Ótken ǵasyrdyń orta tusynda kúndeı kúrkirep ótken ekinshi jahan soǵysynda, KSRO halyqtary tarapynan «Uly Otan soǵysy» dep atalyp ketken KSRO men Fashısik Germanıa arasyndaǵy soǵysta qazaq jaýyngerleri nebir erliktiń úlgisin kórsetti. Qazaqtyń erligi men batyrlyǵyn, soǵys  óneri men tehnıkasyn ıgere alatyndyǵyn osy soǵys  aıqyn dáleldedi. Solardyń biri de biregeıi, osy surapyl soǵysty basynan aıaǵyna deıin ótkergen, qany men terin tókken, ot pen oqtyń ortasynda qan keshken, batalón komandırinen dıvızıa komandırine deıin kóterilgen, soǵystan keıin Keńes Armıasy Bas shtabynyń janyndaǵy Joǵary áskerı Akademıany bitirip, áskerı akademıada sabaq bergen Baýyrjan Momyshuly edi. Qazaq halqynyń qaharman perzentiniń týǵanyna búgin 110 jyl toldy.

Soǵys aıaqtalmaı jatyp, alǵashqy hıkaıattary «Znamá» jýrnalynda jaryq kórgen Aleksandr Bektiń «Arpalys» jáne 60-jyldardyń basynda óziniń «Moskva úshin shaıqas» romandary shetel tilderine aýdarylǵannan keıin Baýkeń shyn máninde álemdik tulǵaǵa aınaldy. Aqboz atymen aty ańyzǵa aınalyp, álemge áıgili bolǵan Baýyrjan Momyshuly qazaq degen ulttyń batyr, qaısar, erjúrek halyq ekenin búkil jahanǵa tanytty.

Baýyrjan Momyshuly – Uly Otan soǵysynyń basynan kirip, aıaǵynan shyqqan, erligi eldiń esinen ketpeıtin talantty da qaharman qolbasshy. Ol talantty, qatal qolbasshylyǵynyń ústine oıshyl, sheshen. Ol jaýyngerlerimen birge soǵysta shynyqty, soǵysta shyńdaldy, soǵysta ósti. Ony qatardaǵy sarbazdar ádildigi úshin, áskerı ónerge jetiktigi úshin, jaýyngerdiń janyn uǵa biletin zerdeligi úshin jaqsy kórdi, syılady, oǵan sendi. Al komandırin shyn syılaǵan soldat jaýdan jeńilmeıdi, ólimdi de jeńip shyǵady. Óıtkeni onyń boıynda buıryqtyń kúshi ǵana emes, ar men uıattyń, komandırge, qolbasshyǵa degen súıispenshiliktiń kúshi qosa júredi. Bul jeńis úshin asa qajetti faktor. Batyrdyń aıtýynsha, jaýyngerlerge sený komandırdiń basyndaǵy baqyty, úlken yrys. Jaýyngerler komandırge sense, odan artyq abyroı bolmaıdy. Senim  – úlken medet. Qolbasynyń qolastynda qaharman qazaq az bolǵan joq. Solardyń kóbi el táýelsizdigi úshin qanyn tógip, janyn berdi.

1941 jyly Uly Otan soǵysy bastalysymen, Baýyrjan dańqty general-maıor I.V.Panfılovtyń basshylyǵymen Almaty oblysy Talǵar qalasynda jasaqtalǵan 316-atqyshtar dıvızıasynyń quramynda maıdanǵa attandy. Máskeý úshin shaıqasta aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly basqarǵan batalón jaýyngerleri asqan erlik kórsetti. Jaýyngerler batyrlyqtyń, tártiptiliktiń, uıymshyldyqtyń úlgisin kórsetip, ózderinen kúshi tórt ese basym jaýmen bir aı boıy kúresip, dushpandy oısyrata jeńiliske ushyratty. Momyshulynyń áskerı-qolbasshylyq qyzmetinde soǵystyń eń sheshýshi, Máskeý túbindegi shaıqas erekshe boldy. Alǵan jolynan, aıtqan sózinen qaıtpaıtyn qaısar komandır Baýyrjan batalónnyń soǵys qımylyn jańa taktıkaǵa janastyra otyryp, operasıany oryndy da sheber basqara bildi.

