Álıa Bópejanova. Qazaq óneriniń qara shańyraǵyna

Qaı el, qaı memlekettiń de rýhanı bolmysyn tanytatyn sımvoldary bolady. Qazaq eli úshin osyndaı sımvoldardyń biri –qurylǵanyna 90 jyl tolyp otyrǵan Qazaqtyń Memlekettik M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatry. Qara shańyraq teatr óziniń osy 90 jyldyq tarıhynda úlken belesterden ótip, elimizben birge damydy, ózi de ósti, qoǵamdy da ósirdi.Ulttyq rýhanı ıgilikterimizdiń, ımandylyq-adamgershilik ustyndarynyń saqtalýyna, irgetasy shaıqalmaýyna eren úles qosty, qanshama býyndy sulýlyq, izgilik álemine jol salyp, tárbıeledi. Bul - búginde baqılyq alyptardyń, odan keıingi birneshe býyn ókilderiniń, olardyń dástúrin jalǵastyryp kele jatqan qazirgi óner qaıratkerleriniń qaltqysyz da qajyrly eńbekteriniń nátıjesi. Osy eleýli mereke kezinde qalyń oqyrmanǵa qara shańyraq teatrdyń júrip ótken jolyna úsh kezeńge bóle otyryp kóz júgirtip, berekeli búgini týraly azdy-kemdi sóz aıtý paryz.

1926 – 1956 jyldar

Qazaq óneriniń qara shańyraǵy,qazaqtyń tuńǵysh kásibı teatry M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatry shymyldyǵy 1926 jyly 13 qańtarda Qyzylorda qalasynda ashyldy.Alǵashqy qoıylymdary Q.Kemeńgerulynyń «Altyn saqına» pesasy men M.Áýezovtiń «Eńlik-Kebek» pesasynan úzindi boldy. Teatr shańyraǵyn kóterýge S.Qojamqulov, Q.Qýanyshbaev, E.Ómirzaqov, Q.Badyrov, Q.Jandarbekov, taǵy da basqa «samorodok sary altyn» akterler at salysty, al, alǵashqy rejıserleri S.Qojamqulov, J.Shanın, Q.Qýanyshbaev edi.

Qoǵamdyq qurylym ózgerip, jańa ómirge birtindep beıimdele bastaǵan buqarany tárbıeleýde ónerdiń roli úlken boldy. Ótken ǵasyrdyń 20-30-jyldarynda úlken náýbetke ushyraǵan qazaq halqy úshin bilim men mádenıet, ónerdiń asa zor mańyzyn qazaq zıalylary da qatty túsindi, sondyqtan da qazaq teatrynyń ashylyp, eńse tikteýine J.Aımaýytov, M.Áýezov, J.Shanın, Q.Sátbaev, O.Bekov, t.b. kóptegen qaıratker at salysty. Olardyń qatarynda sol kezdegi Qazaqstan Halyq aǵartý komısarıatynyń bastyǵy S. Sadýaqasov, al, teatrdaǵy shyǵarmashylyq-sharýashylyq uıymdastyrý jumystarynda erekshe kózge túsken alǵashqy dırektory D. Ádilov, taǵy basqalar boldy.

1926 jyldyń 5 qazanynan teatr dırektory ári kórkemdik jetekshisi bolǵan J.Shanın teatrdyń shyǵarmashylyq qalyptasýyna asa kóp eńbek sińirdi.Tókpe aqyn I.Baızaqov, ataqty ánshi Á.Qashaýbaev, palýan Q. Muńaıtpasov joǵaryda esimderi atalǵan teatr sańlaqtarymen birge boldy. Sondaı-aq teatr ómirine Z.Atabaeva, M.Shamova, A.Abdýllına, Sh.Baızaqova, O.Qashaýbaeva, J.Shanına, D.Ońǵarbaevalar belsene aralasty.

1928 jyly teatr respýblıkanyń jańa astanasy Almatyǵa qonys aýdaryp, 1930-jyldar belesinde ujymǵa jańa shyǵarmashylyq kúsh qosyldy. Bul qatarda Q.Baıseıitov, K. Baıseıitova, Q.Beıisov, Sh.Jıenqulova, M.Erjanov, J.Elebekov, Q.Qarmysov, S.Telǵaraev, Á. Hasenov, Q.Ádilshinov, J.Ógizbaev, R.Qoıshybaeva, Sh.Aımanov, S.Maıqanova, G.Syzdyqova, t.b. ataýǵa bolady.

