Tatarstan prezıdenttik basqarýdy saqtap, egemen el bolǵysy keledi. Bul týraly «Qamshy» portaly novayagazeta.ru-ke silteme jasap habarlaıdy. Atalǵan saıttyń jazýynsha Qazan qalasynda Jalpy tatar qoǵamdyq ortalyǵynyń uıymdastyrýymen «Tatarstan memleketiniń qalyptasýyndaǵy problemalar» degen taqyrypta ǵylymı-tájirıbelik konferensıa ótken.
Áý basta konferensıanyń kún tártibinde «Tatarstanda prezıdenttik basqarýdy qalaı saqtap qalamyz?» dep jazylǵan bolatyn. Alaıda, konferensıaǵa qatysqan azamattyq belsendiler men ǵalymdar, burynǵy jáne qazirgi depýtattar Tatarstannyń egemendiktin saqtaý týraly qyzý pikir-talas jasady. Óıtkeni, buǵan deıin Kreml jańa zań shyǵaryp, qol astyndaǵy memleketterdiń basshylaryn prezıdent dep ataýdy shektegen bolatyn. Áıtse de prezıdenttik basqarýdan Tatarstan basshysy Rýstam Mınnıhanov qana bas tartpaı kelgen edi. Alaıda, jańa zań boıynsha 2015 jyldyń sońyna deıin Rýstam Mınnıhanov ta prezıdenttik bılikten bas tartýy kerek.
Degenmen Kremldiń bul ustanymyna Tatarstannyń saıasatkerleri men zıaly qaýym ókilderi qarsylyq bildirip otyr. Olardyń aıtýynsha Tatarstan memleketiniń ekonomıkalyq potensıaly, mádenıeti men bilim berý júıesi joǵary deńgeıde. Sondyqtan da olar Tatarstan memleket retinde óziniń isterin ózi júrgizýge qaýqarly degen pikirde. Al, Reseı bıligi tatarlardyń jan aıqaıyna qulaq asyp, olardyń talap-tilegimen kelise me? Árıne kelispeıdi. Sebebi, Reseı úshin avtonomıaly memleketter maıshelpek ispetti. Onyń ústine Tatarstannyń jer asty baılyǵy ashkóz Reseıdiń kóz qurty bolyp otyr.
Iá, sońǵy kezderi tatar halqy egemendik týraly jıi bastama kóterip jatyr. Munyń ózindik sebebi bar. Eger basqarý júısi prezıdenttik basqarýdan salmaǵy az jetekshilikke aýysatyn bolsa Tatarstannyń táýelsizdik alýy ekitalaı bolady. Sondyqtan da qazir olar jan alysyp, jan berisip jatyr. Áıtse de belgili jýrnalıs Amangeldi Qurmetulynyń aıtýynsha Tatarstannyń Táýelsizdik alýǵa múmkindigi az kórinedi. Óıtkeni, ol resmı Máskeý Tatarstannyń Táýelsizdik alýyna jol bermeıdi degen pikirde.
– Biraq, qazirgi tańda tatar halqy óte belsendi bolyp otyr. Óıtkeni olar Reseı Federasıasynda basshylarynyń "prezıdent" laýazymyn saqtap otyrǵan birden bir el. Ekinshiden, Tatarstan Máskeýdiń qarjy-ekonomıkalyq turǵyda qysym jasaýyna jol bermeı otyrǵan el. Iaǵnı, tatarlar keı máselede ortalyqpen kelispeı qalatyn bolsa, Kremlge jalynyp, qarjy surap jalbaqtap otyrmaıdy. Bul Tatarstannyń birden bir artyqshylyǵy. Alaıda, Kreml túrli tásildermen Tatarstannyń "Tatneft" bastaǵan iri kompanıalaryn óz jaqtastarynyń qolyna túsiretin bolsa Tatarstan "jýasyp" qalady. Sol sebepti, Mınnehanov ázirge iri kompanıalar aksıalaryn Kremlge jaqyn bıznesmenderge bermeı otyr, – deıdi Amangeldi Qurmetuly.
Sondaı-aq, ol Mıntemır Shaımıevtiń 2020 jylǵa deıin Tatarstan Reseıden táýelsizdik alady degen pikirin eske saldy. Óıtkeni, Reseıdiń ortalyq bıligi men Tatarstan arasynda 2017 jylǵa deıin jasalǵan kelisim-shart bar.
– Atalǵan kelisim-shart 2017 jyly aıaqtalady. Sondyqtan da, Kreml 2016 jyldyń 1 qańtarynan bastap Tatarstandaǵy prezıdent laýazymyn alyp tastaýdy kózdep otyr. Tatarlar osyǵan kelispeı, Egemendik týraly jıi másele kóterýde. Negizi kóp adamdar egemendik suraý men táýelsizdik máselesin shatyrstyryp júr. Eger Tatarstan avtonomıasyna tıispeı, ana tili men mádenıetin, rýhanıaty men ekonomkıasyn damyp otyrýǵa múmkindik alsa, tipti olar táýelsizdik te suramaýy múmkin. Máselen Ulybrıtanıa quramyndaǵy Shotlandıa sıaqty otyra berer edi. Biraq, Reseıde Ulybrıtanıadaǵydaı demokratıalyq qundylyqtar joq qoı – deıdi ol.
Iá, Reseı órkenıetti elder sıaqty óz otarlaryna zorlyq kósetpeı, teń dárejede qurdas bola almaıdy. Sondyqtan da avtonomıalyq memleketter múmkindik bolsa óz otaýyna óz ıe bolǵysy keledi. Alaıda dál qazirgi jaǵdaıda atalǵan memleketterdiń táýelsizdik alýyna múmkindik bar ma? Bizdiń oıymyzsha Reseı quramyndaǵy memleketter táýelsizdigin 1991 jyly alýy kerek edi. Ókinishke qaraı Tatarstan, Bashqurtstan syndy túrik halyqtary Reseıden bólinip kete almady. Al biz úshin baýyrlas halyqtardyń óz bıligi ózinde bolǵany abzal. Sol sebepti de tatar baýyrlarymyzdyń prezıdenttik basqarýdy saqtap qalýyna tilektespiz.
Serik JOLDASBAI
Astana