Alaıda alaspyran qysylshań jaǵdaıǵa ushyraǵan keıbir polkterdiń batalon, rotalarmen baılanysty úzilip, jaýyngerlerdiń qaı jerde, qandaı halde ekenin bilý qıynǵa soqty. Sondaı jaǵdaıǵa ushyraǵandardyń biri – Baýyrjan basqarǵan batalón edi. Baýkeń endi sheginýdiń naqty josparyn jasady. Batalónnyń  aldynda júretin 15 adamnan  quralǵan barlaýshy qoıyp vzvod-vzvodpen bólek-bólek bolyp, biriniń izimen birin júrgizýdi uıǵardy. Batalón aldyndaǵy barlaýshylardy aǵa leıtenant Rahımov pen saıası jetekshi Muhametqul Slámqulov basqardy. Kúndiz jaý kózine túspeý úshin jaýyngerlerine túndeletip júrýdi buıyrdy. Kúndiz qalyń toǵaıda tynystap, túnde barlaýshylar arqyly belgilengen baǵytpen saqtana júrip otyrdy. Qaraǵaıly toǵaı ishi qalyń qar, jaýyngerler sharshaǵan, áıtse de tabandy tózimdilik kórsetken batalón eki kúnnen keıin Novlánsk pen Ivanovsk derevnálarynyń aralyǵynan shyqty. Barlaýshylardyń aıtýy boıynsha, osy Ivanovsk derevnásynda panfılovshylardyń 1075-polkiniń birinshi batalóny turady eken. Bular áli shaıqasqa qatyspapty. Ádisqoı, tájirıbeli komdıv I.V.Panfılov bul polkti ýaqytsha ádeıi rezervte ustap turǵan eken. Jaý qorshaýynan shyǵyp, túgeldeı aman oralǵan B.Momyshuly basqarǵan batalóndy general I.Panfılov zor qýanyshpen qarsy aldy.

Máskeýge umtylǵan nemis áskeriniń ekpinin baıaýlatyp, qatty shyǵynǵa ushyratty. Buǵan qosa jan-jaqta qorshaýda qalyp qalǵan bólimshelerdiń basyn biriktirip, aldyńǵy shepke ákelip qosty. Baýyrjannyń  bul tapqyrlyǵy «Qorshaýdaǵy urys», «Qorshaýdan qutylyp shyǵý» degen taktıkalyq ilim retinde soǵys kezinde jappaı tájirıbege aınaldy. Momyshuly qandy shaıqastarda túrli aıla-tásilder uıymdastyra biletin myqty qolbasshy boldy. Mysaly, jaýdyń qorshaýynda júrip, jaýyngerlerdi aman saqtaı otyryp soǵysý, qorshaýdy buzyp shyǵý, taǵy da basqa aıla-tásildi meńgergen sheber qolbasshy.

Mysaly, general-maıor I.Panfılov dıvızıa bólimderiniń jańa shepke jyljyp ornalasýy úshin B.Momyshulyna óz batalónymen jaýdyń shabýylyn 4 kún tejep, ustap turýǵa tapsyrma beredi. Batalón ózinen on ese kóp jaý tobyna qarsy shaıqasty, oǵan ilgeri jyljýǵa múmkindik bermedi. Bul tapsyrmany oıdaǵydaı oryndap, nemisterdiń myńdaǵan adamyn joıyp, 5-shi kúni orman ishimen júrip, óz dıvızıasyna qosylý áreketin jasaıdy. Ol ońaıǵa túspeıdi. Aınala qorshaǵan jaý áskeri. Osyndaı jaǵdaıda B.Momyshuly túnde júrip, jáne mynadaı amal-qýlyq jasaıdy. Jolmen júrip bara jatqan jaý kolonnasynyń arasyna baıqatpaı kirip, batalónyna nemisshe buıryq berip, bir qolaıly qalqa jerge kelgennen keıin joldan shyǵyp ketedi. Sóıtip, aman-esen óz dıvızıasyna kelip qosylady. Jaý qorshaýyn qaıta-qaıta buzyp ótip, dıvızıaǵa ákelip qosý úlgisi tek Baýyrjannyń ǵana qolynan keletin tásil bolatyn.