1932-1938jj. teatrda ádebıet bóliminiń meńgerýshisi bolyp qyzmet istegen M.Áýezovtiń qara shańyraqtyń irgesi bekip, keregesi keńeıýindegi eńbegi teńdessiz. Kórkem pesalary óz aldyna maqalalarynda da ulttyq teatrdyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaýǵa úlken úles qosqan sýretker álemdik dramatýrgıa jaýharlarynan aýdaryp, repertýardy baıytýda da kóp jumys jasady.

M.Áýezovtiń «Eńlik-Kebegin» 1933j. mamyr aıynda rejıser M.Nasonov qaıtadan qoıdy, bul spektákl qazaqtyń tuńǵysh kásibı senografy Q.Qojyqovtyń alǵashqy jumysy boldy. 1932-1934jj. teatrda jemisti eńbek etken sýretshi Lenıngradtaǵy Úlken, qazirgi Marıın teatry janyndaǵy Kórkemsýret stýdıasyna jiberilip, belgili sýretshiler .V.M.Hodasevıch, A.G.Tyshler, M.Z.Levınnen eki jyl oqydy. Oralǵan soń «Abaı», «Otello», «Evgenıa Grande», «Marabaı», «Shansharlar», t.b. biraz spektákldi kórkemdegen, keıin kıno salasyna aýysqan.

Bul kezeńde ulttyq dramatýrgıa qalyptasyp, damı bastady. Q.Kemeńgerov, İ.Jansúgirov, S.Seıfýllın, B.Maılın, Ǵ.Músirepov, S.Muqanov, Sh.Husaıynov, Á.Tájibaev, Á.Ábishev, t.b. pesalary eń aldymen osy teatrda sahnalandy. Álem dramatýrgıasynan Shekspır, Moler, K.Goldonı, A.Ostrovskıı, Gogol, M.Gorkıı pesalary qoıyldy.

1933-34 jyldary teatrdan mýzykalyq stýdıa bólinip, ujymdaǵy ánshilik talanty basym akterler sonda aýysty. Búgingi tańda respýblıkamyzdaǵy irgeli óner ordalary bolyp otyrǵan Abaı atyndaǵy opera-balet teatry men Respýblıkalyq Jambyl atyndaǵy fılarmonıa, «Qazaqkonsert» sol kezde M.Áýezov teatry quramynan bólinip shyqqan mýzykalyq teatr negizinde qurylǵan óner ujymdary.

1937 jyly teatrǵa akademıalyq degen ataq berildi.

1930-1950jj. teatrǵa arnaıy shaqyrtýmen kelgen orystyń kásibı rejıserleri M.N.Sokolov, M.B.Nasonov, I.B.Borov, M.A.Sokolovskıı, M.I.Goldblat ujymnyń kásibı ósýine kóp eńbek sińirdi.

Qara shańyraq sahnada qazaq teatr rejıssýrasynyń ekinshi býyny dep ataýǵa bolatyn A.Toqpanov, Á.Ysmaıylov, N.Beısekovter qyzmet etti. M.Áýezovtiń 1940 jyly rejıser A.Toqpanov sahnalaǵan «Abaı» spektakli teatrdyń úlken kórkemdik tabysy boldy. 40-jyldary kóptegen romantıkalyq beınelerdi J.Jalmuhamedova, H.Bókeeva, Sh.Jandarbekova, B.Rımova syndy aktrısalar somdasa, osy sahnada Sh.Aımanovtyń akterlik, rejıserlik jan-jaqty talanty jarqyraı kórindi. 50-jyldar belesinde teatr Tashkenttegi Teatr ınstıtýtyn bitirgen N.Jantórın, Máskeýden bitirgen Y.Noǵaıbaev, T.Jaılybaev, M.Baızaqova, Almatyda Kınoakterlerdiń Joǵarǵy mektebin bitirgen Z.Sháripova, t.b. talantty býynmen tolyqty. Máskeýden oqý bitirip kelgenderdiń arasynda Qaras Kárimov syndy azamat trýppa meńgerýshisi bolyp, ómir boıy teatrdyń «otymen kirip, kúlimen shyqty».

