سيرياداعى سوعىستا ۇزاق ۋاقىت كۇتىلگەن اتىستى توقتاتۋعا قول جەتكىزىلدى ءارى تاراپتار كەڭ فورماتتا كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرۋعا كەلىستى. ۇزاققا سوزىلعان قاندى سوعىستىڭ اياقتالۋى ءۇشىن شەشىم جولدارىن تالقىلاۋعا بۇل جولى تەك قانا تىكە ەمەس جاناما جولدارمەن قاقتىعىسقا توسقاۋىل بولعان تاراپتار قازاقستاننىڭ استاناسى استانادا جينالۋعا دايىندىق جاسادى. بىتىمگەرلىك كەزدەسۋىنىڭ استانادا وتۋىندە بولسا ماڭىزدى سەبەپتەر بار.
رەسەي، تۇركيا مەن يران قازاقستاننىڭ استاناسىندا 23 قاڭتار بىتىمگەرلىك كەلىسىمىن باستايدى.
سيرياداعى اتىستى توقتاتۋعا تولىق ماعىناسىندا قولجەتكىزۋى ءۇشىن تۇركيا، رەسەي جانە يران كەپىلدىگىندە بەيبىتشىلىك ءبىتىم-شارتىن استانادا وتكىزۋ قۇپ كورىلگەن. وعان سيرياداعى اساد رەجيمىنىڭ قارۋلى وپپوزيسياسى دا قاتىسادى.
چانكايا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق ساۋدا ءبولىم باستىعى پروفەسسور ماحير ناكيپ بىتىمگەرلىك كەلىسىمنىڭ نەلىكتەن استانادا ءوتىپ جاتقانىنا تالداۋ جاسادى.
- سيريا ماسەلەسىنە شەشىم ىزدەۋ اسىلىندا ءۇش جىلدان استام ۋاقىت جالعاسىپ كەلە جاتىر. وسى ۋاقىت اياسىندا قاجەتتى فورماتى جانە تالقىلاۋ پلاتفورمالارى، كەيدە قاتىسۋشىلار تۇراقسىزدىق كورسەتتى. قىسقاشا اتاپ ايتار بولساق، لوزاننا جينالىسى، ۆەنا جانە جەنيەۆا دوڭگەلەك ۇستەلدەرى وكىنىشكە وراي ۇزاققا سوزىلعان سوعىستى اياقتاتۋ ءۇشىن وڭ ناتيجە بەرمەدى.
600 مىڭ كىسى قايتىس بولدى، 6 ميلليون ادام باس ساۋعالاپ كەتتى
البەتتە، بۇل جاعدايعا كوپتەگەن ءارتۇرلى سەبەپتەر بار. الايدا دوڭگەلەك ۇستەلدە شەشىمىن تاپپاعان – بىتپەگەن ىشكى ازاماتتىق سوعىس جاراتقان كۇيزەلىس ميلليونداعان ادامعا زارار بەرگەنى دە ەسەپكە الىنار بولسا، جاعدايدىڭ اۋىرلىعى مەن وزەكتىلىگى انىق سەزىلەدى. ستاتيستيكالىق سيفرلار ءارتۇرلى دەرەكتەردە تۇرلىلىك كورسەتسە دە سيريادا ازاماتتىق سوعىستان 600 مىڭعا جاقىن ادامنىڭ وپات بولعانى، 6 ميلليون سيريالىقتىڭ شەتەلگە قاشقانى، 3 ميلليون ادامنىڭ مەملەكەت ىشىندە بوسىپ كەتكەنى، 200 مىڭ ادامنىڭ ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتكەنى انىق اقپارات.
ارينە، ستاتيستيكاعا سۇيەنگەن دەرەكتەر بولعان درامانى ايتارلىقتاي كوز الدىڭىزعا اكەلسە دە ادامداردىڭ شاراسىزدىعىن، سوعىستىڭ قورقىنىش كەلبەتىن تۇسىنۋدە از جانە جەتەرسىز بولماق. بۇل سيفرلاردىڭ جانىندا ومىردەن ەرتە وزعان، جاستاي قىرشىنىنان قيىلعان ادامدار، بالالارىنان ايىرىلىپ قايعىعا كومىلگەن وتباسىلار، قامقورسىز جەتىم قالعان بالالار – ساندارمەن ولشەنە المايتىن «كۇندى» سوعىستا كورەدى. سيريا تراگەدياسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر ۋاقىتتارداعى گۇلدەنگەن تاياۋ شىعىس قالالارىنا يەلىك ەتكەن ەلدەرمەن قازىرگىسىن سالىستىرساق جەتىپ جاتىر. بۇگىن سيريادا الەمدىك باي مۇراعا يە قالالاردىڭ جەرمەن جەكسەن ەتىلگەن، كۇل مەن قيراندىعا اينالعان تابلومەن بەتپە-بەت قالدىق. بۇل رەتتە سەبەپتەر بىلاي تۇرسىن، سوعىستىڭ بىتۋىنە ءبىر شارا ىزدەۋ قاجەتتىگى، تىكە جانە جاناما بارلىق تاراپتىڭ ورتاق كوزقاراس ۇستانعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلە.
نەلىكتەن استانا؟
قاڭتار ايى سوڭىندا استانادا ءوتۋى جوسپارلانعان جانە اسىعا كۇتىلگەن بىتىمگەرلىككە سيريا رەسمي ورگاندارى، سيريا وپپوزيسيا وكىلدەرى، رەسەي، تۇركيا، يران، ساۋد اراۆياسى مەن كاتار دەلەگاسيالارى قاتىساتىندارىن ايتتى. اقش، جۇڭگو جانە بۇۇ بولسا استانا پلاتفورماسىن قولدايتىندارىن مالىمدەدى. رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين مەن تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تاييپ ەردوعان ەكى ەل بىتىمگەرلىك كەلىسىمىنىڭ كەپىلدەرى – قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن تەلەفون اڭگىمەسىندە بىتىمگەرلىكتىڭ قازاقستان توپىراعىندا وتۋىنەن قۋانىشتى ەكەنى ايتىلعان. قازاقستان ليدەرى دە بەيبىتشىلىك ءۇشىن قاجەتتى پلاتفورمانى ۇسىنۋعا جانە كەلىسىمگە قاجەتتى بارلىق ءتيىستى جاعدايدى دايىنداۋعا ءازىر ەكەنىن ايتقان.
«نەلىكتەن استانا؟» سۇراعىنىڭ جاۋابىنا كەلسەك، الدىمەن قازاقستاننىڭ تاراپسىز جانە بەيبىتسۇيگىشتىك پوزيسياسىمەن الدىڭعى قاتارداعى ەل بوپ تۇرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازاقستان – حالىقارالىق قاقتىعىستاردا ءبىرجاقتى كوزقاراس ۇستانۋدى ەمەس، دانەكەر بولۋدى تاڭدايدى. بۇگىنگە دەيىن سيريا ماسەلەسىن قوسا العاندا الەمنىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندە ورىن العان قاقتىعىستاردا تاراپسىز كوزقاراستارىمەن تانىلعان. سول سەبەپتەن دە استانا بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرىندە كەزدەيسوق تاڭدالعان جوق. استانا بۇگىنگە دەيىن موينىنا العان كوپتەگەن دانەكەرلىك ميسسياسىن ءساتتى ورىنداپ شىققان.
وتكەننەن مىسال كەلتىرە كەتەر بولساق، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ساۋلەتشىلىك ەتكەن ورتا ازيادا ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس تۋرالى كونفەرەنسيا(اوسشك / اوسشك) اياسىندا جاسالعان سامميتتەردە پاكىستان مەن ينديا اراسىنداعى تەكەتىرەس باسەڭسىپ، تاراپتار ءبىر ۇستەلگە وتىرعان بولاتىن. باسقا ءبىر تاراپتان قاراساق، ءار جىل استانادا الەمدەگى بارلىق دىندەردىڭ وكىلدەرى باس قوسىپ، حالىقارالىق ماسەلەلەرگە شەشىم ىزدەيدى. بيىل استانادا وتكىزىلگەن «دىندەر كەزدەسۋىندە» دە تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ تاقىرىبى تالقىلاندى. تەرروريزم قۇربانى بولماعان ەل جوق سانالاتىن الەمدە شەشىم ۇسىنىستارى استانادان جەتتى. قازاقستان، يران يادرولىق داعدارىسىندا دا دانەكەرلىك ءرول اتقارعان تاراپتاردىڭ ءبىرى بولدى.
