Qazaq handyǵynyń qalyptasý tarıhy elimizdiń eldigin álemge pash eteri anyq. Osy kezde handyq tarıhynyń beımálim betterin tolyqtyrý – tarıhshylar aldyndaǵy basty mindetterdiń biri. Jánibek pen Kereı sultandardyń jeke ulys qurýy elimizdiń tarıhyndaǵy kúrdeli de mańyzdy oqıǵa.
Ábilqaıyr hannan irgesin ajyratyp, Syrdan Shý boıyna kóship kelgen eki sultannyń qosyndary jaıly jalǵyz jazba derek M.H.Dýlatıdiń «Tarıh ı-Rashıdı» atty eńbegi. Ondaǵy málimette: «Ol kezde Ábilqaıyr han Deshti Qypshaqty bılep turdy. Ol Joshy áýletiniń sultandaryna kóp túrtki kórsetti. Jánibek han men Kereı han odan Moǵolstanǵa qashty. Esenbuǵa han olardy yqylaspen qabyldap, Moǵolstannyń batys shetin qamtıtyn Shý men Qozybasy aımaǵyn berdi. Olar dáýrendep jatqan kezde ózbek ulysy Ábilqaıyr han dúnıeden ótkennen keıin álsirep, keleńsiz jaǵdaılar bastaldy. Onyń qaraýyndaǵy halyqtyń basym bóligi Jánibek han men Kereı hannyń qaraýyna kóship, olardyń mańyndaǵy adamdar eki júz myńǵa jetti. Olarǵa óz­bekter-qazaqtar (ózbek-qazaq) degen ataý jabyldy. Qazaq sultandarynyń bıligi segiz júz jetpisinshi jyldan bas­talady, týrasyn Alla ǵana biledi», dep jazady.
Keltirilgen derekten biz Jánibek pen Kereıdiń kóshi Shý men Qozybasy aımaǵyna atbasyn tirep, alǵashqy ýaqytta osy mańnan taralǵanyn baı­qaımyz. Moǵolstannyń batys aımaǵy dep otyrǵan jer Shýdyń qazirgi Moıynqum aýdanyna qarasty bóligi. Qozybasy taýy da osy aımaqqa kiretin. Endi osy mańdaǵy jer-sý ataýlaryna mán bersek, Shý men Qozybasydan shy­ǵysqa qaraı sozylyp jatqan dalada Hantaýy bar. Sol taýdyń ishinde Han taǵy, Han qorasy, Han ory, Han satysy degen jer attary kezdesedi. Onyń ústine Hantaýynyń orta tusyndaǵy Shaıantas ózeniniń boıynda Kereıdiń qystaýy degen qystaý bar. Osy ataýlardyń barlyǵynyń da qazaqtyń alǵashqy handary Kereı men Jánibek handyqtyń týyn tikken ýaqytymen tikeleı baılanysty ekendigi sózsiz. Tek osy málimetterdi basqa qosymsha derektermen tolyqtyryp, úılestirip, tyń túıin jasaý qajettigi týyndaýda.
qos qala2
Osyǵan oraı 2015 jyldyń mamyr aıynda M.H.Dýlatı atyndaǵy Ta­raz memlekettik ýnıversıteti, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti jáne Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti mamandarynyń qatysýymen Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıyna daıyndyq maqsatynda «Uly kósh jolymen» atty tarıhı-arheologıalyq ekspedısıa uıymdastyrylǵan bolatyn.
Ekspedısıa 16-21 mamyr ara­ly­ǵynda Jánibek pen Kereı handar kóshiniń izimen júrip ótip, Qazaq handyǵynyń qurylýyna qatysty jazba derekter men ańyz-áńgimelerdi, oǵan qatysty jer-sý ataýlaryn toǵystyra zerttep, handyqtyń qurylýymen baılanysty arheologıalyq nysandardy anyqtap qaıtty. Júrgizilgen zertteý jumystarynyń nátıjeleri gazetterde jarıalanyp, telearnalarda kórsetildi. 29-30 mamyr aralyǵynda M.H.Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıver­sıtetinde ótken «Qazaq handyǵy myń­jyldyqtar toǵysynda: tarıhı sabaqtastyq jáne qazirgi kezeń» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada birneshe baıandamalar oqyldy. Ekspedısıanyń júrgizgen zertteýleri jaıly túsirilgen derekti fılm kórsetildi.
Al tamyz aıynda joǵaryda aıtylǵan tarıhı-arheologıalyq birikken ekspedısıa Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhyna qatysty jańa derekterdi jınap, belgili arheologıalyq nysandarda qazba jumystaryn júrgizý maqsatynda zertteý jumystaryn qaıta jalǵastyrdy. Arheologıalyq zertteý jumystaryn ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory M.Eleýov basqardy. Ekspedısıa Shý ózeniniń eski arnasynyń boıyndaǵy ortaǵasyrlyq Shári jáne Qoıshyman qalashyqtarynyń birinen bastaýdy uıǵardy. Moıynqum kentinen shyǵysqa qaraı 30 shaqyrym jerde ornalasqan Shári jáne Qoıshyman qalashyqtary Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń arheo­logıalyq ekspedısıasy (jetekshisi M.Eleýov) Shý boıyna 1989 jyly barlaý júrgizgen kezde alǵash ashylǵan bolatyn. Bir-birine jaqyn, qatarlasa ornalasqan osy eki qala jurttarynyń joǵary qabatynda HV ǵasyrǵa tán materıaldar kezdesken edi.
Shý ózeni men Qozybasy qyrqasynyń aralyǵynda ornalasqan eki qalashyqtyń Kereı men Jánibek handardyń kóshine qanshalyqty qatysy barlyǵyn anyq­­taý ekspedısıa músheleriniń qyzy­ǵýshylyǵyn arttyrdy. Osyǵan oraı, qolda bar qarjynyń múmkindigin eskere otyryp eki qalashyqtyń eńselisi Shárige qazba salyndy. Qazba barysynda tústi metaldan túıin túıgen zergerlerdiń ustahanasy men turǵyn úıleri turǵan oryn arshyldy. Eki bólme ishinde ornalasqan birneshe peshterden turatyn ustahana ishinen mys qańyltyrlardyń túrli kesikteri, syrǵa, saqına jasaý úshin daıyndalǵan úlgiler, áshekeı bólikterin jasaıtyn qola qalyptar men mys qańyltyrlardy kesetin temir qaıshy, temir qysqashtar tabyldy. Bularǵa qosymsha sheberler qoldanǵan qysh ydystar, quty, kóze, tústi metal balqytqan tıgıl de bútin kúıinde saqtalypty. Metal balqytqan peshtiń biriniń túbinen qazirgi kese ólshemindeı qytaı kese shyqty. Ol óte joǵary sapadaǵy farfordan jasalyp, ishki jaǵyna bederli órnek salynǵan. Túsi aq. Turǵyn bólmelerden kúndelikti as pisirip, as ishetin, astyq saqtaıtyn ydystardyń synyqtary, usaq jáne iri maldardyń súıekteri kezdesti. Qalashyqtyń merzimin anyqtaýǵa kó­mektesetin qundy derek joǵary qabat­tan tabylǵan altyn teńgeniń shırek bóligi. Betinde arabsha jazýy bar bul teńgeniń soǵylǵan ýaqyty anyqtalýda.
Qazbadan tabylǵan materıaldardy qolda bar derektermen toǵystyra túıindesek, Kereı men Jánibek handar­dyń alǵash atbasyn tirep, salǵan qalasy osylar shyǵar degen oı týady. Shári men Qoıshyman qalashyqtarynyń arasy ne­bári 2 shaqyrym. Bul jaǵdaı ómiriniń sońyna deıin juptary jazylmaǵan eki hannyń jańa jerde de irgeles qonys tepkendigin kórsetetin belgi sekildi. Degenmen, Shári men Qoıshyman Qazaq handyǵynyń alǵashqy qalasy dep kesip aıtýǵa qolda bar derekter áli de bolsa jetkiliksiz. Qazbadan tabylǵan zattar da tolyq zerttelgen joq. Mereıtoıdy atap ótetin ýaqytqa az qalǵan kezde bastalǵan bul zertteýdiń biz kútkendeı nátıjeni tez bere almaıtyny ras. Sondyqtan, múmkindigi bolǵansha, osy zertteýdi aldaǵy jyldarda jalǵastyrǵan durys. Sonda ǵana Qazaq handyǵynyń qalyptasý tarıhyn tolyqtyratyn tyń málimetter alatynymyz sózsiz dep oılaımyz.

Derekkóz: Egemen Qazaqstan