ıe bolýǵa jaqyn elderdi taǵy qosýǵa bolady.

Ekinshi. Jalpy ıadrolyq arsenaldyń shamamen 90 paıyzyn quraıtyn Reseı men AQSH arasyndaǵy qatynastar óte tómen deńgeıde.

Úshinshi. Taǵy bir jarylǵysh sújet qarqyn alýda – Vashıngton men Pekın arasyndaǵy qarama-qaıshylyq.

Tórtinshi. AQSH-tyń Birlesken is-qımyl josparynan shyǵýy Irannyń da, Soltústik Koreıanyń da ıadrolyq túıinderine sheshim tabýda jańa kedergiler týdyrdy.

Besinshi. Jetekshi derjavalar joǵary tehnologıalyq qarý-jaraqtyń jańa kezeńin bastady, sonyń ishinde ǵaryshta.

Qazaqstan óziniń syrtqy saıası qyzmetiniń edáýir bóligin arnaıy ıadrolyq qarýdan azat álemge jetý ıdeıasyna arnady. Buǵan dáleldi sebepter boldy. Birinshiden, Qazaqstan Semeı polıgonynda ıadrolyq qarýdy synaýdyń barlyq qasiretin basynan ótkerdi, olardan qazaqstandyq jarym mıllıon azamat zardap shekti. Elbasynyń buıryǵymmen bul álemdegi eń úlken ıadrolyq polıgon 1991 jyly 29 tamyzda jabyldy. Bul sheshim adamzat tarıhyndaǵy ıadrolyq synaqtarǵa alǵashqy zańdy tyıym boldy. Keıinirek basqa shtattar da óz polıgondaryn jaýyp tastady nemese motopolızm jasady. Osylaısha, bizdiń eldiń úlgisi qoldaý taýyp, jahandyq sıpat aldy. Onyń ústine, bul 1996 jylǵy synaqtarǵa tyıym salýdyń jan-jaqty kelisimine jol ashty. 2010 jyly Qazaqstannyń bastamasymen BUU 29 tamyzdy Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni dep jarıalady jáne qazir jyl saıyn búkil álemde atap ótiledi. Bul álemdik qoǵamdastyqtyń búkil adamzat úshin tarıhı oqıǵa retinde polıgonnyń jabylýyn moıyndaýy boldy.

Ekinshiden, táýelsizdikke qol jetkizgen Qazaqstan óz erkimen jer sharyndaǵy ıadrolyq qarýdyń tórtinshi arsenalynan bas tartty. Tarıh bul qadamnyń durystyǵyn rastady. Elimiz batyl qadammen progres pen órkendeý jolynda beıbit jolmen júrýge bolatyndyǵyn kórsete aldy.

Qazaqstan ıadrolyq qarýsyzdaný jáne taratpaý salasyndaǵy barlyq halyqaralyq sharttardyń qatysýshysy boldy.

Qazaqstanda mańyzdy ról atqaratyn MAGATE banki de quryldy. Agenttik kez-kelgen memleketke beıbit atomdy jasaýǵa zańdy quqyǵyn qamtamasyz etýge múmkindik beredi.

Rýzvelt aıtqandaı, «İstegen isińe senseń, onyń ózi sharýańnyń jartysyn eńsergeniń». Osyǵan baılanysty ıadrolyq qaýipsizdik pen ıadrolyq qarýlar erkin álem kóshbasshylarynyń jahandyq alánsyn qurý jolyndaǵy meniń bastamamdy qoldaǵan barshańyzǵa alǵysymdy bildiremin. Alánsty qurý jáne maqsatyn aıqyndaý jolynda qabyldaǵan ashyq málimdememiz – bul baǵyttaǵy naqty praktıkalyq qadam. Men Jer shary erte me, kesh pe ıadrolyq qarýdan bosaıtynyna, meniń «ÁLEM. HHİ ǴASYR» manıfesimniń basty mindeti oryndalatynyna senimdimin.

Polıgon jabylǵannan keıin, Qazaqstan ony beıbit maqsatta paıdalanýǵa baǵyt aldy. Onyń negizinde jáne oǵan sáıkes ǵylymı uıymdar men obektilerde aýqymdy máselelerdi sheshý úshin Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy quryldy. Halyqaralyq yntymaqtastyq aıasynda júzege asyrylyp jatqan burynǵy polıgondaǵy ınfraqurylymdy jáne ıadrolyq qarýdyń synaq saldaryn joıý boıynsha orasan zor jumys jasaldy. Oǵan Qazaqstan, Reseı, Ýkraına jáne Belarýssıanyń birlesken jumysy kiredi. Sonymen birge jáne júıeli negizde Qazaqstan Japonıa, Fransıa, Ulybrıtanıa, Germanıa jáne basqa da kóptegen eldermen birge burynǵy ıadrolyq polıgondy qalpyna keltirýge baǵyttalǵan aýqymdy ǵylymı jumystar júrgizýde. Osy rette Qazaqstannyń da halyqaralyq saıasaty nyǵaıa túskeni anyq.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 29 tamyzda, Iadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúninde el halqyna joldaýynda, burynǵy polıgondy keshendi zertteý 2021 jyly aıaqtalatynyn aıtty. Ol osy aımaqty emdeý, densaýlyqty jaqsartý, ońaltý, áleýmettik qorǵaý jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damytý boıynsha sharalar kesheni qarastyrylǵan dep sendirdi. Semeı polıgony aýmaǵynyń ereksheligi, onyń biregeı ınfraqurylymy ony atom energetıkasy, radıasıalyq qaýipsizdik jáne basqa da kóptegen salalardaǵy zertteýler úshin paıdalanýǵa múmkindik berdi.

