Qazaqstandyqtar zańdardy, onyń ishinde áleýmettik sıpattaǵy Zańdardy jóndi bile bermeıdi. Bul durys emes. Óıtkeni zań normalary adamdardyń kúndelikti jolyǵatyn máselelermen tikeleı baılanysty. Halyq osyǵan qatysty óz oıyn ashyq bildirip, usynystar aıtýy kerek. Muny túzetý úshin bolashaqta osyndaı zań jobalary boıynsha mindetti qoǵamdyq tyńdaýlar ótkizý usynylyp otyr, dep jazady Qamshy.kz aqparattyq agenttigi.

Bul ıdeıa "QR keıbir zańnamalyq aktilerine norma shyǵarýdy jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" zań jobasynyń tujyrymdamasyna negizdelgen.

Qazaqstandyqtar kóbinese zańdardyń mazmunyn ǵana emes, sonymen qatar keıbir máseleler boıynsha zańnyń bar ekenin de bilmeıdi. Normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń jobalary – 2015 jyly "aqparatqa qol jetkizý týraly" QR Zańynyń qabyldanýymen – "Ashyq NQA"ınternet-portalynda jarıa talqylaýlardan ótip jatsa da halyq budan habarsyz bolady.

NQA mátinderi portalǵa durys ornalastyrylady. Alaıda azamattardyń olardy talqylaýǵa belsendi qatysýy baıqalmaıdy. Ózińiz baǵalańyz: "Ashyq NQA" portaly jumys istegen barlyq ýaqytta 128 882 NQA jobasy jarıalandy: zań jobalary, úkimettik qaýlylar, salalyq erejeler jáne t.b. jáne barlyq aqparat tek 274 373 túsinikteme berdi. Iaǵnı, bir qujatqa ekiden sál artyq túsinikteme beriledi.

Árıne, bári birdeı pikir qaldyrmaıdy. Biraq kórinister óte az. Máselen, ótken 2023 jyly saıttaǵy paıdalanýshylar sany 963 000 adamdy qurady. Bul rette 18 100 joba (NQA jobalary jáne retteýshi saıasattyń konsýltatıvtik qujattary) ornalastyryldy. Bul ár qujatqa orta eseppen 50 kelýshi.

Bul rette Qazaqstanda 20 mln adam turady. Nelikten kópshilik zańǵa talqylaýǵa qatyspaıdy?

"Bul halyqtyń negizgi bóligi norma shyǵarý prosesine yqpal etý múmkindigine senbeıtindigimen jáne saıasattandyrylmaǵandyǵymen, sondaı-aq úkimettik emes-kommersıalyq emes uıymdar ókilderiniń belsendiliginiń tómendigimen jáne belgili bir dárejede halyq arasynda quqyqtyq nıgılızmniń bolýymen túsindiriledi".

Nazar aýdaryńyz, bul bizdiń sózimiz emes, Ádilet mınıstrliginiń taldaýshylarynyń zań jobasynyń qujattamasynan alynǵan dáıeksózi.

Basqasha aıtqanda, "qatardaǵy" azamat "Ashyq NQA" portalynda NQA jobasyn ornalastyrylǵany týraly bilmeýi múmkin. Jalpy, mundaı "qoǵamdyq talqylaý" prosedýrasynyń bolýy, sondaı-aq oǵan qatysý múmkindigi týraly da habarsyz.

Sondyqtan bul máseleni tıimdi túrde sheshýdi oılastyrǵan jón. Qazir zań jobasy ázirleýshiler kabınetinen bastap Memleket basshysynyń qol qoıýyna deıingi jolynda birneshe dáıekti kezeńderden ótýde:

• zań jobasyn ázirleý;
• talqylaý úshin zań jobasyn ornalastyrý;
• ǵylymı saraptama júrgizý;
• eger jańa zań bızneske júktemeni kúsheıtse, ARV júrgizý (retteýshi áserdi taldaý);
• memlekettik organdarmen kelisý;
• QR Úkimetiniń apparatymen kelisý;
• QR Prezıdenti Ákimshiligimen kelisý;
• lıngvoekspertıza júrgizý;
• QR Parlamentine engizý jáne súıemeldeý.

Budan ári: jumys tobynda talqylaý, Májilistiń qabyldanýy, Senattyń maquldaýy, Memleket basshysynyń qol qoıýy, jarıalanýy, qoldanysqa engizilýi sekildi áreketter jalǵasa beredi.

Sonymen, zań jobasynan zańǵa deıingi osy jaqyn jolda taǵy bir stansıa qosý usynylady. Atap aıtqanda, zań jobalary boıynsha qoǵamdyq tyńdaýlar ótkizý, aıtalyq, áleýmettik sıpattaǵy. Bul rette tyńdaýlardy jergilikti atqarýshy organdar, ıaǵnı qalanyń árbir aýdanyndaǵy nemese Qazaqstannyń aýdan ortalyǵyndaǵy ákimdikter ótkizýi tıis. Munyń máni – jańa josparlanǵan erejeler týraly múmkindiginshe adamdar bilýi kerek.

Osy kezeńnen ótpeı, birde-bir "áleýmettik" zań qabyldanbaıdy jáne kúshine enbeıdi.

Qujatty osy sanatqa jatqyzý úshin qandaı krıterııler bar? Ázirge bul talqylanýda, biraq, mysaly, qazir ázirlenip jatqan jańa Salyq kodeksi naqty úmitker ekeni anyq. Biraq ne bolatynyn kóreıik.

Mutatis mutandis nemese aýystyrýǵa bolatyn nárseni ózgertý

Túzetýler aıasynda talqylanatyn taǵy bir másele – zańnyń tili. Qazir NQA jobalary, ádette, orys tilinde ázirlenip, memlekettik tilge aýdarylyp, sodan keıin eki mátin de Parlamentke jiberiledi. Nelikten dál osylaı júzege asyrylady? Osy túzetýge jaýapty avtorlar buǵan baılanysty túsinikteme berdi:

"Búgingi tańda memlekettik organdarda qazaq tilin bilý deńgeıi tómen deńgeıde bolyp otyr. Sondyqtan memlekettik organdarǵa NQA jobasyn orys tilinde daıyndaý, sodan keıin ony qazaq tiline aýdarýdy qamtamasyz etý ońaıyraq".

Aıtýynsha, eki tildegi aqparattyń maǵynasy bir-birine uqsamaýy múmkin. Sebebi, Qazaqstanda resmı bekitilgen Qazaq zań sózdikteri, sondaı-aq mátinderdiń túpnusqalyǵyn qamtamasyz etýge jáne adamı faktordy joıýǵa arnalǵan NQA jobalaryn aýdarýdyń biryńǵaı resmı júıesi joq.

Osyǵan baılanysty, is júzinde zańgerler men fılologtar arasynda bir termındi maquldaǵannan keıin de aýdarý tóńireginde pikirtalastar jıi týyndaıdy.

Bul másele jaqyn arada túzetiledi. Iaǵnı, zańdardyń mátinderin memlekettik tilde ázirleýge birtindep kóship, sodan keıin olardy orys tiline aýdarý kerek. Biraq aldymen qazaq termınologıalyq sózdikterin jasap, olarǵa resmı mártebe berý, eń bastysy, olardy norma shyǵarý prosesinde qoldanýdyń mindettiligin engizý qajet. Bul óz kezeginde qazaq termınderiniń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge jáne memlekettik organdardyń olardy norma shyǵarý prosesinde qoldanýdaǵy "ınstıtýsıonaldyq jadyn" ázirleýge múmkindik beredi.

Basqasha aıtqanda, ulttyq zań tilin qurý. Sonymen qatar, halyqaralyq quqyqtyq termınologıa bar ekenin umytpaýymyz kerek jáne oǵan da sáıkes kelýi kerek