Uly Otan soǵysy kezinde SSSR-da tek áıelderden turatyn, tuńǵysh, birden-bir avıasıa polki quraldy. Onyń tolyq ataýy: 46-gvardıalyq Taman Qyzyltýly Sývorov ordeni 3-dárejeli túngi bombalaıtyn avıasıalyq polki. Nemister qyzdardy qysqasha: «Túngi mystandar» - dep ataıtyn. Ańyzǵa aınalǵan ushqysh áıelderdiń biri – Qazaq qyzy Hıýaz Dospanova. Ol birinshi qazaq ushqysh áıeli retinde tarıhtan oryn aldy.
Hıýaz Dospanova 1922j.15-mamyrda Gýrev oblysynyń Ganúshkıno aýlynda dúnıege keldi. Onyń ákesi partıalyq qyzmetker bolǵandyqtan,olar otbasymen bir orynnan ekinshi orynǵa kóship turatyn.Hıýaz 1940jyly, Oral qalasyndaǵy № 1 - mektepti altyn medalmen úzdik bitirip shyqty. Ol mektep kezinen-aq aeroklýbta jattyqtyrylyp, atestatpen birge ushqysh qory kýáligin alyp shyqty.
Mektep bitirgennen keıin, Hıýaz Máskeýge oqýǵa ketti. Birinshi ol, Jýkovskıı atyndaǵy Áskerı-áýelik akademıasyna qujat tapsyrdy,biraq, ony qabyldamaǵandyqtan, Hıýaz Birinshi Máskeýlik medısına ınstıtýtyna tústi. Birinshi kýrs bitirgen soń, 1941jyldyń jaz aıynda Hıýaz demalysqa Qazaqtanǵa ketip bara jatqan kezinde soǵys bastaldy. Máskeýde qalýǵa týra keldi. Kóp uzamaı, Hıýaz áıelderge arnalǵan jańa polk ashylǵanyn bildi.
Áıel avıabólimshesiniń qurastyrýyna ruqsat alǵan dańqty ushqysh - Marına Raskova. Hıýaz Dospanova sobesedovanıege baryp, odan ótti! Onyń qyzmettesteri Katány, Hıýazdy osylaı ataǵan, óte kóńildi, ańqaý, romantıkalyq qyz, qypsha beldi, aıaǵynyń 33-ólshemimen bolǵandyǵyn eske alatyn.
Polk shynymen de tek áıelderge arnalǵan bolatyn, olar pılot ári shtýrman bolyp qana qoımaı,mehanıka jáne tehnıka mamandary da boldy.Avıapolktegi adam sany - 115 adam,qyzdardyń jasy bar bolǵany 17-den 22 jas aralyǵynda edi. Birinshi Engelstegi oqý,sosyn 1942j. alǵash jaýyngerlik ushý jáne birinshi joǵaltýlar boldy. Ushaqta eki qyzdan ushatyn. Bul eki ashyq kabınaly aǵash bıplan. Maksımaldyq jyldamdyq - 120 km/saǵ. Pýlemettar bortta 1944jyly paıda boldy,oǵan deıin qarýlardan tek tapansha ǵana.Tek túngi mezgilde ushatyn, kúndiz osyndaı ushaq qarsylystarǵa ońaı nysana. Ár túnde qyzdar 10-15retten ushýǵa baratyn. Maqsattaryna jetip, bombalardy laqtyryp jáne keri - jańa snarád úlesterine oralatyn. Nemister "túngi mystandar" dese, áskerı azamattar qaljyńmen "Dýnkınnyń polki" dep ataıtyn(Evdokıa Bershanskaıa komandırynyń atymen). Bul týraly birden-bir adam biletin, biraq,«Shaıqasqa óńkeı qarttar barady» kınosynda, mahabbat seziminiń negizi osy polktiń ushqyshy Nadejda Popova men 821-ıstrebıtel polktiń ushqyshy Semen Harlamovtyń arasyndaǵy shynaıy bolǵan sezimi baıandalady.