Qazaqstan ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademıasy (KazNAEN) óz tarapynan ıadrolyq qarýdy taratpaý máselelerinde bizdiń eldiń teńdestirilgen jáne dáıekti saıasatyn júzege asyrýǵa kúsh salýda. Iadrolyq jáne basqa qarý-jaraq túrlerinen azat álemge, atom energıasyn beıbit maqsatta paıdalanýǵa úndeý barlyq deńgeıde ǵylymı qoǵamdastyqtan tyńdalady. Qazaqstannyń Pýgvash komıteti ǵylymı qaýymdastyq kúshterimen qarýsyzdaný ıdeıalaryn taratýda jáne beıbitshilikti nyǵaıtýda mańyzdy ról atqaratyn KazNAEN janynda jumys isteıdi.

Halyqaralyq jáne aımaqtyq ıadrolyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge, ıadrolyq qarýdy taratpaýǵa úles qosatyn Qazaqstannyń ustanymyn belsendi ilgeriletýdiń mańyzdylyǵy men mańyzdylyǵyn eskere otyryp, bir top ǵalym – KazNAEN akademıasynyń músheleri, elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń qatysýymen arnaıy aýqymdy zertteý júrgizdi. «Burynǵy Semeı polıgonyn qaýipsiz jaǵdaıǵa keltirý boıynsha ǵylymı-tehnıkalyq jáne ınjenerlik jumystar keshenin júrgizý» dep atalatyn úsh tomdyq monografıada alǵash ret Qazaqstannyń bul baǵytta jınaǵan tájirıbesi júıelenip jınaqtalǵan.

Monografıa ıadrolyq qarýdy synaýdyń saldaryn joıý tásilderi men ádisterin qalyptastyrýǵa, ıadrolyq energetıka men beıbit ıadrolyq tehnologıalardy damytýda qoldaný úshin ıadrolyq synaqtardy ótkizý úshin qurylǵan ǵylymı ınfraqurylymdy beıimdeýge baılanysty jańa bilim salasyn ashty. Atap aıtqanda, ıadrolyq qarýsyzdanýdyń praktıkalyq máselelerin sheshýde, radıoekologıalyq qaýipsizdik deńgeıin kóterýde jáne atom energetıkasyn damytýda qoldanylǵan jańa ádister men tehnologıalardyń sıpattamalary men aprobasıa nátıjeleri keltirilgen. Usynylǵan jumys sheńberinde alynǵan, álemdik ǵylymı-tehnıkalyq qoǵamdastyq moıyndaǵan jáne keńinen talap etken ǵylymı nátıjeler júrgizilgen zertteýlerdiń joǵary deńgeıi men biregeıligin kórsetedi.

Jumystyń mańyzdylyǵy men ereksheligin eskere otyryp, 2020 jyly KazNAEN ál-Farabı atyndaǵy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy memlekettik syılyqqa monografıa jasady.

Búginde biz monografıa úlken pozıtıvti qoǵamdyq pikir týǵyzdy jáne halyqaralyq dańqqa ıe boldy dep senimmen aıta alamyz, bul álemniń jetekshi ǵylymı uıymdary men ǵalymdarynyń ondaǵan sholýlarymen rastalady. Osy ǵylymı jumysty odan ári damytý ıadrolyq qarýsyz álem ıdeıalaryn keńinen taratýǵa, Qazaqstannyń halyqaralyq qaýymdastyqtyń belsendi jáne jaýapty qatysýshysy – ıadrolyq qarýsyzdaný prosesiniń kóshbasshysy retindegi pozısıasyn nyǵaıtýǵa, halyqaralyq turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýge aıtarlyqtaı úles qosýǵa yqpal etetini sózsiz.

Qazirgi jaǵdaı da muny bizge mindetteıdi. Bul álemdegi ósip kele jatqan shıelenispen jáne belgisizdikpen baılanysty, bul ómirdiń barlyq derlik salalaryna – saıasatqa, ekonomıkaǵa, áleýmettik jáne gýmanıtarlyq-mádenı qurylysqa qatysty. Bul koronavırýstyq pandemıaǵa baılanysty jalpy kúrdelene tústi. Sımvoldyq «Aqyret saǵatynyń» qoldary jaqynda «ıadrolyq tún» jaqyndady dep aıta alamyz. Stokgolmdegi Beıbitshilikti zertteý ınstıtýty (SIPFRI) ıadrolyq oqtumsyqtardyń jalpy azaıýyna qaramastan, ıadrolyq arsenaldary bar elder olardy áli de jańartyp jatqanyn jaqynda júrgizgen zertteýinde atap ótti. BUU basshylyǵynda jalpy álemdik ıadrolyq qarýsyzdanýǵa qatysty álemdik qoǵamdastyqta ortaq saıası erik joq degen pikir bar.

Túıindeı kele, bul baǵytta praktıkalyq turǵydan da, tolyqtaı ıadrolyq qarýsyzdaný úshin kúresti kúsheıtý úshin, ıadrolyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin jáne beıbit atomǵa tolyq kóshý úshin ǵylymı jáne ǵylymı-praktıkalyq bazany qurý boıynsha kóptegen jumystar bar dep aıta alamyz. Qazaqstannyń ǵylymı qaýymdastyǵy bul mindetterge daıyn.

Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtý salasyndaǵy bastamalardy jalǵastyratyny sózsiz. Buǵan 2019 jyly BUU Bas assambleıasyndaǵy birinshi sóılegen sózinde Prezıdent Toqaev ıadrosyz álemge qol jetkizý Qazaqstannyń ulttyq biregeıliginiń ajyramas bóligine aınaldy dep aıtýy da dálel.

Erkejan Aryn