Keıinnen general-polkovnık, Keńes Odaǵynyń batyry, 8-gvardıalyq dıvızıanyń qolbasshysy bolǵan I.M.Chıstákov «Drýjba narodov» jýrnalynda jarıalaǵan esteliginde bylaı dep jazdy: «1073-atqyshtar polkynyń komandıri maıor Momyshulyn men soǵystan buryn biletinmin. Biz Qıyr shyǵysta birge qyzmet etkenbiz. Ol qazaq ultynan shyqqan, alǵan betinen qaıtpaıtyn, qatal minezdi, symbatty kelgen jas komandır bolatyn. Ony erekshe erligi men tapqyrlyǵy úshin Panfılovtyń ózgeshe jaqsy kórgenin de biletinmin. Máskeý túbinde onyń batalóny polktan habar-osharsyz kúıde, birneshe kún qorshaýda qalyp, qalyń jaýmen qıan-keski urys júrgizgen. Eki táýlikke sozylǵan qyrǵyn soǵysta gvardıashylar tórt júzden astam fashıserdiń kózin joıyp, olardyń Volokolam tasjoly arqyly jasaǵan shabýylyn tyrp etkizbeı bógep tastaǵan. Sodan keıin orman ishinde manevr jasaı otyryp, ózderin qorshaǵan jaý sheńberin tas-talqan etip buzyp shyǵyp, polkke kelip qosylǵan bolatyn. Osy urystan keıin Panfılov Momyshulynyń batalónyn óziniń rezervi etip ustap, ony eń qıyn-qystaý jerlerdegi urystarǵa jiberip otyrdy. Sonyń bárinde de batalón úzdiksiz jeńiske ıe boldy».

A.Bektiń «Arpalys» atty eńbeginde Baýyrjan Momyshuly – keıipkerdiń aýzymen bylaısha sıpattalady: «Batalón tórtkúl qıyqsha tárizdenip bir qatardan sapqa tiziledi. Mundaı jaýyngerlik tizilis tártibin áskerı tilde «romb» dep ataıdy. Osy qıyqshanyń, bylaısha rombynyń ortasyna arbalar men zeńbirekter ornalasady. «Meniń ámirim boıynsha júrip bara jatyp, zalpymen oq atý kerek! Atqanda, áýege emes, jerge de emes, jaýdy kózdep atý kerek!» Osy qalpymen bir mezgilde jeti júz vıntovkadan dúrkindete úzdiksiz oq jaýdyrǵan batalón nemisterdiń bas kóterýine mursha bermesten jaıpap ótip, qorshaýdan shyǵyp ketedi. Bul arada Baýyrjan Momyshulynyń áskerı qolbasshyǵa tán negizgi muraty: «…jaıaý áskerdi oqpen, manevrmen saqtaý kerek, onyń jolyn oqpen arshyp, oqpen ótkel salý kerek».

Baýyrjan Momyshulynyń áskerı qolbasshylyq biliktiligine tán taktıkalaq-manevrlik ádisteriniń biri – jaýdy qorshaýǵa ala shabýyldap joıý. Mysaly, Máskeý túbindegi shaıqasta fashıser ıelengen Troshkovo, Barklovısa, Trohovo, Kashına, Konshına, Borodıno atty alty qystaqty ózi basqaratyn polkti alty topqa bóle, tún ishinde shabýyldap, túgel basyp alady, jaýdy talqandaıdy. Endi bir urysta onyń 120 jaýyngeri 600 adamdyq fashıs áskerin talqandaıdy.