Hıýaz mergen-shtýrman jáne Iýlıa Pashkovamen birge ushatyn. Birinshi jaraqatty Dospanova Kavkazdaǵy shaıqasta alsa,ekinshi aýyr jaraqatyn 1943 jyldyń 1 sáýirinde aldy. Ushqysh Raısa Aronova óziniń "Túngi mystandar" kitabynda eske alatyny: "Sol kezderde jaý ushaqtary bizdiń aerodromnyń ústinde jıi túndeletip óte bastaǵan. Múmkin,olar bir nárseniń ıisin sezgeni bolar. Jasyrylý maqsatynda polk komandıri eskertpe dabyldarynyń jaryǵyn mınımýmǵa týsirýin buıyryp, aeronavıgasıalyq ottarmen paıdalanýǵa tyıym saldy. Tapsyrmadan oralyp,eki ushaq bir mezgilde qonatyn kezinde, áýede qaqtyǵysyp qaldy. Bireýinde Katá Dospanova men Iýlá Pashkova bolsa, basqasynda - Lıda Svıstýnova men Polına Makogon boldy. Katányń esinde tek kenetten satyr shyǵyp,ushaqtyń qulaǵany... jerde,synyqtardyń astynda esin jınady. Aınala tym-tyrys. Katá kómekke aıqaılap shaqyraıyn dese, keýdeden tek yńqyldaǵan dybys shyqty. Sanasy kaıtadan múnartty. Biraq, áldebir mıynyń bir shetinde oı jınaldy: ózim jóninde habar berýim kerek! Erligi men kúshiniń arqasynda Katá tapanshany qorabynan alyp, birneshe áreket jasamaq bolyp edi, qaıtadan esinen aıyryldy. Ólimsirep, qansyrap jatqan Iýlá Pashkova da áreket jasap, atqany sátti boldy.Kóp uzamaı, apat bolǵan jerge jedel-járdem de kelip jetti. Makogon men Svıstýnova mert boldy. Dospanova men Pashkova dala áskerı aýrýhanasyna jetkizildi. Iýlá operasıalyq stolda kóz jumdy. Katányń da tirlik belgileri bolmady, ony qurbysynyń janyna jiberdi. Sosyn kezdeısoq onyń jansyz bozaryńqylyqpen jamylmaǵanyn baıqap,jedel qutqarýǵa barlyq shara qoldanyp jáne mine -ǵajap! - onyń kirpikteri selk etti, ol kózin sál ashty. Birneshe kún men tún dárigerler onyń ómirimen beldesti. Katányń denesiniń jansyzdanýy bastalǵandaı, aıaqtarynyń ampýtasıasy týraly másele kóterildi, degenmen, bas otashy:
- Joq, men bul qyzdyń aıaǵynan aıyra almaımyn! Eger ol esin jınasa, oǵan aıaqtary kerek bolady! -dep málimdedi.
Katá tiri qaldy. Essentýkıǵa ony gıpske kisendeýli kúıinde alyp keldi. Shamaly ýaqyttan soń, rentgen kórsetkendeı onyń jetilýi teris júrdi. Gıpsty syndyryp, súıekterin túzedi. Baıǵus Katúsha! Onyń enshisine sonsha aýyrtpashylyq tústi...
Hıýazdyń ózi eske alatyn: "Oıansam, aýrýhanada,qol-aıaǵym synǵan eken. Arqam gıpste. Iýlá qaıda? - dep suradym. "Ýaıymdama, ol jaqyn jerde". Keıin bul jubatý úshin aıtylǵan ótirik sózder ekenin bildim.
Hıýaz nusqaýlarǵa kerisinshe, qaýipsiz beldigin taqpaǵanynyń sebebinen, qaqtyǵys kezinde kabınadan laqtyrylyp jiberildi. Al beldeý qosarlanǵandardyń barlyǵy qaza boldy.
Emnen keıin Hıýaz polkke qaıtyp oraldy, biraq ushaqqa ózi otyra almady, tek qurbylarynyń kómegimen kabınaǵa otyratyn. Ushyp bolǵan soń, óz betimen ushaqtan shyǵa almaıtyn bolǵandyǵynan, jaýyngerlik kólikte túneıtin. Qyzdyń qınalǵanyn kórgen komandır, Hıýazdy shtabqa aýystyrdy - Hıýaz baılanys shtabynyń basshysy boldy.
