I   

Ker dalany kezgen  kóne esteliktiń  oqıǵa soraby  búı  dep  sóıleıdi: Abaıdyń on tórt jastaǵy kezi eken.  Qunanbaı  shańyraǵynda  Bozaı tóre men Jyltyr aqyn  keleli  keńes  quryp  otyrypty.  Áserli  áńgimeniń  aýany  bir mezette  shaqshaǵa qaraı  aýysypty.  Eki  alaqanyna  kúmis  zerli shaqshany alma-kezek aýdaryp otyrǵan  Bozaıǵa  Jyltyr  aqyn:

                              Qyzylsý Sharǵa quımaı tasymaıdy,

                              Árkimniń bir jary bar  basybaıly.

                              Ańyryp otyrǵansha ermek bolsyn,

                              Bozeke, beri  tasta nasybaıdy, –  depti.

Buǵan  Bozaı men  Qunanbaı: «Bárekeldi,  óleń-aq eken.  Aıtar bolsań, osylaı aıt», – dep  Jyltyrdy kótermeleı  jónelipti.   Al  Abaı  bolsa,  bulardyń maqtaýyn  asa  bir  qoshtaı  qoımapty.  Qoshtaǵanyńyz  bylaı tursyn  Jyltyrǵa  tike  qarap:  «Sizdi  aqyn  eken  desem,  jamaýshy,  tipti  ótirikshiniń  ózi  ekensiz ǵoı», –  dep  bir-aq  qaıyrypty.  Mundaıdy  áste kútpegen  Qunanbaı   qonaqtarynyń aldynda  kádimgideı  ábigerge túsip:  «Áı, Abaı,  sózińdi  dáleldep  ber,  áıtpese  qaıtyp  al», – dep  qatýlanypty.

Sondaı Abaı:  «Ótirikshi degenim, óleńniń alǵashqy jolyndaǵy  «Qyzylsý  Sharǵa quımaı  tasymaıdy» degeni  ǵoı.  Qyzylsý eshqashanda  Sharǵa quımaıdy,  óz  betimen  aǵyp   Ertiske  quıady  emes  pe? Ekinshi, «Árkimniń  bir jary bar  basybaıly» delindi.  Qarynyń (oınasshynyń)  qashan  basybaıly  jary  bolýshy edi.  Áıeldiń  jalǵan  baıy bolsa,  ol  qalaısha  basybaıly  bolady  eken.  Al jamaýshy degenime keler bolsaq,  osy bir óleńdi aıtý úshin  Qyzylsý men Shardy  bireýdiń jaryna  ákelip  qosaqtaýdyń  qanshalyqty  qısyny  bar. Bir  aýyz óleń  Bozekeńniń óz aınalasynan da  tabylmaı ma», –  depti.  Sonda  Bozaı:  «Shyraǵym  Abaı,  osyny  óziń  aıtqanda  qaıtip  aıtqan  bolar  ediń, káni?» –  dep  qaıyra suraq qoıypty.  Men bolsam  muny  búı  dep  aıtqan  bolar  edim  depti  Abaı:

                          Qarasha han qasynda basybaıly,

                          Qarasyz hannyń kóńili tasymaıdy.

                          Aqyry otyrǵansha, ermek bolsyn,

                          Bozeke, bermen tasta nasybaıdy.

 Dál taýyp aıtylǵan dáleldi  sózge úsheýi  de toqtaǵan  eken  desedi qarıa  estelik.

Nebary on  tórtke qaraǵan  bozbala  Abaıdyń  óleńge  degen talǵamy mynadaı  bolǵanda  qyryqtyń  qyrqasynan  asqandaǵy  aıtqan   «Shortanbaı,  Dýlat penen  Buqar jyraý,  Óleńi biri –  jamaý, biri –  quraý»  degeni  shynymen-aq  ras  bolǵany ǵoı.  Alashqa  «kómekeı áýlıe» atymen  málim   Buqardy da  betim  demeı  minep  otyrǵan  Abaı  bizderdiń  búgingi  shatpaǵymyzdy  kórse  nendeı  kúıde  bolar  eken?!

Anyǵynda,  «AQYN  degenimiz  kim,  ÓLEŃ  qandaı  bolýy  kerek?»  degen  qos  suraqqa  hakim  tarapynan  tolyqqandy jaýap  berilgen.  Bárin  jiliktep jipke tizip  otyrýǵa  ýaqyt  tapshy bolǵandyqtan, biz  sonyń  birer joldaryn  ǵana sóz etpek nıettemiz.  Qos uǵymdy (aqyn men óleńdi) qosaqtap aıtqan  Abaıdyń  bir shýmaq  óleńi  bylaı  bolyp  keledi: 

                                    Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,

                                    Ol – aqynnyń bilimsiz bısharasy.

                                    Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi nadan,

                                    Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy.

Bul  jerdegi qoldanylyp turǵan  «bóten sóz»  uǵymy  mynany  bildiredi: «Óleń  degen –  ár sózdiń unasymy» dep  qaraıtyn  hakim úshin ǵazal  «tilge jeńil, júrekke  jyly» bolyp  kelýi shart.  Bul endi  quıylyp túsken  qudiretti  óleńniń naǵyz talaptary  ǵoı.  Al  Abaıdyń joǵaryda ańdatqan «jamaý» men  «quraý»  uǵymdarynyń  buǵan tipti de  qatysy  joq. 

Jamaý, bárimizge málim,  sol (tól)  zattyń emes,  syrttan ákelip japsyrylǵan  bógde zattyń  qıyndysy ekendigin  eskerer bolsaq,  hakimniń aıtyp otyrǵan «bóten  sóziniń»  máni  endi  ǵana túsinikti  boldy.  ABAI  ÚSHİN  MUNDAI  ÓLEŃSHİ  «BEISHARA  AQYN»  BOLYP  ESEPTELEDİ. 

Álgide  ǵana  «Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi  nadan,  Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy»  dep  keıip  otyrǵan  kemeńger  osy bir   óleńniń  aıaqqy  shenine kelgende: «Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» dep  buıryq  raıǵa kóshedi.  Nege  deısiz  ǵoı?  Abaıdyń  bul jerdegi «SÓZ»  dep otyrǵany  ÓZİ.  Sebebi, ózin  túzeı almaǵan  aqyn  ózgeni  túzetýge  ámándá dármensiz.  Onyń  sóziniń  dýaly  bolmaıtyny da  osynda.  Mundaı aqynnyń oqyrmanǵa  halyq atynan sóılep aqyl aıtýǵa nemese jol  kórsetýge eshqandaı  qaqysy joq.  «....Sen olardyń qyzyl sózdi sýdaı sapyryp júrgenin kórmeısiń be? Demek, olar istemegen isin istedik dep aıtady.  Allany tanyp, týra jolǵa túsken aqyndar buǵan jatpaıdy»  dep  keletin  qasıetti Quran-Kárimniń  26-súresiniń (224-227 aıattar)  máni  de osyny  meńzeıdi. Sonymen «óleńniń  tehnıkasy  damyp, tereńdigi  kemigen»  myna zamanda «quraýshylar» men «jamaýshylardyń» joldary  shynymen-aq  bolyp tur.  Ózgege túsindirip  bermek  túgili,  ózderi  ne sandyraqtap otyrǵanyn bilmeıtin  sol  shirkinder  TÚSİNİKSİZDİGİN TEREŃDİKKE,  KÚŃGİRTTİGİN (durysy talantsyzdyǵyn)  KEMEŃGERLİKKE,  SHATPAǴYN SHEDEVRGE  balaıdy.  Solaı desek te  býy  burqyraǵan ásireqyzyl sózge kúpti  osy  «aqyndarymyzdyń» ekpini (jarnamasy desek te bolady)  tipten  kúshti.  Aıtpaqshy,  Abaı atamyz  muny da  ashshy tilimen  kókteı ótipti.  Jaı «Ásire qyzyl emes dep jırenbeńiz, Túbi tereń, sóz artyq, bir baıqarsyz» deı ǵana salypty.

Qosh... QOLDAN  ÓLEŃ  QURAITYN «BEISHARA  AQYN»  BOLǴANNAN  GÓRİ, BOLMAǴAN  ÁLDEQAIDA  QAIYRLY  ǴOI. Esil ýaqytyńdy tekten-tekke sarp qylǵan sol bir shımaıyńnyń kúni erteń  jelge ushary taǵy da málim. Muny  SİZ  benen  BİZ  bilmegenmen, danyshpan Abaıdyń ańdamaı  qalýy tipten  múmkin emes.  Osyny túsingen Abaı  bizderge  asa janashyrlyq jasap,  «shyraqtarym, mundaı «óleńdi» bekerge  áýre bolyp  jazbaı-aq qoıyńdar, báribir joqtyń esebinde sanalasyń» dep jalynǵandaı da bolypty.

                               «...Óleńi bar ónerli  inim sizge,

                               Jalynamyn, mundaı sóz aıtpa bizge.

                               Ózge túgil ózińe paıdasy joq,

                               Esil óner qor bolyp keter túzge...»

Áýlıe  Gete «Ágárákı, jer betine bir syzyq túsýi kerek bolsa, ol eń aldymen aqynnyń júregine túsýi  tıis» degen eken.  Bul endi  túsine alǵanyńmen,  túsindirip  berýge  kelmeıtin  hal  ǵoı. Aqıqatyna keler bolsaq, aqyndyq Alla tarapynan berilgen AMANAT pen  DERT.  Dálirek aıtar bolsaq, aqyn – qudaıdyń qalamsaby  ispetti.  

Olaı bolsa, budan shyǵatyn pátýa baılamy: ÓLEŃDİ BİZ JAZBAIDY EKENBİZ, ABZALY JAZDYRTADY EKEN.  Biz  osy atalǵan qos ólshemniń qaısysyna jatatynymyzdy ishimiz (durysy júregimiz) sezgenimenen,  amal qansha, esh moıyndaǵymyz kelmeıdi.

 Abaıdyń jaratylystyń syryn tolyq  túsingen danyshpandyǵy men dáldikke qurylǵan algorıtimdik  zerdesi týraly sóz tipten bólek. Muny endi  kemeńgerlik deımiz. Qysqasy, bizdiń  «aqyn» bolǵanymyzben,  Abaı  bola almaıtynymyzdyń qarapaıym  arıfmetıkasy  da  osynda jatyr...

                                                     II

Abaı «qalyń eli qazaǵyn» qapysyz súıdi. Sol úshin ǵazız basyn taýǵa da, tasqa da urdy. Qazaqty qaıtse de el qylmaqtyń qamyn kúıttegen qaıratker osy bir suraqtyń  alasuryp  jaýabyn izdedi.  Kirpik ushyndaǵy ǵumyr-aı dersiń. Et júregin shabaqtap elý toǵyz jyl súıgen sol  alashy  aqyl men parasattan tym alshaq ketisken eken.  Aqyldyń bul jámıǵatqa qol emesin sezingen hakim  bul saýaldyń qarymtasy  tek eki  iste  ǵana  qalǵandyǵyn baǵamdady. Qyryq birinshi qara sózinde: «Qazaqqa aqyl berem, túzeımin dep qam jegen adamǵa eki nárse kerek. Áýeli – bek zor ókimet, jarlyq qolynda bar kisi kerek...  Ekinshisi – ol  adam esepsiz baı bolarǵa kerek».

Hakimniń  qazaqtyń qamyn kúıttemek  bolǵan adamǵa ókimettik  zor bılik  pen baılyqty  nasıhattaýynyń bar qupıasy: «Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa paralamaı... eshnársege kóndirý múmkin emes». Munsyz «áı, azamat,  jarytyp  túk te  isteı almaısyń»  degenge saıady.  Sodan beri  attaı  aýnap  eki  ǵasyr ótipti.   Abaıdyń sol qazaǵy, negizinde, basqa sapaǵa ótýi  kerek-tuǵyn.  

Joq, ókinishke  qaraı,  olaı bolmaı shyqty.  QAZİR DE QAZAQTY TÚZETÝDİŃ ABAI AITQAN QOS TETİGİNEN  ÓZGE    BALAMA  ESHBİR BAǴYTTY  KÓRE  ALMAI  OTYRMYZ.  Endeshe, esi  bar azamatqa bar qupıanyń syry maǵlum boldy.

ULT ZIALYSY men  ULTTYQ BÝRJÝAZIA qalyptasyp,  osy ekeýi  bir múddege uıyspaıynsha  qazaqtyń  kógermegi  qıyn  eken.  Kıeli bılik – kim kóringenniń jurt «qorqytatyn» jumysy emes, ULT ZIALYSYNYŃ halqyna qyzmet jasaýynyń qasıetti  quralyna aınalýy qajet.  Abaıdyń «Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa paralamaı eshnársege  kóndirý  múmkin  emes» mehanızmin  búgingi  bılik  júz paıyz  júzege  asyryp otyr.

Árıne, basqa maqsatta... 

Ras, kóp kemshilikten  kóńil  sýydy. Meshkeılik pen qorqaqtyq (rýhsyzdyq)  ón boıymyzdy  ábden meńdep  aldy. Endigi maqsat «qazaqty  qalaısha  túzesem eken»  degen  abaılyq  nıettiń  aınalasynda  bolýy tıis.  Qaıtalap aıtamyz. Tek abaıshyl nıettiń  aınalasynda  ǵana. Qazirgi qazaq balasyna jetpeıtini  de osy...

    Yqylas Ojaıuly