Qaharman qolbasshynyń soǵysta taǵy da bir qoldanǵan amal-ádisi shaıqasyp jatqan eldi mekendi tastap, sheginip ketip, qaıtadan tutqıyldan shabýyldap, qaıtaryp alý, jaýdy qýyp shyǵý bolǵan. Mysaly, osyndaı qýlyqty 1941 jylǵy Máskeý túbindegi Matrenıno derevnásy úshin bolǵan urysta qoldanady.  Qıan-keski shaıqas kezinde rota komandırlerine qystaqty tastap, sheginýge buıryq beredi. Bul sheshimdi bastapqyda olar jáne batalónnyń saıası isi jónindegi orynbasary F.Tolstýnov túsinbeıdi, tek jeńiske jettik dep, masaırap, úılerge kirip, bosańsyǵan, tipti kúzette qoımaǵan jaý áskerin batalón úsh jaqtan shabýyl jasap, adamdaryn qyryp, qýyp shyqqanda, bul taktıkanyń durystyǵyna kózderi jetedi. Osy amal arqyly adam shyǵyny bolmaıdy jáne nemisterdiń kóptegen qarý-jaraǵy, tehnıkasy, mańyzdy qujattar qolǵa túsiriledi. 

Onyń dańqy 1941 jyldyń qarasha-jeltoqsanyndaǵy Máskeý túbindegi shaıqastarda shyqty. Sol kezdiń ózinde-aq maıdan gazetteri, KSRO-nyń ortalyq basylymdary, ásirese, Qazaqstannyń buqaralyq aqparat quraldary óz batalónymen nebir qıyn tapsyrmalardy oryndaǵan alǵy shep komandıriniń talanty men erligin jabyla jazyp jatty. Aleksandr Krıvıskııdiń aıtýynsha, bul kezde Aq teńiz ben Qara teńiz aralyǵyndaǵy myńdaǵan shaqyrymǵa sozylǵan maıdan shebinde Baýyr­jan Momyshulynan dańqy asqan batalón komandıri bolǵan joq.

Máskeý túbindegi urysta Baýyrjan óz batalónyn 27 ret shabýylǵa bastap shyqty, 5 ret qorshaýdy buzyp, negizgi jaýyngerlik quramymen aman-esen dıvızıasyna qosyldy. Jalpy, óziniń aıtýynsha «nasısterge qarsy 207 ret urysqa qatysyp, 5 ret ólimniń qursaýynda qalǵan, 2 ret ólimshi bolyp jaralanǵan».

Al, keıinnen jaryq kórgen «Máskeý úshin shaıqas» kitaby – bul naǵyz erlik kitaby. Onyń ishinde taktıka da, tájirıbe de, urys ta, utys ta  bári de bar. Bul – jeńis kitaby. Ár taraýy – áskerı ǵylym. Osyny eskersek, B.Momyshulyn áskerı ǵylymnyń naǵyz bilgiri deýge bolady.

Al, onyń maıdannyń alǵy shebinde júrip atqarǵan jumystary soǵys batyrynyń sheńberinen shyǵyp ketip jatty. Aǵa leıtenant shenindegi batalón komandıriniń, keıinnen polk, dıvızıa basqarǵan polkovnık qolbasshynyń oılary men áreketteri kezekti urystyń taktıkalyq nemese strategıalyq sheshimderinen áldeqaıda aýqymdy boldy. Sondyqtan da onyń ataq-dańqy resmı batyrlar men general qolbasshylardan asyp ketti. Baýyrjan 8-gvardıalyq dıvızıanyń ar-namysy, onyń eń bıik shyńy boldy.

Baýkeńniń aıtýynsha, soǵys kimniń kim ekenin tez-aq anyqtap beredi. Máskeý túbindegi shaıqastar Baýyrjan Momysh­ulynyń kim ekenin tanytyp qana qoımaı, jastardy tárbıeleý jumystaryndaǵy olqylyqtardy da ashty. Qazaq halqy qolma-qol soǵysta mol tájirıbe jınaqtaǵanymen, mashınaly soǵysqa jappaı birinshi ret kirgen edi. Sondyqtan da urys aldy áskerı daıyndyqty kúsheıtý kerek ekenin alǵy shep komandıri retinde ol óte-móte sezindi. Eń soraqysy tarıhyn, tilin, dástúrin bilmeıtin jastar kóbeıe bastaǵan. Olar ulttyq qundylyqtaryn bilmegen soń, ulttyq maqtanyshtary oıanbaıdy. Ulttyq maqtanyshtar oıanbaǵan soń, rýhy kóterilmeıdi. Al rýhsyz ásker qarýmen qansha bólep qoısań da jeńiske jetpeıdi.

