Stılısıka ǵylymynyń negizgi ózegi – oılaý stıli. Stılısıka – eń aldymen stıl týraly ǵylym. Stılısıka qarastyratyn «stıl» uǵymy kúrdeli de qyzyqty. Stılısıka ǵylymynda jalpy stılge qatysty ǵylymı anyqtama, erejelermen qatar jalpy stıldiń keń maǵynasynda alǵanda san alýan túsinigi ushyrasady. Onyń basty faktorlary, birinshiden, stılısıka ǵylymynyń tarıhı damý jaǵdaıymen túsindiriledi, ekinshiden, «stıl» uǵymynyń kúrdeliliginen týyndaıdy. Stıl – latynsha stylos (qazaqsha – jazý quraly) degen sóz. Latyn tilinde keıinnen stıl sózi «jazý máneri», «mánerleý óneri» degen maǵynada kóp fýnksıonaldy sıpatqa ıe boldy. Stıl belgili bir tildegi leksıkalyq, gramatıkalyq jáne fonetıkalyq tásilderdiń qoldanylý prınsıpteri degen anyqtama jalpy til ǵylymynda uzaq ýaqyt qoldanylyp keldi. Alaıda, stılge basqa da izgiliktendirý salasyndaǵy ǵylymdar qanshama anyqtama men ǵylymı tujyrymdar men konsepsıalar usynyp jatyr. Stılge keıin berilgen anyqtamalar men ǵylymı konsepsıalar joǵaryda aıtylǵan anyqtamanyń tar maǵynada aıtylǵanyn dáleldeıdi. Jalpy dástúrli praktıkalyq stılısıkada «stıl» termıni tildiń normatıvti-stılıstıkalyq erejelerine sáıkes kelý dárejesin bildiredi (mysaly, «jaqsy stıl», «nashar stıl»). Stıl termıniniń keń maǵynasy sóıleý mánerin bildirip kelse, tar maǵynasy jeke shyǵarmanyń nemese jazýshy shyǵarmashylyǵynyń tildik ereksheligi (kórkem ádebıet stılısıkasy turǵysynan alǵanda) degendi bildiredi. Sońǵy maǵynasynda «stıl» termıni ádebıettaný ǵylymynda da qoldanylady. A.Baıtursynov stıldi til qısyny men luǵat qısynynyń birigýi dep tanıdy.

Alkebaeva D.A.

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń

profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory

Stıl túr men mazmunnyń birligin qalyptastyryp, kórkem mátinniń tutastyǵyn qamtamasyz etedi. I.V.Gete men G.Gegel stıldi dúnıeni tanýdyń kórkem belgisi degen ǵylymı tujyrym usynǵan bolatyn. Stıl jaıynda V.V.Vınogradov «stıl kóp mándes» degen pikir aıtsa, zertteýshi L.Shepılova stıldi ádis retinde tanyp, «ádis – ómirdi obraz arqyly kórýdiń aıryqsha túri» deıdi. Jalpy fılologıalyq zertteýlerde ádis – ómirdi obraz arqyly kórýdiń aıryqsha túri degen túsinik ádebıettaný ǵylymy boıynsha kórkemdik ádispen baılanystyrylyp túsindiriledi. Kórkemdik ádis týraly ǵylymı anyqtamalar san alýan bolyp ke¬ledi, osylaısha jeke jazýshynyń stıli, aqynnyń stıli degen túsinik qalyptasyp ketti.

Stıl fılologıalyq zertteýlerde til kórinisi retinde ónerdegi stılden erekshelenip, shyǵarmanyń maǵynaly túri, estetıkalyq. tutastyq retinde moıyndaldy. M.M.Bahtın stılge erekshe mán berip, pikirtalas qarama-qaıshylyqtary jańa stıldi qalyptastyrýshy kúshke ıe bolady degen edi. Qazaq ádebıettaný ǵylymynda stıl uǵymyna jazýshynyń tili, sóılem qurylysy, máneri, shyǵarmalarynyń kompozısıasy, oqıǵa damytý ádisteri, taqyryp tańdaýlary, janrlyq erekshelikteri, taǵy basqa komponentter kiredi. Eń ortalyq másele ıdeıalyq mazmun bolyp sanalady. Belgili bir ıdeıany oqyrmandaryna qaı jazýshy qalaı aıtyp beredi, olardyń oı-sezimderine qalaı áser etip, kózdegen negizgi nysanalaryna qandaı sheberlik ádisterdi paıdalaný arqyly jetedi degen máselelerdi anyqtaýdy maqsatqa alady.

Búffer «stıl – adam» dep anyqtama usynyp ketken ýaqyttan beri bul jazýshynyń ózine tán tvorchestvolyq erekshelikteri degen sóz retinde qarastyrylyp kelgen bolatyn. Bir jazýshynyń basqa qalamgerden ereksheligi onyń ózine ǵana tán qoltańba dep te tanylady. V.G.Belınskıı «slog» sózin stıl maǵynasynda qoldanady: «Slog – sam talant, sama mysl», «v sloge ves chelovek: slog vsegda orıgınalen kak lıchnost kak harakter» degen edi. Osy turǵydan alǵanda oılaý stıli men talant ushtastyrylǵanda oılaý stıline baryp tireledi eken.

Stıl jalpy alǵanda shyǵarmashylyq prosestiń, kórkemdik oılaý prosesiniń, kórkemdik qarym-qatynastyń, týyndynyń faktory bolyp tabylady.

«Stıl ádiske de, dúnıetanymǵa da, sýretkerdiń jeke basy men jazý mashyǵyna da, óz dáýiri jónindegi uǵymy men óz shyǵarmashylyǵynyń ulttyq sıpatyna da birdeı qatysty. Jıi aıtylyp júrgen stıl – jalpy stıl týraly kóp sıpatty túsinik pen anyqtamalardyń, pikirlerdiń kemel tutastyǵy degen pikirlerdiń de mańyzy zor. Stıl – jazýshynyń barlyq týyndylaryn túgel qamtıdy. Stıldi poetıkalyq turǵydan zerttegen ǵalymdar V.Vınogradov, M.Bahtın, A.Chıcherın, A.Sokolov, G.Pospelov, L.Tımofeev, V.Kovalev t.b. M.Ia.Polákov ta stıl máselesin ádebıettaný turǵysynan zerttep, onyń janrǵa, jalpy kórkemdik júıege qaty¬syn sóz qylady. Polákovtyń ustanymy «stıl degenimiz – izdelip otyrǵan shama, al, mátin – shyndyq» dep, kórkem mátinniń búkil tabıǵaty, onyń ereksheligin taný stılmen baılanysty dese, shyǵarmanyń kórkemdik beıneleý túri stıl qasıetine ıe bolady.

Joǵaryda aıtylǵan teorıalyq tujyrymdar men pikirlerge nazar salsaq, stıldi eń áýeli ekspresıvti maǵyna úlesine tıetin jáne belgili bir sapaǵa ıe bolǵan forma júıesi retinde túsindiredi. Sol arqyly sýretkerdiń daralyǵy kórinetindigin basty nazarǵa alýdy stıldiń nátıjeli qorytyndysy dep aıtady. «Poetıkalyq til» anyqtalǵan kompozısıanyń bólimi retinde qabyldanady. Nátıjesinde stıl jalpy kategorıa retinde ózine kompozısıany da, stılısıkany da qosady. Sondyqtan árbir poetıkalyq leksıkanyń ereksheligi «estetıkalyq nysannyń barlyq kompozısıalyq sıpatynyń eskerilýimen qurylady» degen ǵylymı anyqtamalarda berilip jatady.

«Stıl ádiske de, dúnıetanymǵa da, sýretkerdiń jeke basy men jazý mashyǵyna da, óz dáýiri jónindegi uǵymy men óz shyǵarmashylyǵynyń ulttyq sıpatyna da birdeı qatysty, ári stıl – álgi aıtqan pikirlerdiń kemel tutastyǵy» degen pikirler stıldi kórkem beıneler arqyly ıgerilgen ómirlik shyndyqty jetkizýdiń amaly, oqýshyny ılandyrý men estetıkalyq qýatqa sendiretin jol dep túsindiriledi. Stılge qatysty oı-tujyrymdardyń qaı-qaısysy da aınalyp kelgende, sózdiń beıneli ári kórkem túrde qoldanysyna kelip tireledi.

Stıl ónertaný salasynda da kóptegen qyzyǵýshylyq týdyr¬ǵany belgili, alýan túrli anyqtama men ǵylymı konsepsıalarǵa óte baı. Jalpy lıngvısıkalyq turǵydan alǵanda stıl shyǵarmanyń maǵynaly túri, estetıkalyq, kórkemdik tutastyq retinde moıyndaldy. Sondyqtan lıngvısıkadaǵy stılge berilgen ǵylymı anyqtama men erejeler ónerdegi stılden erekshelenip, ózindik tujyrym retinde qalyptasty.

Lıngvısıkalyq ádebıetterde aıtylǵan stıl týraly ǵylymı tujyrymdardyń negizgi tetigi tildik jáne tildik emes faktorlarǵa baılanysty. Bul týraly ǵalymdar kópten beri aıtyp keledi. Atap aıtqanda, ǵylymı stıldegi oılaý faktory, psıhologıalyq jaǵdaıattar, aýyzeki sóıleý stılindegi sıtýasıa men kontekst máselesi t.b. jatady. Al jalpy kórkem ádebıettegi oılaý stıli nemese jeke tildik tulǵanyń oılaý stıli týraly ǵylymı paıymdaý qazaq tili úshin jańasha zertteýlerdi alǵa tartady. «Oılaý stıli» – aýqymy keń uǵym. Dúnıede ne júırik, oıdan júırik eshnárse joq. Jalpy oılaý adamǵa tán qubylys ekeni barshaǵa málim, oılaý týraly aıtqanda jeke tildik tulǵanyń aqyl men tanymy, jekelegen qasıetteri, ıntellektýaldyq qabilet pen logıkalyq oılaý, t.s.s. máselelerge ıek artyp, mejege alynǵanda ǵana onyń ǵylymı paıymdaýlary men konsepsıalaryn shyǵarýǵa bolady.

Jeke tulǵaǵa qatysty oılaý stıli – týa bitken ıntellektýaldyq qabilet pen barlyq adamǵa ortaq qasıetterdiń oı júıesi, aqyl men tanymy, oılaýy, psıhologıasy, bilim dárejesi, ómirlik tájirıbesi t.b. jıyntyǵy. Jeke tulǵanyń oılaý stıli týraly aıtqanda, janama faktorlardyń róli de mańyzdy oryn alady. Jeke tulǵanyń emosıasy men oı alǵyrlyǵy, oılaý aktileri (jaǵdaıat, áleýmettik máseleler t.s.s.), psıhologıasy t.b. qasıetterimen tyǵyz baılanysta qarastyrylady.

Kognıtıvtik lıngvısıka psıholıngvıstıkanyń teorıalyq negizi rásimdelgennen keıin ǵana múmkin boldy. Atap aıtqanda, psıholıngvıster verbaldy emes sananyń, únemi ózgerip, jańaryp turatyn adam sanasyndaǵy kvanttardan quralatyn bilimniń, konseptortasynyń bar ekenin dáıektedi. Til belgileri adam arasynda mańyzdy aqparatpen almasý maqsatynda paıda bolatyny anyqtaldy, jalpyǵa taralǵan jáne kommýnıkatıvti qajetti konsepter úshin aıtsaq, til belgileri konseptýaldy mánder keńistigindegin tek núkteli dep tanylady, konseptortasy tildik quraldarmen belgilenetin bólikten edáýir keńirek ekeni anyqtaldy. Osydan kelip psıholıngvıstıka teorıalyq jetistikteri kognıtıvtik lıngvısıka ádistemesin jasaýdyń negizi bolyp sanalady.