تۇركيا-رەسەيدىڭ تاتۋلاسۋىندا قازاقستاننىڭ ءرولى
قازاقستاننىڭ ايماقتىق جانە جاھاندىق بەيبىتشىلىكتە قوسقان ۇلەسىنە بەرىلەتىن ەڭ جارقىن ءارى تۇركياعا قاتىستى مىسال بولسا – ورىس ۇشاعىنىڭ قۇلاتىلۋىمەن ورتاعا شىققان تۇرىك-ورىس شيەلەنىسى كەزەڭىندە ورىن الدى. استانا – ەكى ەل اراسىنداعى كريتيكالىق كەزەڭدە بايلانىستاردىڭ قالپىنا كەلۋىنە كىلت ءرولىن اتقاردى. سونداي-اق رەسەي-ۋكراينا قاتىناسىندا دا ءار مۇمكىندىكتە ، دونباسس ماسەلەسىندە دە شەشىمگە باعىتتالعان كەلىسىمدەر ءۇشىن ديپلوماتيالىق جاعداي ورناتۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى.
الايدا، بۇندا استىن سىزىپ ايتۋ كەرەك ماسەلە بارلىق وقيعالارعا ارالاسقان استانانىڭ ەندى سيريا شيەلەنىسى كەلىسىمىندە ءتورىن ۇسىنىپ وتىرعانى. جەنيەۆا پلاتفورماسىندا ورىن العان ءارى ناتيجەسىز اياقتالعان كەلىسىمدەردىڭ استانادا دا ونداي جاعدايمەن اياقتالمايتىنى تۋرالى كۇمانىن ءتۇرلى ماماندار ايتىپ جاتىر. قازىرگى جاعدايدا سيريا داعدارىسىنىڭ شەشىمىنە بايلانىستى بارلىق قاتىستى تاراپتاردىڭ قابىل ەتكەن قۇجاتى «استانا دەكلاراسياسى» بولۋى بۇل تاقىرىپتاعى كوزقاراستاردىڭ ءتۇپ نەگىزى.
ءبىرىنشى وتىرىستان شەشىمدى كۇتۋ شىنايىلىق ەمەس
سيريادا جاريالانعان اتىستى توقتاتۋ كەلىسىمى بارىنشا كريتيكالىق شەڭبەردە ءجۇرىپ جاتقاندا، استانا كەلىسىمى سيرياداعى قانتوگىستى توقتاتۋدا شەشۋشى ماڭىزعا يە. كەلىسىمنىڭ نەگىزگى ميسسياسى سيريا وپپوزيسياسى مەن رەسمي ورگاندارىنىڭ ءبىر بىتىمگەرلىك جاساۋى. بۇنداي ناتيجەگە جەتە قالعان جاعدايدا بۇكىل الەم بارىنشا قۋاناتىن بولادى.
استانا كەلىسىمدەرى بۇل قاقتىعىستىڭ شەشىمىندە ماڭىزدى رولگە يە. الايدا، بۇل رول نە العاشقى، نە سوڭعى رول بولىپ قالاتىنعا ۇقسايدى. قاقتىعىس شەشىمىنىڭ ۇزىن ءبىر پروسەسى دە بىرگە باستالۋى مۇمكىن. ماسەلەنىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەنىن ويلاپ قاراساڭىز العاشقى وتىرىستا ءبىر شەشىمگە كەلۋ شىنايى بولا قويماس. استانامەن باسقان العاشقى قادام ۇزدىكسىز پلاتفورما جاساقتالۋى كەرەك اقيقاتىن دا ورتاعا شىعارۋى مۇمكىن. استانا ونداي سەنارييگە دە دايىندىعىن جاساپ جاتىر.
استانا – كۇردەلى ءھام شيەلەنىسكەن سيريا ماسەلەسىنە شەشىم ىزدەيتىن جانە تاراپتارعا ءتورىن ۇسىناتىن ساناۋلى استانانىڭ ءبىرى. ماسەلەنىڭ قيىندىعى ارا-تۇرا جىلت بەرگەن «بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە بويكوت» حابارلارىنان دا بايقالادى. الايدا بىتىمگەرلىكتىڭ جاڭا ءبىر فورماتتا جۇزەگە اساتىن بولۋى – ماسەلەنى شەشۋدىڭ جاڭا فورمۋلاسىنىڭ استانادان تابىلاتىنىنا جەتەلەيتىن كوزقاراستاردى كۇشەيتەدى.
18 قاڭتار.
اۋدارعان نۇرعالي نۇرتاي