1941 jyly 26 qarasha kúni marshal K.K.Rokosovskıı Baýyrjan Momyshulyn polk komandıri etip taǵaıyndady. Ol kezde 30 jasta bolatyn. Áskerı dárejesi – aǵa leıtenant. Partıa qatarynda da bolmapty. Polk komandıri bolý ońaı emes. Baýyrjan Momyshuly odan buryn batalón komandıri bolǵan. Partıa qatarynda joq aǵa leıtenantty polk komandıri etip taǵaıyndaý – úlken senim, ári sırek kezdesetin oqıǵa.

Baýyrjan Momyshuly Uly Otan soǵysynda osy soǵystyń taǵdyryn sheshken áıgili qolbasshylarmen, atap aıtsaq – marshal G.K.Jýkov, marshal K.K.Rokosovskıı, marshal Vasılevskıı, marshal Bagráman sekildi áskerı tulǵalarmen tanys-bilis bolǵan, aýyzba-aýyz tildesken. Ataqty qolbasshylar, generaldarmen qyzmettes bolǵan. Bas shtabtyń kileń marqasqalary bas qosqan bir jıynda marshal Bagramánnyń usynysy ótpeı, onyń ornyna Baýyrjan Momyshulynyń usynysy ótken. Óıtkeni, Baýyrjan Momyshulynyń usynysyn marshal Vasılevskıı men marshal Jýkov qoldaǵan. Onyń áskerı kúshterdi qalaı alǵa jyljytyp, qandaı manevr jasaý kerektigi jónindegi oılary men usynystary Jýkov pen Vasılevskııge óte oryndy bolyp kórinipti.

Baýyrjan Momyshulynyń qalamynan shyqqan maqal-mátel, naqyl sózderinde de soǵysta qoldanylatyn amal-aıla, áskerı qolbasshynyń orny men róli máseleleri de shet qalmaǵan: «Eptilik pen batyldyqty qossa aılakerlik shyǵady», «Áskersiz qolbasshy – qaýqarsyz», «Basshysyz ásker – álsiz».

«Qanmen jazylǵan kitap. (Soǵys psıhologıasy)» – ataqty qolbasshy B.Momyshulynyń áskerı qaıratker retindegi urpaqqa ulaǵat etip qaldyrǵan áskerı-teorıalyq jáne rýhanı ulaǵattyq eńbegi. Onyń áskerı taktıkalyq, jeke quramdy tárbıeleý jáne oqytý, komandalyq kadrlardy daıyndaý salasyndaǵy zertteýleri tereń keshendi taldaý jáne áskerı is-tájirıbesinde keń túrde qoldanýdy talap etedi. Halyq batyry óziniń áskerı-teorıalyq kózkarastaryn osy «Soǵys psıhologıasy» atty eńbeginde jan-jaqtyly taldaǵan. Bul – batyrdyń jaraqatyna baılanysty demalys alyp kelgeninde, 1944 jyly qańtarda, KSRO Ǵylym akademıasynyń qazaq bóliminde, Almatydaǵy ǵalymdar úıinde, Qazaq ǴA tóraǵasy akademık Q.I.Sátbaev, akademık-jazýshy M.O.Áýezov bastaǵan qazaq ǵylymy, ádebıeti men óner ókilderi, el zıalylary aldynda oqyǵan dáristeri men áńgimeleriniń hronıkalyq jınaq-kitaby. Baýkeń atalmysh leksıalaryn maıdanda jazǵan «Jaýyngerlik qasıetterdi tárbıeleý týraly oılary» negizinde ázirledi. Leksıa barysynda lektor baspahananyń boıaýymen jazylǵan kitaptar da, adam qanymen jazylǵan kitaptar da bolatynyn, al óziniń baspahana boıaýymen emes, maıdan dalasynda shynaıy qalpynda, bar bolmysymen qanmen jazylǵan soǵys kitabyn oqyǵanyn baıan etti.

