Kıeli de, qasıetti Túrkistan qalasy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesimen kúlli álemge tanymal. Sonaý batysy men shyǵysyn, ońtústigi men soltústigin baılanystyryp jatqan toǵyz joldyń torabyndaǵy Qazaq eliniń rýhanı astanasy desek qatelespeımiz. Elbasymyz N.Á.Nazarbaev «Túrkistan -kúlli túrki áleminiń rýhanı astanasy»,- dep  aıtqanyn maqtan tutýymyzǵa bolady. Egemendik alǵan kúnnen bastap,  rýhanı astanamyzǵa táý etip kúlli musylman jurty lek-legimen aǵylǵanyna kýá boldyq. 70 jyl keńestik júıeniń qursaýynda kelgen Qazaq eliniń kúni ońynan týyp, qanshama rýhanı  oryndarymyz qaıta túledi.

    «Mádınada Muhamed, Túrkistanda Qoja Ahmet Mańǵystaýda Pir Beket»- dep aıtylýy áste tegin emes. Qalamyz arqyly 8  baǵytta  zıaratshy-týrısterge maqtana kórseter, qoınaýy tarıhqa toly qaımaǵy buzylmaǵan, kópshilik kórip- bilmegen oryndar qanshama? Túrkistan qalasynan 15 shaqyrym jerdegi Ýkasha ata jolyndaǵy sharıǵat úkimderin túrki tilderine aýdarýshy Ahmet Iýgnakı dúnıege kelgen Júınek aýylyndaǵy eski Júınek qalashyǵy men 25 shaqyrym jerdegi Kentaý qalasyna qarasty áıgili Taıqazan quıylǵan Qarnaq aýylyndaǵy  Shámet  Ishan medresesi- men mundalap tur. Uly Abaı atamyzdyń atasy  (Qunanbaıdyń ákesi) Óskenbaıǵa as bergende   Túrkistan óńirinen asqa barǵan Berdiqoja degen ilimi men bilimi saı keletin aǵamyzǵa rıza bolǵan Qunanbaı qajy shyǵysta qalyp medrese ashyp balalarǵa dáris berýge úgittep,  qolqa salǵan eken.  Mine, sol Berdiqoja atamyzdan Áýez, Áýezden Omarhan, al Omarhannan Muhtar Áýezov dúnıege kelgen deıdi kóregen kóz qarıalarymyz. Qarataý bókterine qaraı Sert aýylyn artqa tastap Ýkasha ata beıiti men qudyǵyna jetpeı ózenniń sol jaǵalaýynda «Kók qoshqar» áýlıeniń basyna zıarat jasap barýshylardyń da qatary kóbeıýde. Ýkasha ata beıitine jetpeı joldyń boıynda Er Qoıan atanyń beıiti jatyr. Bul kisi Ýkasha sahabanyń úzeńgiles dosy ári oqqaǵary bolǵan desedi. Ýkasha sahaba jaý qolyna qaza tapqanda múrdesin jerlegen osy kisi eken deıdi. Al 25 shaqyrym Oǵyztaýǵa qaraı júrseńiz, Qyzyl ata beıitine barasyz. Sál ilgeri júrseńiz Úırek atanyń beıitine barasyz. Bul jerde Ýkasha atanyń qazynashysy ári mórin ustaǵan sahaba jatyr eken. El arasyndaǵy áńgimege súıensek Islam dinin Qarataý bókterinde ómir súrgen eldiń arasynda nasıhattaýshy bolyp kelgen 7 sahabanyń biri eken deıdi. Endi Abaı aýyly arqyly Jylaǵan ata úńgiri men bulaǵyna qaraı bet alsańyz jolyńyzda Kók tas áýlıe (Kók bulaq áýlıe) bulaǵy kezdesedi. Sol kók tastyń  arasynan aǵyp jatqan shıpaly birneshe aýrýlarǵa em bolatyn keremet bulaqtyń basynda el basyna kún týǵan zamandarda Teriskeı eli men Túrkistan óńiriniń bir top ıgi jaqsylary men bı sheshenderi 20 shaqty úı tigip, at shaptyryp, kókpar tartyp báıge tamashalap, eki el arasyndaǵy jesir daýy, barymta, qyz daýy, jer daýy degendeı máselelerdi sheshken eken. Kók tas áýlıeni artqa tastap 30 shaqyrym taýǵa qaraı júrseńiz Jylaǵan ata bulaǵy men úńgirine kez bolasyz.   Jylaǵan ata áýlıege jetkenshe de «keremet kórgiń kelse, taýǵa bar» degendeı Temir astaý, Sálde taý, Aqserke taýlary men Qara Shora nemese Atashora atalatyn erekshe keıipte aǵatyn sarqyramadan ótesiz. Jylaǵan ata áýlıege sońǵy kezderi arysy Qytaıdan,  berisi Reseıden taǵy da basqa shet elderden keremeti men qasıetin esitip týrısik baǵytta jáne zıarat etip kelýshiler de kóbeıdi. Qalamyzdan Qyzylorda baǵytyna qaraı jolǵa shyqsańyz, Shornaq aýylyndaǵy Sıdaq ata qalashyǵy, Qaratóbe qalashyǵy,  talaı qıly kezeńdi basynan keshken Saýran qamaly kóz tartady. Qamaldyń ózi qoınaýy tarıhqa toly tunyp turǵan  shejire. Qamal ishindegi ashyq aspan astyndaǵy murajaı medrese qanshama qyzyǵy men  shyjyǵy qaýmalaǵan tarıhı derekterge tolyp tur. Sol qamalǵa qalamyzǵa kelip-ketip jatqan týrıserdi alyp baryp tarıh taǵylymdarymen tanystyryp qaıtýǵa da bolady.  Qamal tóńireginde qanshama dýaly aýyz, el qamyn jegen, eli men jerin qorǵaǵan batyr atalyrmyzdyń beıitteri jatyr. Tizbektep aıtar bolsaq qamal mańyna jerlengen «Saraı ata», «Jalaýly ata», «Qarahan ata», «Sádýaqas sahaba»  jerlengen bolsa, temir joldyń jol jaǵynda «Mamyt ata», Maıdantal aýylyna bara jatqan joldyń sol jaǵynda «Ázder áýlıe», jáne Saýran qamalynyń aınalasyn baý-baqshaǵa aınaldyrýǵa zor úles qosqan din ókili Mir Arab atymen atalatyn Mirtóbe tur. Mir Arab jer asty sýlaryn bir orynǵa jınaý arqyly jer betine shyǵaryp baý-baqsha egip jınalǵan sýmen sýarǵan eken. Bul eń alǵashqy sýburqaq (fontan) desede bolady. Áli de sol káriz júıeleriniń oryndary bar. Babaıqorǵan aýyly arqyly Jylaǵan ata ańyzynyń basty keıipkerleri Gúrzihan ata men Qarajondaǵy Shash ana kesenelerinede quran baǵyshtaı ketýge bolady. Osy aty atalǵan kisiler týraly azdy-kópti derekter biletin adamdardan maǵlumattar jınaqtalýda. Saýrandy artqa tastap Qyzylorda shekarasyn kesip ótken soń, Jańaqorǵan aýylynan batysqa qaraı 100 shaqyrym júrseńiz, ońtústik óńirine ıslam dinin alyp kelýshi úsh babanyń biri Ábdijálel (Qorasan ata) kesenesine tap bolasyz. Qobylandy batyr jyryndaǵy «Áýlıege at aıtyp, Qorasanǵa qoı aıtyp» degen óleń joldary osy áýlıege arnalǵan. Qobylandy batyrdyń ata-anasy osy áýlıeniń basyna zıarat etip Alladan tilek tilegen eken deıdi. Qorasan áýlıeden qaıtar jolda Qylyshty ata, Qara sopy, Úsh  ata, Q.A.Iasaýıdiń aǵasy Sadyr Shaıh, nemere inisi Maýlana Oryn Qoılaqy, Úsen Shaıh, Aıqoja Ishan, Sýnaq ata kesenelerine de zıarat etip Syǵanaq qalashyǵyn tamashalap ótýge bolady. Kentaý baǵytyna  shyqsańyz Shobanaq aýylynda ornalasqan «Imam Marqozy» nemese Kók tondy ata kesenesi bar. Kentaýǵa qaraı joǵarylasańyz, jol boıynda ornalasqan Qusshy ata beıitine kez bolasyz. Bul jerge de Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen zıarat jasaýshylar lek-legimen kelýde. Ashysaı eldi mekenin betke alyp jolǵa shyqsańyz Qarataý bókteri jaǵynda Kentaý sý qoımasynyń janynda qyrda Zeńgi baba (Zeńgish baba) beıiti bar. Zeńgi baba Tarazdaǵy sáýlet eskerkishteriniń biregeıi Aısha Bıbiniń ákesi delinedi. Beıittiń eteginde saıda Qotyrbulaq degen kıeli bulaq bar. Tastaı sýyq bul bulaqtyń sýy da ár-túrli jaralarǵa em bolyp jatady. Sol sebepti de Qotyrbulaq dep qoısa kerek. Bulaqtyń sýy aǵyp kelip kólshikke aınalady. Ashysaı arqyly Qarataýdy artqa tastap,Sozaq eline ótseńiz, Jartytóbe aýylynda Ysqaq bab, Qumkentte Jyly bulaq boıynda Baba Túkti Shashty Áziz, Sozaqta Qara býra, taý eteginde Balyqshy áýlıeler óz zıaratshylaryn kútýde. Qalamyzdyń qaq ortasynda Ál Qoja ata kesenesi kózdiń jaýyn alsa, 500 metr qashyqtyqta  turǵyn úıler janynda Bala bı (Tamabaı) beıiti oryn tepken. Túrkistan-SHáýildir baǵytynda qudyǵynyń sýy myńda bir shıpa bolatyn Gaýhar ananyń beıiti tur.  Shoıtóbe stansıasyna jetpeı burynǵy Stalın baýynyń sol jaǵynda ashyq alańqaıda Meńdýana atanyń beıiti boı kótergen. Bul kisiniń de áýlıeligi týraly derekter joqtyń qasy. Stansıaǵa jeter-jetpes jerde joldyń sol jaǵynda Bir kezderi aty «Oıda Shahan, Qyrda Shahan» degen uranǵa aınalǵan  Shahan ata kesenesi salynǵan. Iqan aýyl okrýgine barsańyz aýyl ortasynda Júsip ata kesenesin kóresiz. Bir kezderi Iasaýı babamyzben úzeńgiles bolǵan atamyzdyń kesenesi qaıta jóndeýden ótti. Shymkent baǵytymen kele jatqanda joldyń sol jaǵynda  sary kirpishpen kómkerilgen, aýyl ortasynda ózgeshelenip turatyn erekshe arhıtektýralyq stılmen salynǵan birden-bir kesene mine osy Júsip ata kesenesi.  Shaǵa aýyl okrýgi arqyly Qarataýdy betke alyp 5-10 shaqyrymdaı jol júrseńiz Taǵaıyn ata beıiti tur. Ókinishke oraı bul beıitte kim jerlengeni, qandaı adam bolǵany, elge qandaı jaqsylyq istegeni  týraly da eshbir kitapta maǵlumat qalmaǵan, tipti el aýzynda aıtylyp júrgen ańyz áńgimeler de joqtyń qasy. Otyrar aýdanyna qaraı bet túzeseńiz Babtardyń baby Arystan bab kesenesi, Otyrar tóbe qalashyǵyna barasyz. Shyǵysqa qaraı Shymqala arqyly Saryaǵash aýdanyna bara jatyp Turbat eldi mekenindegi Smaıyl at, Jábireıil ata, Qoshqar ata keseneleri men Saryaǵash jerindegi Er Dáýit úńgiri men Jabaı ata kesenesine kez bolasyz. Shardara shyqsańyz Uzyn ata men Melde bı keseneleri, al Qazyǵurt aýdanyna ótseńiz Nuq Paıǵambardyń kemesi toqtaǵan meken Keme qalǵan taýy, Aq Býra áýlıe kesenesi, Ǵaıyp Eren Qyryq Shilten, Kóz ata kesenesi, Tólebı aýdanyndaǵy Nysanbek aýylynda Jylaq ata sarqyramasy men Qasqasýdaǵy myń sheıit áýlıe, Maıbulaq aýylyndaǵy nuryn tókken Nur ata kesenesine, Saıramdaǵy sansyz babtardyń mekenindegi 30 shaqty keseneni aralap bolǵan soń  Qarabulaq aýyly arqyly kesip ótseńiz, Aqqoılydaǵy Ishan Bazar meshit medresesi men mundalap tursa, Temirlan eldi mekenindegi kúsh atasy  Qajymuqan atamyzdyń kesenesine quran baǵyshtap, mýzeıin tamashalaýǵa bolady. Boraldaıdaǵy Qos tura taýynyń etegindegi Terekti áýlıe, Aqbastaýdaǵy Domalaq ana kesenesi men bulaǵy, Aqmeshit úńgiri. Bala bógen ózeniniń jaǵasyndaǵy Báıdibek ata, Qos ana keseneleri, Shaıandaǵy Appaq Ishan medresesi óz zıaratshy-týrısterin kútýde. Ia týrıser kelip -ketýde, biraq ishki rýhanı týrızm bir júıege rettelmeýde. Bul sala bir jolǵa qoıylar bolsa,  búdjet qorjyny da qomaqty bolary sóssiz. Bas aman bolsa, elimizde rýhanı týrızmniń damyǵandyǵyn kórer kún de alys emes. Bul salaǵa úles qosý- Qazaqstanym dep júregi soǵar ár-bir azamattyń paryzy dep bilemiz.

Erlan Syzdyq, ólketanýshy

«Qamshy» silteıdi