Hıýaz Dospanova nebári 300 ret jaýyngerlikpen ushyp shyqty. Óziniń polkimen birge ol Germanıaǵa da ushty."Túngi mystandar" Kýban, Taman, Novorossıısk, Qyrym, Belorýssıa, Polsha egemendikterine qatysty.Tek Germanıa tóńireginiń ózinde,qyzdardyń ushqan sany 2000-nan asty.Soǵys jyldary ushqysh qyzdar 2 902 980kg bomba, 26 000 jalyndy snarád paıdalanǵan bolatyn. Soǵysta 32 qyz máńgilikke kóz jumdy...
Hıýaz kóptegen marapattar alǵanymen, "Sovet Odaǵynyń QaHarmany" ataǵyn almady. Múmkin tiri qalǵandyqtan bolar...
Hıýaz Oralǵa 1945 j, 23 jasynda ekinshi toptaǵy múgedek bolyp oraldy. Ol endi ushpady - avıasıa,soǵys sıaqty artta qaldy. Oqýyn medısına salasynda jalǵastyrǵysy keldi, biraq, oǵan partıalyq qyzmet usyndy. Hıýaz Almatydaǵy Joǵarǵy partıalyq oqý ornyna túsip, óziniń bolashaq joldasy Shaký Amırovpen tanysty. Eki ul bala súıdi. Biraq, kishi balasy eki jasynda qaıtys boldy.
Onyń mansaby jaqsy qalyptasty: Qazaqstannyń OK JLKO hatshysy, Qazaq SSRy joǵarǵy keńestiń depýtaty jáne birinshi sesıada — Tóralqanyń hatshysy boldy. Almaty gorkom partıasynyń hatshy qyzmetin atqardy. Biraq, 37 jasynda Hıýaz Dospanova zeınetke ketýine týra keldi. Densaýlyǵynyń saldarynan dep aıtatyn.
- Menińshe, anam partıalyq jumysqa kelispeýi kerek edi, - deıdi uly,Satpaev atyndaǵy QazUTÝ muǵalimi Erbolat Amırov. - Ol ańqaý, názik bolatyn...múmkin mundaı jumys oǵan saı bolmaıtyn. Ne bolǵanyn bilmeımin, anam aıtpaıtyn, biraq, oǵan KazMemQyzPý basqarýǵa shaqyrǵanda ol bas tartty, jáı úı sharýasyndaǵy áıel bolyp qaldy. 50 jastan asqan shaǵynda, eki jaraqattyń zardaby biline bastady. Onyń serik-ushqyshtary jumys istedi, sergegirek, isker boldy. Biraq, anamnyń zaqymynan kóńil-kúıi bolmaıtyndyǵynan, suhbat alýǵa keletin tilshiler anamnyń minezi aýyr dep oılaıtyn.
2004jyly kóziniń tirisinde, "Halyk Kaharmany" ataǵyn aldy. Hıýaz Almatynyń ortasynda túrǵan,qazir úıdiń qasbetinde. Dúkender men jarnamalyq mańdaısha jazýlardyń saldarynan, eskertkish taqtany ańǵarý qıyn.
Bul jerde áli kúnge deıin onyń joldasy (sýrette), uly jáne nemeresi turady.
Hıýaz Dospanova sońǵy jyldary dalaǵa shyqpaı, 2008jylda basjambasyn syndyryp, kóp uzamaı qaıtys boldy.
- Apam, soǵysty eske alýdy unatpaıtyn,- deıdi nemeresi Qanat Shaký.
2010jyly Atyraýda ushqyshqa eskertkish ashyldy, Almatyda onyń atymen atalǵan kóshe paıda boldy. Atyraýdaǵy sport saraıy da Hıýaz Dospanovanyń esimin aldy.Ol jaıly "Hıýaz Dospanova. Rahmet aıtyp úlgerý" atty derekti fılmi túsirildi.
60-jyldary Hıýaz Dospanova "Soǵys týraly estelik" kitabyn jazdy. Kitap eki tilde shyqty - qazaqsha jáne oryssha. Áli kúnge deıin ol kitap qaıta basylyp shyqpady.
"Eır Astana" avıakompanıasy Hıýaz Dospanovanyń atyn Embraer 190 ushaǵyna ıelendi.
Pikir qaldyrý