Onda Uly Otan soǵysy kezeńindegi baı áskerı tájirıbege basa mán berilgen, kópshiligi bútingi tańda áli de óziniń mánin joımaǵan keıbir áskerı óner máseleleri qarapaıym jáne túsinikti tilde baıandalady. Tyńdaýshylar soǵys qaharmanynyń baıandaýynan Uly Otan soǵysy tarıhynan kóptegen epızodtarǵa, naqtyly I.V.Panfılov atyndaǵy 8-gvardıalyq dıvızıa jaýyngerleriniń qan maıdandaǵy erligi jaıly derekterge qanyq bolady. Bul oqıǵalar, panfılovshylardyń qaharmandyqqa toly ónegeleri, ol kezde de, qazir de mańyzdy. Leksıanyń maqsaty, avtordyń aıtýynsha, maıdanda qaza tapqan, qasiret kórgen, er de týrashyl, soǵys alapatynyń barlyq joıqyn aýyrtpalyqtaryn moınymen kóterip júrgen qarapaıym soǵys sarbazdarynyń erlikterin qaǵazda qaldyrý, ádilet jolynda olardyń rýhynyń aldynda taǵzym etý.

Kitapta avtor operatıvtik soǵys óneri jáne taktıkasynyń róli men orny, urystyń qorǵanys jáne shabýyl erekshelikteri, áskerı aıla qoldaný, áskerı tártip, patrıottyq tárbıe, sarbazdar men ofıserlerdi oqytyp-úıretý máseleleri zerdelenedi. «Soǵys psıhologıasy» soǵysta korǵanys jáne shabýyl kezinde qoldanǵan taktıkalyq tásilderi, «B.Momyshulynyń soǵys taktıkasy», «Baýyrjan spırali» Qazaqstanda jáne Kýba, Nıkaragýa, Izraıl, Polsha, Bolgarıa, Vengrıa, Chehıa men Slovakıa sıaqty birqatar shetelderdiń áskerı oqý orynda taktıka pániniń oqýlyǵy, jas sarbazdarmen jumys júrgizýde tárbıe quraly esebinde paıdalanylady. Izraıldegi áskerı ýchılıshede «Soǵys psıhologıasy» áskerı-teorıalyq pán retinde oqytylady, ofıser laýazymyn alardan buryn kýrsanttar sol pán boıynsha synaq jáne emtıhan tapsyrady. «Soǵys psıhologıasy» jastarǵa arnalǵan. Soǵys kýágeriniń áńgimesi patrıottyq pyx, qaıtpas jiger, tabandylyq pen erlik, aǵa urpaqtyń batyrlyq ónegesine tárbıeleıdi, sonyń laıyqty jalǵastyrýshysy bolyp, qasıetti áskerı dástúrdi arttyra túsýge jeteleıdi. Bul jaýynger qandaı bolýy kerek, qalaı soǵysýy kerek ekenin úıretetin oqý quraly.

Baýyrjan Momyshuly óziniń «Qanmen jazylǵan kitabynda» soǵystaǵy urys óneriniń mánin bylaısha túsindiredi: «Urys óneriniń negizi  – dushpanǵa oqpen áser etý, onyń adam kúshin qyryp-joıý, óz kúshińdi aman saqtaý. Urys júrgizý óneriniń máni de osyǵan baılanysty. Urys ıdealy – bul urysta shyǵynsyz jeńip shyǵý, al urys óneri – urysta barynsha az shyǵynmen jeńip shyǵý». 

Áskerı qolbasshylyǵy óz aldyna bólek ángime. Generaldarǵa sabaq bergen ustazdyǵy da bólek áńgime. «B.Momyshulynyń soǵys taktıkasy» degen  oqý páni Izraıl elindegi áskerı oqý oryndarynda  oqytylady. Kýbanyń áskerı mektepterinde de Baýyrjannyń soǵystaǵy ádis-tásilderi boıynsha dáris beriledi. Bas qaharmany bop tabylatyn A.Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitaby Kýbada ıspan tiline aýdarylyp, atys pozısıasynyń basynda jaýyngerlerge oqpen qosa úlestirilgeni, ol kitapty Kýba jastary, eldiń ıntellıgensıasy jaqsy biletini, tipti ol kitap Kýba revolúsıasynyń kósemi Fıdel  Kastronyń oqıtyn súıikti kitaptarynyń biri ekeni baspasóz betterinde jazyldy. 1963 jyly qarashada Baýkeń Kýbada bolyp, osy eldiń Bas shtabyna shaqyrylady, áskerı-saıası ýchılıshede, áskerı akademıada sóz sóıleıdi, áskerı adamdardyń áskerı taqyrypqa qoıǵan sanalýan suraqtaryna júıelep jaýap beredi.