1946 jyly qurylǵanyna 20 jyl tolýyna oraı teatr «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen marapattaldy.

1952 jyly «Abaı» spektakline (rejıser Sh.Aımanov, sýretshi V.V.Golýbovıch jáne rolderdi oryndaýshylar Q.Qýanyshbaev, Q.Badyrov, H.Bókeeva, S.Qojamqulov, R.Qoıshybaeva, E.Ómirzaqov) KSRO Memlekettik syılyǵy berildi.

1956-1986 jyldar

Bul kezeńde teatr sahnasynda tarıhı spektákldermen qatar jasampaz eńbek, beıbit qoǵam, zamandastar ómiri, olardyń ádiletti qoǵam qurý jolyndaǵy is-áreketterin kórkem beıneleıtin qoıylymdar aldyńǵy qatarǵa shyqty. 1956jyly S.Muqanovtyń “Shoqan Ýálıhanov” pesasy, 1957jyly M.Áýezovtiń “Eńlik-Kebek”, S.Muqanovtyń “Maırasy” qoıyldy. Jalpy ulttyq dramatýrgıanyń qalyptasyp, damýyndaǵy kezeń-kezeń jetistikter az emes. Qazaq sahnasynda komedıa janrynyń baǵy janǵany da osy kezeń. Q.Shańǵytbaev, Q.Baıseıtov “Beý, qyzdar-aı!”, “Oı, jigitter-aı!” kórindi.Q.Muhamedjanov «Bóltirik bórik astynda», «Qudaǵı kelipti» komedıalarymenkeńinen tanyldy. Bul kezeńde T.Ahtanov, Á.Tarazı, Q.Ysqaq, S.Júnisov, O.Bodyqov, E.Dombaev, O.Bókeı, D.Isabekov, t.b. pesalary sahnalandy.

1958 jyly teatr qazaq ádebıeti men óneriniń Máskeýde ótken onkúndiginde qatysyp, «Eńlik-Kebek» (M.Áýezov), «Shoqan Ýálıhanov» (S.Muqanov), «Aqyn tragedıasy» («Aqan seri-Aqtoqty», Ǵ.Músirepov), «Jalǵyz aǵash orman emes» (Á.Tájibaev) jáne «Asaýǵa - tusaý» (Shekspır) spektáklderin kórsetti.

1961 jyly 10 tamyzda Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń qaýlysymen Qazaqtyń Memlekettik akademıalyq drama teatryna uly sýretker M.Áýezovtiń esimi berildi.

Bul kezeńde «Asaýǵa-tusaýmen» qatar Shekspırden «Otello», «Rıchard-İİİ», Gogoldiń «Úılený», Lope de Veganyń «Senek qoryǵan ıt», Pýshkınniń «Shaǵyn tragedıalary», M.Kaorýdyń «Shyǵystaǵy bir beıbaq», M.Frıshtiń «Don Jýannyń dýmany», G.Lorkanyń «Bernarda Albanyń úıi», Pırandellonyń «Ógeı qyz», M.Býlgakovtyń «Jendetter», Chehovtyń «Vaná aǵaı», t.b. qoıylymdar repertýar sánin kirgizdi, kórkemdik kókjıekti keńeıtti. M.Býlgakovtyń rejıser A.Majýrın qoıǵan «Jendetter» (aýd. A.Súleımenov) spektaklinde akter N.Jantórınniń Moler, Chehovtyń rejıser Á.Mámbetov qoıǵan «Súıikti meniń aǵataıym» («Vaná aǵaı», aýd.Á.Kekilbaev)spektaklinde Á.Moldabekov keıiptegen Vaná aǵaı rolderi qazaq sahnasynyń tabysy boldy.

1960-jyldary bas rejıser A.Madıevskıı tabysty jumys istedi.Jalpy 60-jyldardan bastap ulttyq rejıssýranyń órkendeý kezeńi bastaldy. Bul rette de M.Áýezov teatrynyń orny erekshe. Óıtkeni qazaqtyń tuńǵysh kásibı rejıseri A.Toqpanov bastaǵan rejıserler shoqjuldyzy B.Omarov, Á.Mámbetov jáne Qurmanǵazy konservatorıasy teatr fakúlteti rejıssýra bóliminiń alǵashqy túlekteri J.Omarov, R.Seıtmetov, Q.Jetpisbaev, A.Pashkov, V.Pusyrmanov, sondaı-aq E.Obaev, M.Baıserkenovterdiń bul teatrǵa túgeldeı derlik qatysy bar.

Osy oraıda kórnekti teatr rejıseri, óner qaıratkeri, Halyq qaharmany Ázirbaıjan Mámbetovtiń esimin erekshe ataý kerek. Shyǵarmashylyq joly sonaý ataqty 60-jyldar belesinde bastalǵan, M.Áýezov teatryna 40 jylǵa jýyq kórkemdik jetekshilik jasaǵan Mámbetovtiń sol kezeńde qoıǵan ataqty «Ana-Jer-ana» (Sh.Aıtmatov, sahnalyq nusqa B.Lvov-Anohın), «Qan men ter» (Á.Nurpeıisov), «Qaragóz», «Qara qypshaq Qobylandy», «Abaı» (M.Áýezov), «Qozy Kórpesh-Baná sulý» (Ǵ.Músirepov), «Meniń súıikti aǵataıym» («Vaná aǵaı», A.Chehov, aýd.Á.Kekilbaev), «Kóktóbedegi kezdesý» (Sh.Aıtmatov, Q.Muhamedjanov), «Biz perishte emespiz» (Q.Muhamedjanov), «Korıolan» (Shekspır, aýd.H.Erǵalıev), «Edıp patsha» (Sofokl, aýd.H.Erǵalıev), taǵy da basqa spektáklderi ulttyq rejıssýraǵa jańa mazmun men forma berip, ulttyq sahna ónerin jańa sapalyq beleske kóterdi.

1966 jyly «Ana-Jer-ana» spektakline (rejıser Á.Mámbetov, sýretshi A.I.Nenashev, rolderdi oryndaýshylar S.Maıqanova, F.Sháripova, B.Rımova);

1970 jyly «Lenın 18 jyly» spektakline (rejıssser Á.Mámbetov, rolderdi oryndaýshylar M.Súrtibaev pen S.Qojamqulov)Qazaq KSR Memlekettik syılyǵy berildi.

1973 jyly Irannyń Shıraz qalasynda «Ana-Jer-ana» spektaklin kórsetti.

1974 jyly «Qan men ter» spektakline(avtor Á.Nurpeıisov, rejıser Á.Mámbetov, sýretshi A.S.Krıvosheın jáne rolderdi oryndaýshylar A.Áshimov, F.Sháripova, Y.Noǵaıbaev)KSRO Memlekettik syılyǵy berildi.

Mádenı keńistigimizde «Mámbetov teatry», «Mámbetov dáýiri» degen uǵym qalyptasty. Sol kezeńde Áýezov teatry Fransıa, Iran elderinde festıváldik saparlarǵa shyǵyp, Máskeýde birneshe ret gastrólde boldy. Bishkek, Tashkent, Núkis, Ýfa, Qazan sıaqty iri qalalar halqy teatr ónerine asa úlken yrzashylyqpen qol soqty. Al, respýblıkamyzda M.Áýezov teatrynyń gastrólde bolmaǵan oblysy men aýdany joqtyń qasy. Tap osy kezeńde K.Qarmysov, M.Súrtibaev, S.Maıqanova, B.Rımova, Sh.Jandarbekova, Á.Musabekova, S.Telǵaraev, N.Jantórın, Y.Noǵaıbaev, F.Sháripova, Á.Moldabekov, E.Jaısańbaev, R.Áýezbaeva, Ǵ.Súleımenov, J.Medetbaev, Á.Boranbaev, Á.Kenjeev, Ý.Sultanǵazınder; sondaı-aq A.Áshimov, S.Orazbaev, N.Myshbaeva, T.Tasybekova, Q.Tastanbekov, R.Mashýrova, T.Jamanqulov, B.Janǵalıeva, Sh.Ahmetova, M.Ótekeshova, búginde Astana teatrynda eńbek etip júrgen G.Áspetova, T.Meıramov, J.Meıramova, N.Táshimova, Q.Tileýova, L.Ábzelbaeva, taǵy da basqa óner ıeleri san qyrynan jarqyraı kórindi.

Bul kezeńde ulttyq sahnaǵa kásibı senograftardyń M.Erjanov, D.Súleev, S.Úmekenov, M.Joltaev, syndy ekinshi býyny, 70-80-jyldar belesinde úshinshi býyn F.Muqanov, E.Tuıaqovtar shyqty.

