ASTANA. QazAqparat - Shyńǵys hannyń urpaǵy, Salqam Jáńgirdiń uly áz Táýke - qazaq halqynyń tutastyǵy men birligin saqtaý úshin kúres júrgizip, «Jeti jarǵy» atty zańdar jınaǵyn engizgen kemeńger, ári ádiletti bıleýshi. 550 jyldyq tarıhy bar Qazaq handyǵynyń keregesin keńeıtip, bytyrap jatqan halyqty bir shańyraq astyna biriktire bilgeni úshin tarıhshylar tarapynan joǵary baǵalanǵan. 

Shákárim Qudaıberdiulynyń eńbekterine súıensek, Táýke Jáńgir hannyń qalmaq áıelinen týǵan eken. Onyń týǵan jyly týraly naqty derek joq. 1652 jyly Jáńgir han soǵysta qaza tabady. Al, Táýkeni tarıhshylar 1680 jyly taqqa otyrdy deıdi. Osy aralyqta eldi kim bıledi? Bul máselege qatysty tarıh ǵylymdarynyń doktory Bereket Káribaev bylaı dep óziniń boljamyn keltiredi: «Bizdiń oıymyzsha, el ishindegi taqtalas 28 jylǵa, ıaǵnı Jáńgir han qaza tapqan 1652 jyldan Táýke han bılikke kelgen 1680 jylǵa deıin sozylǵan. Jáńgir hannan Táýke hanǵa deıingi jyldar - bizdiń tarıhymyzdaǵy áli kúnge deıin beımálim bolyp qalǵan kezeń. Bolashaqta tabylar tyń derekter ǵana osy kezeńdi túsinýge jáne osy kezeńdegi qazaq handarynyń nemese hanynyń esimin anyqtaýǵa jol ashady». 

Sondyqtan da, qazaq tarıhyn jete zerttegen tarıhshy A.I.Levshın Táýkeniń tarıhı tulǵasyna baǵa bererde: «Ol birneshe jyldarǵa sozylǵan qantógis soǵystardy, ózara qyrqysýlardy toqtatty, óziniń aqylymen jáne ádilettiligimen basqalardy baǵyndyra bildi, myqtylardy tynyshtandyryp, álsizderdi biriktirý arqyly kúshtilerge qarsy tura alatyndaı etti» dep jazdy. Al, Shákárim Qudaıberdiuly Jáńgirdiń taǵy bir uly, han bolýǵa Táýkemen birdeı quqyly Ýálıbaqynyń ókpelep, Úrgenishke ketip qalǵany týraly derekti aıtady. Demek, Táýke bılikke kelmeı turyp, bılik jolyndaǵy qantógister bir sát tolastamaǵan syqyldy.

Sonymen, Táýke orta jastan asyp, kemeldengen shaǵynda bılikke keldi. Onyń tusynda qazaq handyǵy saıası jaǵynan nyǵaıǵan, bir ortalyqqa baǵynatyn birtutas elge aınaldy. Syr boıyndaǵy qalalar sany 32-ge jetti. Ordasy - Túrkistan qalasy boldy. 

Syrtqy saıasatta Buqar handyǵymen arada saýdany damytý úshin elshilik qarym-qatynastar ornatty. Al, kórshi Reseımen mámilegerlik baılanys jasap otyrdy. Qazaq-orys qatynastary saýda jáne shekaralyq ister tóńireginde órbidi. Táýke han 1686-1693 jyldar aralyǵynda Reseıge 5 ret elshi jiberipti. Reseıdiń Shyǵys elderimen júrgizgen saýda joldarynyń bir tarmaǵy Qazaqstan arqyly ótkendikten kerýenderdiń qaýipsizdigine kepildik, taýarlarǵa salynatyn baj salyǵynyń kólemi men mólsheri jáne Reseı men Qazaqstan shekarasynyń mańynda turatyn turǵyndar arasyndaǵy ártúrli daý-damaılar men irili-usaqty janjaldar da elshilikter arqyly sheshiletin. Máselen, 1693 jyly saýda jasasý týraly shartqa qol qoıý úshin shekara asqan Táýke han elshileri Reseıde tutqynǵa alynady. Táýke han tez arada orys patshasyna hat jazyp, «Adam atadan osy ýaqytqa deıin urylar úshin elshi qamaýǵa alý degendi qulaq estip, kóz kórmegen edi», - dep óz renishin bildiredi. Aqyry, Táýke hannyń tabandylyǵy arqasynda qazaq elshileri bosatylǵan eken. 

Ákesi Jáńgir sekildi soǵys ádis-tásilderin jaqsy meńgergen, áskerı qarym-qabiletin ornymen qoldana biletin myqty qolbasshy, erjúrek batyr bola bildi. Onysy hannyń oırattarmen shaıqastarǵa belsene qatysqanynan baıqalady. 1689, 1702 jyldary qazaq jasaqtary oırat jerin shabýyldasa, 1711-1715 jyldary kerisinshe, oırattar qazaq jerine shapqynshylyq uıymdastyrdy. Sonyń bárinde, ásirese basqynshylyq joryqtarǵa Táýke han jasaǵy laıyqty toıtarys berip otyrdy. 

Áıtse de, Táýke hannyń qazaq handyǵy tarıhyndaǵy eleýli eńbegi - «Jeti jarǵy» sekildi dala zańyn ómirge ákelip, qazaqtyń tirshiligine, salt-sanasyna dendep engizýi edi. Quqyqtyq erejeler sol kezdegi qazaqtar ómirin rettep, bir tártipke baǵyndyrý úshin qajet bolǵanǵa uqsaıdy. «Táýke han 1652-1680 jyldary qazaq qoǵamyndaǵy qyrqysýlar men daý-damaılardy boldyrmaýdyń jolyn izdestirip, olardy álimjettik prınsıppen emes, quqyqtyq negizde sheshýge kúsh salǵan. Burynnan kele jatqan Qasym han, Esim han tustaryndaǵy zańdardyń keıbir baptaryn jańa talaptarǵa saı beıimdeıdi, jańa baptar engizedi. Sóıtip, ómirge «Jeti Jarǵy» atty zańdy engizedi. Al ózi áz Táýke, ıaǵnı «ádil», «qaıyrymdy» han atanyp ketedi. Táýke hannyń zańy arqyly qazaq qoǵamyndaǵy ishki birlik tolyq bolmasa da, birshama saqtalady», - deıdi ǵalym B.Káribaev. 

Áz Táýke 1715 jyly qaıtys bolǵan. Denesi Túrkistan qalasyndaǵy Ázireti Sultan Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi mańyna jerlenedi. Munda onyń ákesi Jáńgir han, atasy Esim han, sondaı-aq qazaq handyǵyndaǵy kóptegen belgili tulǵalar jerlengen. Táýkeden keıingi taq murageri - uly Bolat boldy. 

Zertteýshi A.I. Levshın áz Táýkeni Spartanyń aqylgóı zańgeri Lıkýrgke teńegen eken. Táýke qaıtys bolǵan soń qazaq handyǵynyń ár júzin bólek-bólek handar bıleıtin surapyl zaman týdy.

Derekkóz: "Qazınform.kz"