Qolbasy, sardar retinde  B. Momyshulynyń  soǵys óneri erekshe aıshyq­talyp shy­ǵady. Ol nemis-fashıst basqynshylaryna qar­sy soǵysta neshe alýan ádister men tásil­der­di, amaldardy, quraldardy barynsha tıimdi paıdalana otyryp, soǵys isin óner deńgeıine kóterdi. Baýkeń babalarynyń soǵys ónerin meńgerip, sony mashınaly soǵys jaǵdaıynda jańasha, sheber paıdalana bilgen. Onyń óziniń aıtýynsha «Soǵysqa kedergi keltiretin ulttyq dástúrler joq, qaıta soǵysýǵa kómektesetin ulttyq dástúrler bar...». 1946 jyly qabyldanǵan jaıaý-áskerlik, jaýyngerlik ýstavyna Momyshulynyń usynystary engizildi.

Ol óziniń áskerı ónerin 1946 jyly qańtardan 1948 jylǵy aqpan aralyǵynda K.E.Voroshılov atyndaǵy 1 dárejeli Sývorov ordendi Joǵary Áskerı Akademıanyń tyńdaýshysy bolǵan kezinde odan ári shyńdaı tústi. Ol Bas shtabtyń akademıasyn bitirgen birinshi qazaq. Sodan soń Tyl jáne jabdyqtaý áskerı akademıasynyń jalpy taktıka men operatıvtik óner kafedrasynda aǵa oqytýshylyq, artynan ordınarnyı profesor ataǵymen dáris berip, ofıserlerdi soǵystaǵy baı tájirıbesin paıdalana otyryp, soǵys ǵylymyna úıretti. Bul akademıada bes jyl sabaq berdi. Osy kezde taktıkadan alty, strategıadan toǵyz eńbek jazady.

Baýyrjan Momyshuly soǵystaǵy ásker qolbasshysynyń orny men rólin bylaısha aıqyndaıdy: «Soldat bolý da ońaı jumys emes, komandırdiń áskerdi tártiptendirýi de qıyn is. Al soǵysý odan da aýyr. Komandır baǵynyshtylarǵa ǵana emes, eń aldymen ózine qatań talap qoıǵysh bolýǵa tıis. Ásker tártibin qatań saqtaý, ony baǵynyshtylardyń sanasyna sińirý, áskerı ant pen boryshty oryndaý, jaýyngerlerdi jaqsy qasıetterge tárbıelep, olardy soǵys isine úıretý – komandırdiń qasıetti boryshy. Komandırdiń qataldyǵy barynsha ádil bolyp, qyzmet babyndaǵy qajettik pen naqty jaǵdaıdyń jalpy múddesine negizdelýi tıis. Komandır eshqashanda soldat-jaýyngerdiń adamdyq qasıetterin qorlamaýy kerek». Onyń tujyrymy boıynsha: «...Urys pen soǵys bul ǵylym ǵana emes, sonymen qatar óner. Komandır – bul tvorchestvolyq eńbektiń adamy».

Dańqty qolbasshynyń áskerı óneri, urys júrgizý aıla-tásilderi, áskerlerge basshylyq etý men olardy basqarý qabileti joǵary, taktıka men áskerı strategıada jańashyl, áskerı oılaýda artyqshylyqqa, basymdylyqqa ıe boldy. Mine, sondyqtan Baýyrjan Momyshulynyń orasan zor soǵys tájirıbesi, jazǵan eńbekteri Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshterinde qyzmet etip jatqan áskerı qyzmetshiler, ofıserler, komandırler men sarbazdar úshin kúndelikti basshylyqqa alatyn kitap, oqý quraly.

Sabyrhan SMAǴULOV,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy