Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq toıyn laıyqty túrde atap ótý ulttyq tanym-tarıhymyzdy tereń zerdelep, sol arqyly halyqtyń otanshyldyq rýhyn shyńdaýmen birge, Qazaq eliniń álemdik qaýymdastyqtaǵy bedelin bekemdep, táýelsizdigin nyǵaıta túsýge oń yqpal jasaıtyndyǵy daýsyz.
Bıylǵy jylǵy 2 shildede Aqor­da­da ótken jalpyulttyq jetekshi telear­nalardyń ókilderimen kezdesýinde Elbasy N.Nazarbaev Qazaqstannyń beıresmı sımvoldyq ataýynyń mańyzyna toq­­ta­la kele, «Ádette, Japonıany – kúnshyǵys eli, Koreıany – tańǵy shyq eli, Nıderlandty – qyzǵaldaqtardyń otany, Qytaıdy Aspanasty eli dep jata­myz. Qazaqstanǵa da osyndaı ataýly brend jetpeıdi. Biz – Uly Dalanyń perzentterimiz. Bizdiń babalarymyz osy dalada ómir súrip, kókke tabynǵan. Tá­ńir degenimizdiń ózi – Kók aspan. Bizdiń týymyzdyń kók tústi boıaýynyń astarynda da osyndaı syr bar. Biregeı kók tús – elimizdiń birliginiń belgisi. Endeshe, biz­ge nege ózimizdi Uly Dala elimiz dep atamasqa», – degen oı-tolǵamyn jetkizgen edi.
Qazaq halqynyń tarıhy týraly sóz bolǵanda, ol Qazaq handyǵymen tikeleı baılanysyp jatqanyn jáne onyń tarıhy shyn máninde tym tereńge ketetinin ańǵa­ramyz. Tarıhty shyqqan tegimizden taratqan durys bolar. Osy turǵyda sheteldik muraǵattardaǵy málimetter arqyly-aq qazaq tarıhyn jazýǵa bolady deıtinder de bar. Qytaıdyń, parsynyń, orystyń ǵalymdary qazaq tarıhy týraly derek keltirip jazdy delik. Olar qazaqtyń tarıhyn jazaıyn dep jazdy ma? Árıne, joq. Osy turǵydan alǵanda, ár eldiń tarıhshylary óz zamanynyń talabyna, ózderiniń saıasatyna sáıkestendire zerttep keldi. Muraǵattardaǵy málimetter Qazaqstannyń shynaıy tarıhyn jazýǵa áli de jetkiliksiz bolýy múmkin. Tarıhty zertteý kezinde, qazir kim qaı elge barmasyn, HV-XVII ǵasyrdan arǵy kezeńderge boılaı almaıdy. Qandaı da bir derekter tapqannyń ózinde onyń shynaıylyǵyna esh senim joq. Óıtkeni, olar sol eldiń múddesine qaraı, solardyń ıdeologıalyq ustanymy turǵysynan jazylǵan.
Máselen, osy ýaqytqa deıin biz tarıhta orys jáne Batys ǵalymdarynyń jazbalaryn paıdalanyp keldik. Shyn mánindegi tarıhty ár halyq ózi jazýy kerek. Olar burynǵy tarıhty orys­tyq kózqaras, batystyq dúnıetanym turǵysynan jazsa, endi biz ózimizdiń múddemizge oraı elimizdiń Táýelsizdigi bıiginen qarap tól tarıhymyzdy jazýymyz kerek. Qazaqstan terıtorıasynda b.j.s. burynǵy VI-I ǵ.ǵ. aralyǵynda ómir súrgen saqtar men ǵundardyń dáýirine baılanysty málimetter tarıhı-arheologıalyq derekterdiń negizinde zerttelip, anyqtalyp keledi. Osy rette aıta ketý kerek, bul anyqtaýlardyń da keıde shartty bolyp keletinin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Óıtkeni, ilki tarıhqa kózimiz jetpese de, saq, ǵun,úısin, qańly dáýirinen bergi kezeńde qazirgi Qazaqstan aýmaǵyn meken etken halyqtar túp qoparyla basqa jaqqa jer aýyp ketpegeni, shyǵysy Altaı men batysy Atyraýǵa deıingi ulan-baıtaq keńistikti en jaılaǵan baıyrǵy jurt, ıaǵnı kún kelbetti qazaqtar men basqa da túrki tekti halyqtar – osy saqtar men ǵundardyń, úısinder men qańlylardyń urpaqtary ekenin tarıhshylar áldeqashan moıyndaǵan.
Al odan da arǵy tarıhqa kóz jibersek, arheologıalyq derekter qazaq jerinde budan bir mıllıon jyl buryn adam balasy mekendegenin dáleldep otyr. Osydan shyǵatyn qorytyndy, adamdar alǵash paıda bolǵan zamannan beri keń-baıtaq Turan dalasyn adamzat balasy mekendep keletinin kóremiz. Bul ne degen sóz? Endeshe, búgingi qazaq atanyp otyrǵan halyq sol kóne dáýirdegi adamdardyń búgingi jalǵasqan urpaǵy emes dep kim aıta alady? Eshkim de.
Bul rette ár halyqtyń tarıhyn, shyq­qan tegin taný úshin tarıh, arheo­logıa jáne fızıkalyq antropologıa ǵylymdarymen qatar, genetıka ǵy­ly­­mynyń da bereri mol. Belgili antro­polog ǵalym, akademık Orazaq Smaǵulov aqsaqalymyz osydan 4 myń jyl burynǵy Qazaqstan aımaǵyn mekendegen taıpalardyń qańqa súıekteri men qazirgi qazaqtardyń qańqa súıekterin salystyra kelip, olardyń antropologıalyq, genetıkalyq baılanystaryn anyqtaǵan.Osy jumystarynyń nátıjesin Qytaı, Japonıa, Úndistan, Túrkıa, Germanıa, Ulybrıtanıada, AQSH-ta ótken 15-shaqty halyqaralyq sımpozıýmdarda mártebeli sarapshylardyń talqysyna usynyp, tereń mazmundy baıandamalar jasaǵanyn bilemiz. Sóıtip, qazaq halqy óz elinde, óz jerinde turyp jatqanyna 40 ǵasyr ótkendigin, ıaǵnı 4 myń jyl bolǵandyǵyn ǵylymı negizde dáleldep bergen. Jáne mundaı ǵylymı aıqyn aqıqatty álem ǵalymdary moıyndaǵan.
Ǵalym qazaq halqynyń 5 myń jyldyq tarıhyn arheologıalyq qazba jumystary arqyly dáleldeýimiz kerek ekenin de eskertedi, «Sheteldik derekterge ǵana arqa súıep qazaqtyń tarıhyn jazýǵa bolmaıdy. Ol osy jerde san ǵasyrlar boıy ómir súrip kele jatqan halyqtyń bıologıalyq, lıngvısıkalyq jáne taǵy basqa da osyndaı biregeı ulttyq ereksheliginiń negizinde jazylýy tıis. Qazaq jerinde osydan 4 myń jyl buryn ómir súrgen adamdardyń bet-beınesi qazirgi tańda halyqtyń 30 paıyzynda saqtalyp qalǵan. Olardyń qan júıesi, tisi, bet-pishini tektik jaǵynan óte uqsas. Tipti 5 myń jyl­dyq 5-6 súıek tabylyp otyr, olar nashar saqtalǵan. Degenmen, osyndaı artefaktilerdi kóbeıtsek, qazaqtyń 5 myń jyldyq tarıhyn tolyq dáleldep shyǵýǵa bolady», – deıdi ǵalym.
Ǵalymnyń aıtýynsha, qytaılar óz ultyn dáriptep, «Qytaı órkenıetiniń 5 myń jyldyq tarıhy bar. Ol – birtutas jáne bólinbeıdi» dep jazyp qoıady. Qazaq sıaqty bıologıalyq, lın­gvıs­tıkalyq jaǵynan birtutas halyq álemde óte az. Óıtkeni, qazaqtyń ózine ǵana tán morfologıalyq-fızıologıalyq erekshelikteri bar. Genetıkalyq jaǵynan da qazaq jeke mártebesi bar halyq. Keshendi ǵylymı-zertteýdiń arqasynda biz buǵan kóz jetkizdik. Demek, qazaqtyń ózindik bıologıalyq-antropologıalyq tarıhy bar jáne ol 4 myń jyldan as­tam etnomádenı dáýirdi qamtıtynyn kórsetedi.