Adam sanasy verbaldy emes, ol ámbebap pándik kod kómegimen júzege asady. Adamdar osy kod belgileıtin birlikter men ámbebap pándik kod bazasyn quraýyshtarmen, konsepter kómegimen oılaıdy degen ǵylymı pikirlerdiń tolassyz kóptigi, oılaý, sana máselesimen tyǵyz baılanysty.

Konsept – adam sanasynyń qatystylyq, oılaý qyzmetiniń jahandyq birligi. Adam sanasyndaǵy rettelgen konseptter jıyntyǵy onyń konseptortasyn quraıdy.

Til – adam sanasyna, onyń konseptortasyna, oılaý birlikterine jatatyn konsepter máni men qurylymyna jetýdiń bir quraly. Til arqyly sananyń konseptýaldy mániniń edáýir bóligin tanyp, eksplıkasıalaýǵa bolady. Tildik birlikterdiń leksıkalyq jáne gramatıkalyq semantıkasyn sıpattaýǵa qoldanylatyn lıngvısıkalyq ádister birte-birte lıngvokognıtıvtik zertteýdiń ádisine aınalady. Kognıtıvtik lıngvısıka tilde qandaı da bir konsepti reprezentasıalaıtyn (obektileıtin, verbalızasıalaıtyn, syrt pishindeıtin) birlikterdiń semantıkasyn zertteıdi.

Konsepterdi obektileıtin tildik birlikter semantıkasyn zertteý oılaý birligi bolatyn konseptler mánine ený múmkindigin beredi. Osydan kelip qoldanylatyn tildik birlikter maǵynasynyń jıyntyǵy til semantıkalyq keńistigin quraıdy da maǵynalyq – mazmundyq, pragmastılıstıkalyq mán týdyrady. Jalpy osy sala boıynsha zertteýler nátıjesi mynandaı qorytyndy jasaıdy, ıaǵnı konsept – konseptortanyń birligi, maǵyna – til semantıkalyq keńistiginiń birligi.

Maǵana – tildik sana elementi, konsept – kognıtıvtik («jalpy») sana elementi.

Konsept pen maǵyna – teń shamada oılaý, kognıtıvtik tabıǵat qubylystary. Maǵyna, komýnıkasıa maqsatynda bekitilgen tildik belgi túrinde, oılaý birligi retindegi konsept bóligi.

Otandyq ǵylymda konsept termıni alǵash ret S.A.Askoldov-Alekseevpen 1928 jyly qoldanylǵan. Ǵalym konseptini oılaý barysynda bir tekti sheksiz zattar, áreketter, oılaý qyzmetterin almastyratyn, oılaý quraýshysy dep anyqtady. D.S.Lıhachev konsept uǵymyn til ıelenýshiniń bilim deńgeıi, ózindik tájirıbesi, kásibı nemese áleýmettik tájirıbesine qaraı bolmys qubylystaryn kórsetip túsindiretin, jınaqtaýshy oılaý birligi retinde qoldanylǵan. D.S. Lıhachev boıynsha, konsept sózder maǵynasynan týyndamaıdy, ol ıgerilgen maǵynanyń sóıleýshiniń jeke ómir tájirıbesimen baılanysynyń nátıjesi dep tanıdy.

E.S.Kýbrákova konsept týraly mynandaı anyqtama usynady: «konsept – estiń, mentaldy leksıkonnyń, konseptýaldy júıe men mı tiliniń, álemniń tolyq kórinisiniń operatıvti birligi, bilim kvanty. Eń mańyzdy konsepter tilde kórinis alady».

Indıvıdýmnyń oılaý stılinde qoǵamdaǵy analıtıko-sıntetıkalyq kúshke, shyndyqqa negizdelgen jeke ıdeıa bolady. Oılaýdyń keń kólemdegi aspektileri negizinen onyń kosmologıalyq ólshemi ındıvıdýmnyń ámbebap sýbstansıalarymen ólshenedi. Adamǵa tabıǵatynan berilgen ıdeıanyń kúshi oılaýdan týady. Qarym-qatynastyń aýqymdylyǵy jáne ámbebaptylyq qoǵamdyq qubylystarǵa negizdelip, adamnyń tanymy men oılaýyn qalyptastyrady.

