Memlekettik deńgeıde taǵy bir jappaı jekeshelendirý ótetini týraly Prezıdent osy jyldyń sáýir aıynda otandyq kásipkerlermen kezdesýinde jarıa etti. İle-shala memlekettik organdar bul jospardy júzege asyrýdyń tetikterin qarastyrýǵa kiristi. Kóp uzamaı Úkimet pen «Samuryq-Qazyna» ál-aýqat qory satylymǵa shyǵarylatyn nysandardyń tizimin de jasap shyqty.

Satylǵaly otyrǵan 278 nysannyń ishinde ne joq deısiz?! Almatydaǵy «Qazaqfılm» kınostýdıasy men Respýblıka Saraıynan bastap «Turǵyn úı jınaq banki», «Qazaq ensıklopedıasy» JSHS-i, Qarjy mınıstrliginiń qarjy akademıasy, İİM-ge qarasty úsh birdeı shıpajaı, «Samuryq-Qazynanyń» quramyna kiretin «Qazmunaıgaz», «KEGOK» syndy alyp kompanıalardyń irili-usaqty kásiporyndary, jergilikti ákimdikterge qarasty áleýmettik-mádenı nysandar 2016 jyldyń sońyna deıin jekemenshikke ótip bitýi tıis.

Ekonomıs mamandardyń kópshiligi bul bastamadan búdjetke, ne bolmasa halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýǵa qandaı da bir paıda bolatynyna kúmánmen qaraıdy. Atap aıtqanda, belgili ekonomıs Qanat Berentaev bul naýqandy memleket qorjynyndaǵy qalǵan-qutqan menshikti talan-tarajǵa salý dep sanaıdy.

• Jekeshelendirýge bolatyn dúnıelerdiń birazy 90-jyldarda-aq jekeshelenip ketken. Sol kezde balabaqshalardan bastap áýejaılar men vokzal ǵımarattaryna deıin satylyp ketti. Olardyń kóbin ótken jyldary memleket qarajatyna qaıta satyp aldyq. Bul jolǵy jekeshelendirý tipti túsiniksiz. Satylatyn nysandar tizimine birneshe joǵary oqý orny men Azamattyq avıasıa akademıasy engen eken, - dep atap ótken ekonomıs óziniń «Evrıka» basylymyna bergen suhbatynda.

Ekonomıs aıtsa aıtqandaı, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda satylǵan alyp zaýyttar men fabrıkalardyń, ken oryndarynyń janynda bul joly satylymǵa shyǵarylyp otyrǵan «taýarlar» bir qaraǵanda kóz qyzyqtyrar maıshelpek bolyp kórinbeýi de múmkin.  Biraq, aldyńǵy jekeshelendirýde satylǵan kásiporyndar ken qorynyń kemýi, eksporttaýshy shıkizat baǵasynyń quldyraýy syndy faktorlardan qysqarý, keı jerlerde turalaýǵa ushyrap jatqanyn eskersek, kóbine qyzmet kórsetý, áleýmettik salaǵa tıesili bul kásiporyndar memleket esebinen ońaı baıýdy kózdeıtin áldebir toptardyń «ekinshi tynysyn» ashýǵa kóp kómek bolatyn sıaqty. Bulaı deýimizge birneshe jyl buryn jarıalanǵan «Halyqtyq IPO» baǵdarlamasynyń bılik qansha jarnamalasa da jappaı halyqtyq sıpat ıelene almaı jolda qalýy da bir sebep bolyp otyr.

Jekeshelendiriletin nysandardyń ishinde shıpajaı, oqý oryndary, balabaqshalar men balalar lagerleri syndy áleýmettik mańyzdy nysandar men jer-jerlerdegi komýnaldyq qyzmet kórsetýmen, jaryq pen jylý taratatyn kásiporyndardyń bolýy halyqty taǵy alańdatyp otyr. Memleket menshiginde bolyp, búdjetten qarjylandyrylyp otyrsa da álgi kásiporyndar usynatyn qyzmet tarıfteri osy ýaqytqa deıin bir tómendegen emes.  Jekeniń qolyna ótkende qalaı bolady? Memlekettik basqarý tetikteri arqyly azdy-kópti bolsa da rettelip kelgen tarıfter budan keıin tipti sharyqtap ketpeı me degen oı kimdi bolsa da mazalary anyq.

Bul másele týraly Qanat Berentaev:

• Komýnaldyq qyzmet kórsetý nysandaryn jeke menshikke ótkizý – ádiletsizdik. Biz ózimizdi áleýmettik memleketpiz dep jarıalaǵannan soń, belgili bir saladaǵy memlekettiń áleýmettik jaýapkershiligi bolýy kerek. Básekelestik, paıda tabý degen ekonomıkalyq qaǵıdalarmen ólshenbeıtin sektorlar bolady. Olar: jylýmen, sýmen, jaryqpen qamtamasyz etý komýnaldyq qyzmetter. Bular memleket ne jergilikti bılik menshiginde bolyp, búdjetten qarjylandyrylýy kerek, - deıdi.

 Sonymen, memleket menshiginde qalǵan, ne bolmasa jarǵylyq qorynda memlekettiń úlesi bar azyn-aýlaq kásiporyndardy satýǵa ókimetti ne ıtermeledi? Eń basty sebep – qazyna qorjynyndaǵy qarjy jetispeýshilik pen memlekettik basqarý júıesiniń tıimsizdigi. Munaı men eksportqa shyǵarylatyn shıkizatqa ábden arqa súıep alǵan Úkimet úshin ol ónimder baǵasynyń quldyraýy úlken soqqy boldy. Sóıtip, shıki ónim satýmen murnyn balta shappaı otyrǵan bılik bir sátte sandyqtaǵy sońǵy altynyn lombardqa ótkizgen kedeı otbasynyń kebin kıdi de qaldy. Balama kásiporyndar, óńdeýshi salasy turalaǵan elde basqasha bolýy múmkin de emes edi. Kásibı biliktilik pen ádil básekeniń ısi murnyna barmaıtyn memlekettik menedjment úshin ekonomıkany barynsha ártaraptandyryp, búdjetke kiris kirgizýdiń balama joldaryn izdegennen góri qoldaǵy qalǵan-qutqan menshikti satý tıimdirek dep osydan keıin qalaı aıtpaısyz?!

PS: Jekeshelendirýdiń bul kezeńin teńgeniń qunsyzdanýymen baılanystyratyndar da bar. Olardyń paıymdaýynsha, shetelge shıkizat satýmen aınalysatyn alyptar memleket menshigindegi joǵaryda atalǵan nysandardy qunsyz teńgege satyp alyp, jaǵdaı ońalǵanda memleketke qaıtadan (arzanǵa emes, árıne) sata salady eken...

Darhan Muqan