Spektáklge arnaıy mýzykany ulttyq kompozıtorlar jaza bastady. Bul oraıda Á.Mámbetov kóptegen spektakline mýzyka jazǵan kórnekti kompozıtor Ǵ.Jubanovany jáne N.Tilendıev esimderin ataý oryndy.

1976 jyly teatr «Halyqtardostyǵy» ordenimenmarapattaldy.

1976 jyly «Qulynym meniń» spektakline (avtor O.Bókeı men basty rol oryndaýshy Q.Tastanbekov)Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵy berildi, qoıýshy-rejısser Q.Jetpisbaev.

1981 jyly teatr jańa ǵımaratqa kóshti (Abaı dańǵyly, 103).

1984 jyly Fransıanyń Nansı qalasynda «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» spektaklin kórsetti.

1986-2016 jyldar

1986 jylǵy Jeltoqsannan keıin el tarıhyndaǵy aqtańdaq kezeńder, jabyq taqyryptar sahnadan kórinis berdi. Munyń alǵashqy qarlyǵashtary rejıser Á.Mámbetov qoıǵan «Biz perishte emespiz» (Q.Muhamedjanov), «Ǵasyrdan uzaq kún» (Sh.Aıtmatov),«Kemeńgerler men kóleńkeler» (S.Júnisov) dramalary boldy.

1988 jyly teatr Qazaqstan men Orta Azıa teatrlarynyń Almatyda ótken halyqaralyq İ «Naýryz» festıvalinde «Biz perishte emespiz» spektaklimen júldeger atandy.

1991 jyly Qazaqstan men Orta Azıa teatrlarynyń Tashkentte ótken İYhalyqaralyq «Naýryz» festıvalinde júlde aldy («Ǵasyrdan uzaq kún», Edige rolin oryndaýshy T.Aralbaı).

Rejıser jáne akter A.Áshimov sol jyldary aqtalǵan J.Aımaýytovtyń«Aqbilek», romany boıynsha spektákl qoıdy. Rejıser Q.Jetpisbaev «Dos-Bedel dos» (M.Áýezov) dramasyn da tarıhymyzǵa shynaıy kózqaras turǵysynan sahnalady. Kórkemdik deńgeıleri árqıly shyqqan bul qoıylymdar qoǵamda rezonans týdyrdy. Jalpy rejıser Q.Jetpisbaevtyń osy sahnada kóptegen salıqaly týyndylar qoıǵanyn, kóptegen izdenisteri jemisti bolǵanyn aıtý kerek. Zamandasy, áriptesi R.Seımetov sıaqty álemdik klasıkadan da kúrdeli pesalardy qoıyp, teatrǵa jańa kókjıekter ashyp otyrǵan Jetpisbaevtyń osy sahnadaǵy osyndaı sońǵy jumysy - Shekspırdiń Keńes Odaǵyndaǵy sol kezeńdegi bıliktiń absýrdtyq sıpatymen saryndas«Iýlıı Sezar» tragedıasy.

1988-1992 jyldary qara shańyraq sahnasynda alǵash ret «Korıolan» (aýd.H.Erǵalıev, rej.Á.Mámbetov), Sofokldyń«Edıp patsha» (aýd.H.Erǵalıev,rej.Á.Mámbetov),Evrıpıdtiń «Medeıa» (aýd.Q.Jumaǵalıev, rej.A.Pashkov), tragedıalary, Shıllerdiń «Genýıadaǵy qastandyǵy» (rej.F.Zolter), Molerdiń «Aqymaq bolǵan basym-aı»(aýd.A.Súleımenov, rej.Á.Rahımov)komedıasy qoıyldy.

Ýaqyt jáne qoǵam tynysyn jaqsy sezinetin rejıser Á.Rahımov jas dramatýrg E. Amanshanyń «Úzilgen besik jyry» dramasyn sátti sahnalady. Áleýmettik teńsizdik, qoǵamdaǵy tymyrsyq rýhanı ahýaldy jastar ómiri arqyly kórsete otyryp, ár júrektegi Jeltoqsan muń-qaıǵysyn jetkizgendeı qoıylymdy kórermen óte jaqsy qabyldady.

(Jalǵasy myna siltemede)