Oılaý – toqtaýsyz kúsh. Bul pozısıa tulǵanyń tanym-túsinikteri men qorshaǵan ortaǵa degen kózqarasynan anyqtalady. Adamnyń qoǵamdaǵy bolyp jatqan oqıǵalarǵa «mendik» turǵydan qarap, ózin álemniń kishkene bóligi retinde sezinýimen aıqyndalyp otyrady. Iaǵnı oılaýdyń nátıjesi til arqyly bekitilip, uzaq proses nátıjesinde belgili bir oılaý stıli qalyptasady. Olaı bolsa, aqyn shyǵarmashylyǵynda óz oılarynyń kórinis tabýy – onyń ishki áleminiń beınesi, ózindik oılaý stıli.

Oılaý stıliniń kórinisi tulǵanyń asa joǵary qabilettiligimen, ózindik ereksheligimen astasqan, jeke «qoltańbasynyń» qalyptasýymen baılanysty. Iaǵnı, adamnyń materıaldyq jáne rýhanı-mádenı damýynyń nátıjesinde belgili bir stıldi ornatýy. Óz kezeginde oılaý stıli ár ulttyń mádenıetiniń fenomeni retinde kórinedi. Belgili bir ultqa qatysty «ulttyń rýhy», «ultjandylyq» sekildi uǵymdardyń shyǵarmalarda realdy beınelenýi arqyly aqyn nemese jazýshynyń oılaý stıli jasalynady.

Osy oraıda M.Jumabaevty óz zamanynyń shynaıy betperdesin ashqan, sol kezdegi qoǵamdyq máselelerge belsene aralasqan, ulttyń janashyry retinde kóremiz. Demek, osy turǵydan alǵanda, M.Jumabaevtyń «oılaý stıli» – «ulttyq oılaý stıli», ıaǵnı ulttyń rýhy Maǵjannyń oılarynan kórinis tapty.

Maǵjan oıdyń qanshalyqty salmaǵy bar ekenin «Oı» óleńinde kórsetedi.

Oı degen – ý,

Aýyzǵa alsań qandyrad.

Oı degen – ý,

Jandy esinen tandyrad.

Oı degen – ý,

İshseń mas bolasyń.

Oı degen – ý,

İshesiń de solasyń.

Oı – bir teńiz,

Qap-qara bop tebirened.

Oı – bir teńiz,

Tolqyndana kúńirened.

Oı – bir teńiz,

Shetsiz, túpsiz, tuńǵıyq.

Oı – bir teńiz,

Jan túsedi jan qıyp – degen óleńiniń ózi-aq oı aqyn úshin qanshalyqty mańyzdy ári kúrdeli proses ekenin tanytyp tur.

«Oı» sózin metaforalap qubyltý arqyly aqyn óz tanymyndaǵy «oı» uǵymyn qalaı asosıasıalasa, sony realdy túrde beıneleıdi. Ózindik tanym-túsiniginiń keńdigi arqyly «oılaýdyń» anyqtamasyn kórkem beıneleıdi. Aqyn oıynda ár ýaqytta dúnıeniń tildik beınesi turady. Jalpy til ǵylymynda dúnıeniń tildik beınesi álem týraly túsinik pen uǵymnyń adam mıynda beınelenýi dep anyqtama berilip júr. Bylaısha aıtqanda, belgili bir ult tilinde kórinis tapqan, sol ult ókilderine ortaq, ujymdyq tájirıbe negizinde jasalǵan bilimder júıesi. Dúnıe til arqyly tanylady, tanylǵan dúnıe til arqyly urpaqtan-urpaqqa berilip otyrady. Adamnyń tanyǵan dúnıesi, kókiregine túıgeni onyń tilinde tańbalanady. Til basqa adamnyń sózdi (tildi) jasaý, aıtý, jazý, tyńdaý, qabyldaý, baǵalaý nemese qoldaný, este saqtaý qubylystarymen tyǵyz baılanysty. Bulardyń bári jeke adamnyń, sol arqyly búkil halyqtyń oılaý qabiletine, sondaı-aq olardyń ómir súrý salty men bilimine, tájirıbesine táýeldi de bolyp keledi. Sondyqtan da bolar, adamnyń tanym-túsinigi, bilimi men sanasy, armany men tilegi, qýanyshy men qaıǵysy, tipti minez-qulqy da tilden kórinis tabady.

Tilshi ǵalymdardyń ishinde birinshi bolyp nemis ǵalymy V.Gýmboldt til (ıazyk), oı/sana (myshlenıe) jáne dúnıe/álem (deıstvıtelnost degen tirek uǵymdardy jınaqtaı otyryp, olardy bir-birimen baılanystyra qarastyrady.

Dúnıeni, tildi antroposentrıstik turǵydan zertteý oı men tildi basty nazarda ustaıdy da sol arqyly tildik ustanymdardy negizdeıdi. Oı/sana arqyly dúnıeni tanısyń, al til tanyǵan sol zat pen uǵymǵa at beredi. Til – oıdyń kórinisi. Oı til arqyly jaryqqa shyǵady.

Jalpy tildik tulǵanyń oılaý stıliniń daralyq sıpatyn, onyń shyǵarmalarynyń ereksheligin tanytatyn mátinder negizinde zertteýge arnalǵan eńbekter qatary kóbeıe túsýde. Osy turǵyda stıl máselesi qazirgi jalpy til bilimi men qazaq til biliminde tómendegideı baǵyttarda zerttelinip keledi: 1) joǵary tildik tulǵanyń tili kognıtıvtik-assosıasıalyq jáne kognıtıvti-pragmatıkalyq ıntensıalaryn nazarǵa alý; 2) aqyn nemese jazýshy tilin dıahronıalyq turǵydan saraptama jasaý; 3) avtor obrazyn sóz obrazy arqyly taldaý jasaý; 4) shyǵarmadaǵy keıipkerlerdiń tildik tulǵasyn ashý arqyly shyǵarma avtorynyń oılaý stıline shyǵýdy maqsat tutqan zertteýler; 5) joǵary tildik tulǵa boıyndaǵy qasıetterdi onyń ulttyq bolmysyna saı zertteý.

M.Jumabaevtyń oılaý stılin bylaısha toptastyrýǵa bolady:

1) Aqyn stıliniń qalyptasýynyń negizgi júıelerin anyqtaý (tegi, ómir súrgen ortasy, ádebı jáne tildik, ulttyq-mádenı yqpal jáne t.b.);

2) Aqynnyń stılin qalyptastyrýshy jeke qasıetterin tanytatyn erekshelikterdi kórsetý.

Qoǵamdyq sanada, sonymen qatar jeke tulǵanyń sanasynda saqtalatyn ulttyq-mádenı tájirıbe sol jeke tulǵanyń tildik áreketine de óz tańbasyn túsiredi. Naqty aıtqanda, ol – aqyn tilimen jasalynǵan, shyǵarmalarynyń kórkem kontekstindegi belgili bir tildik birlikterdiń tańdalyný tetigin, mátinniń leksıkalyq qurylymynda jasyrynǵan aqparatty anyqtaý, sol arqyly avtordyń oılaýyn, psıhologıalyq erekshelikterin kórý, ıntellektýaldyq jeke qabiletin taný.

M.Jumabaev – kórkem týyndylarynda tildiń júıelik quraldary arqyly óziniń dúnıe týraly túsinigi men kózqarasyn adamgershilik ıdeıalaryna sáıkestendirip, jalpy adamdyq ıdeıalar týraly tanym men mándilikke baǵasyn, maqsat-múddelerin oılaý stıli arqyly belgilegen aqyn. Aqyn tulǵasyn eldik murat-múddemen, dástúr, sabaqtastyq turǵysynan zerdeleýde, onyń qundylyqtar júıesin, ómirlik ustanymyn aıqyndaýda, dúnıetanymyn baıyptaýda osy máselelerdi negizge ala otyryp qarastyrýdyń mańyzy zor.