Qazaq halqy jáne onyń tegi antropo­logıalyq turǵydan 4 myń jyl jasap kele jatqan birtutas, bólýge kelmeıtin antropologıalyq ujym, gomogendik popýlásıa, ıaǵnı bıologıalyq, genetıkalyq ulttyq birlikte. Sonymen qatar, búgingi qazaq tilinde dıalekti de joq. Álemde paıdalanatyn arnaıy bıometrıkalyq ádistemeler bar. Qan quramy, ne teri bederi, tis qurylysy, jalpy, bar jaǵy­nan úsh júzdiń bir-birinen eshqandaı aıyr­mashylyǵy joq, ıaǵnı túbi bir qazaq ekenimizdi ǵylymı turǵydan alǵash dálel­dendi. Endeshe, bizdiń rý-rýǵa, júzge nemese «biz qazaq degen ult bolmaı turyp jaralǵanbyz» dep, keıbireýlerimizdiń bólinýiniń esh negizi joq dep aıtýǵa tolyq bolady. Demek, halyqtyń aýzyndaǵy «Biz enshisi bólinbegen qazaqpyz» degen ulaǵatty sózi, mine, osyny ańǵartsa kerek.
Sondyqtan, bizdiń tarıhymyz keńes dáýirinde jazylǵandaı, bertinde ǵana bastalmaǵanyn, tarıhymyzdyń tamyry tym tereńde jatqanyn álem aldynda ǵylymı tujyrymdarmen talaı ret dáleldedik.
Elbasy Nursultan Nazarbaev bir sózinde: «1465 jyly sultandar Kereı men Jánibek alǵash ret handyq quryp, bizdiń tarıhymyz qazaq memlekettiligin osy kezden bastaıdy. Múmkin, bul termın bizdiń qazirgi túsinigimizdegi, búgingi shekaramyzdaǵy búkil álemge tanymal jáne bedeldi bolǵanymyzdaı memleket bola almaǵan da shyǵar. Biraq sol zamandaǵy basqa barlyq memleket­ter týraly da osylaı aıtýǵa bolady. Eń mańyzdysy, sol kezde memleke­timizdiń negizi qalanǵandyǵy, al biz­der­diń ata-babalardyń uly isterin jal­ǵastyrǵanymyz», – degen edi.
Myrza Muhammed Haıdar Dýlatı Qazaq handyǵynyń qurylǵan ýaqytyn hıjranyń 870 jylyna (1465-1466) jatqyzady. Qazaq handyǵy – búgingi Qazaqstan Respýblıkasy men kórshi aımaqtardyń terıtorıasynda 1465-1847 jyldar aralyǵynda ómir súrgeni aqıqat. Ol Edilden Jaıyqqa deıingi aýmaqty, Syrdarıa men Amýdarıa ózenderiniń aralyǵyn, Horasan jerin qamtyǵan. Qazaq handyǵynyń memlekettik qurylymy dala demokratıasyn arqaý etken monarhıaǵa negizdelgen. Handar memleket basshysy retinde saıası bılik júrgizetin. Olar tóre tuqymynan shyq­qan sultandar arasyndaǵy tańdaý negi­zinde saılanatyn. Qazaq handyǵynyń tuńǵysh hany – Kereı bolsa, sońǵy hany – Kenesary Qasymuly. XVI-XVII ǵasyrlarda Qazaq handyǵy nyǵaıyp, onyń shekarasy edáýir ulǵaıa tústi. Óz tusynda «jerdi biriktirý» úderisin jedel júzege asyryp, kózge túsken handardyń biri Jánibektiń uly Qasym. Qasym hannyń (1511-1523) tusynda Qazaq handyǵynyń saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaıy ny­ǵaıa tústi. Ol bılik qurǵan jyldary qa­zaq halqynyń qazirgi meken turaǵy qalyptasty. Birsypyra qalalar qosyldy, soltústikte Qasym hannyń qol astyndaǵy qazaqtardyń jaılaýy Ulytaýdan asty. Ońtústik-shyǵysta oǵan Jetisýdyń kóp bóligi (Shý, Talas, Qaratal, İle ólkeleri) qarady. Qasym hannyń tusynda Orta Azıa, Edil boıy, Sibirmen saýda jáne elshilik baılanys qalyptasty. Orys memleketimen qarym-qatynas boldy. Ol uly knáz III-Vasılıı (1505-1533) bılik qurǵan kezdegi Máskeý memleketi edi. Batys Eýropa da Qazaq handyǵyn osy kezde tanyp bildi. Sóıtip, «Qasym hannyń qasqa joly» atty halyqtyq ádet-ǵuryp erejeleri negizinde qazaq zańdary jasalyndy.
XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynda álsiregen handyqty nyǵaıtyp biriktirýde Qasym hannyń balasy Haqnazar (1538-1580) óz úlesin qosty. Noǵaı ordasyndaǵy alaýyzdyqty sátti paıdalanǵan ol, Jaıyq ózeniniń sol jaǵyndaǵy jerdi qosyp aldy. Onyń tusynda Jetisý men Tán-SHandy basyp alýdy kózdegen Moǵol hany Abd Rashıdke qarsy utymdy kúres júrgizildi. Haqnazar ózara tartysta ózbek hany Abdýllany qoldaý arqyly Syr boıyndaǵy qalalardy (Saýran, Túrkistan) ózine qaratyp aldy. Osylaısha Haqnazar han (1538-1580) tusynda Qazaq handyǵy qaıta birigip, damı tústi. Ol handyq bılikti nyǵaıtýǵa jáne kúsheıtýge qajyrly qaırat jumsady.
Sóıtip, HVİ ǵasyrdyń 60-jyldary Noǵaı ordasy ydyrap, buryn oǵan qaraǵan qazaq taıpalary jáne olardyń etnostyq terıtorıasy Qazaq handyǵyna birikti. Osy tusta este ustaıtyn bir nárse, osynaý dalalyq qurylymdardyń ataýy negizinen bıleýshi áýletterdi shyǵaryp otyrǵan taıpalarǵa baılanysty bolyp kelse, al Qazaq handyǵy tusynda alǵash ret qazaq halqynyń quramyna engen taıpalardyń biriniń emes, barlyq taıpalarǵa ortaq bolatyn sımvoldyq ataýmen atala bastady. Bul ne degen sóz? Iaǵnı, Qazaq handyǵynyń dúnıege kelýi bir taıpanyń múddesi tur­ǵysynan emes, eldikke bet burýy, ult bolyp uıysý turǵysynan týyndaǵan jaǵdaıdyń nátıjesi bolatyn. Sonymen birge, bul qurylym Ortalyq Azıada jańa etnoqaýymdastyqtyń ataýymen nemese jańa ulttyq etnostyń paıda bolýyna qatysty ekenin kórsetedi.
Qazaq handyǵy – Uly Dala tarıhynyń óte kúrdeli de aýyr kezeńinde paıda bolǵan saıası qurylym. Kórnekti aqyn Juban Moldaǵalıev aıtpaqshy: «Men qazaqpyn myń ólip, myń tirilgen». Osy ýaqyt aralyǵynda jońǵarlarmen jan alysyp, jan beristi, orystardyń bodandyq buǵaýyna tústi, qanshama qaıǵy-qasiretti bastan ótkerdi, qandy qyrǵynǵa, ashtyqqa ushyrady. Biraq ata-baba amanatqa qaldyrǵan kıeli de qasıetti keń-baıtaq jerinen, týǵan ana tilinen, ulttyq bıik rýhynan aıyrylmaı búgingi kúnge jetti. Iá, biz Uly Dala elimiz! Bizdiń babalarymyzdyń, olardyń ejelgi jurty, ósip-óngen Otany osy jer. Ony sonaý qadym zamannan beri jerimizge kelip zerttegen talaı saıahatshylar men jıhangezderdiń jazyp qaldyrǵan jádigerleri dáleldeıdi. Buǵan ulan-baıtaǵymyzdan jerimizden jańadan ashylyp jatqan arheologıalyq eskertkishter de anyq dálel. Babalardyń uly muratyn jalǵastyryp, el amanatyn arqalap kele jatqan, Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń: «Bizdiń qasıetti jerimizdi yqylym zamandardan Uly Dala eli dep, al babalarymyzdy Uly Dalanyń urpaqtary dep ataǵan. Biz solardyń jalǵasymyz. Uly Dalanyń muragerimiz. Osynaý keń-baıtaq Uly Dalanyń kóginde halqymyzdyń baq juldyzy bolyp Jańa Qazaqstan dúnıege keldi. Bizdiń Qazaqstanymyz – uly isterdiń uıytqysy bolǵan Uly Dala Eli! Bul – bizdiń taǵdyrymyz! Bul – tańdaýymyz!» – degen sózi árbir qazaqtyń júregin tebirenteri sózsiz. Muny – óte oryndy aıtylǵan, halyqtyń júreginen berik oryn tapqan erekshe paıym-parasatty oı deýge bolady.
Iá, biz Uly Dala elimiz! Muny biz maqtan etemiz! Uly Dala eliniń kelbetine qaraı otyryp mereılenemiz.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan