«Qazaqstan soltústik obylystardyń qazaq sanyn kóbeıtpek, buǵan Qytaı eli járdem bermek!», – degen taqyryptaǵy Qytaı saıtynda salynǵan aqparat «Kókjal» jane «Qamshy» saıtynda jarıalanǵannan keıin Qazaq elindegi ultshyl kúshter men qazaqtildi saıttar arasynda jappaı dúrbeleń bastaldy. İstiń anyq-qanyǵyna jetip, tereń saraptap, qaýiptiń qaı jaǵynan ekenin jane kútken qaýiptiń qandaı dárejede ekenine taldaý jasaǵannyń ornyna jappaı «Bizdiń soltústikti Qytaı basyp alatyn boldy, bizdiń úkimet bizdi satyp jiberdi! Qazaq eli endi sorly bolyp qaldyq pa?», – degen sıaqty toryǵýǵa toly jazbalar qaptap ketti.
Ultshyldar quryltaıyn ótkizip, «Ulttyq keńes» qurǵan Maqsat Nurypbaı bastaǵan qazaqtyń sálıhaly ultshyl saıasatkerleriniń ózi qazirgi kezeńdegi naqty jaǵdaıdy eskere otyryp, aqparattyq qysym men, áskerı agresıanyń daýyly qaıdan soǵatynyn bile tura aqparattyq alańdy shańdatyp, negizgi jaýdy umyttyrýǵa tyrysqandaı yńǵaı baıqatty.
Negizi bul jerde Qazaq úkimeti jaǵynan áli rastalmaǵan, anyqtalmaǵan aqparatty alaýlatyp, odan tragedıa jasaýdyń qajeti joq edi. Bul aqparatty taratýdaǵy maqsat múlde basqa bolatyn. Biz bul habar arqyly qaıta «Soltústikti Reseı basyp alady!» degen úreıdi jeńildetip, eldiń júregine sonsha úrkektik uıalatpaý úshin ákelgen bolatynbyz. Jane maqalany tolyq oqyǵan adam bul nıetimizdi ańǵara alar edi. Qazir basty qaýip Reseıden. Olaı bolsa onsyz da «Soltústikten aıyrylatyn bolyq!» dep úreılengen elge Qytaı qaýpi jaıly shýlatyp, odan ári úreı týdyryp, eldi sýjúrek etý kimge tıimdi? El nazaryn qazirshe Qytaı qaýpine aýdaryp, upaı jınaýdyń qajeti joq. Qazir qysqa ýaqtta Qazaq Eline Qytaıdan qaýip tónbeıdi.
Oǵan tómendegideı faktiler keltireıik:
Birinshi: Qytaı úkimetiniń sońǵy kezdegi daýly jerleri men araldary jaıly Japonıa, Fılıpın, Taıland elimen bolǵan talastarda Qytaı eshqandaı áskerı agresıalyq áreketterge barmady. Barmady emes, bara almady. Sebebi: Qytaı úkimeti úshin áskerı agresıalyq saıasat júrgizý – úlken apattyń ózi ekeni belgili. Qytaı bir elge ashyq soǵys arqyly jaýlaýshylyq júrgizýge áli de erte.
Ekinshi: Qytaı eli jan sany kóp, kóshi-qon arqyly álem elderine kóptep qonystanǵanymen, negizgi kóshi-qon baǵyty eshqashan ıslam elderine, ásirese, «Terorızm» ataýymen baılanysqan elderge kópten baǵyttalǵan emes. Kez-kelgen Qytaı ıslam elderinen aıaǵyn tartady. Bizdiń eldi AQSH, Japonıa elderimen salystyrýǵa kelmeıdi. Álemde ıslam memleketterinde Qytaı sany óte az. Sońǵy jyldardaǵy Qazaqstan elinde jasalǵan teraktiler men «Halıfat sarbazdary» jaıly ańyzdar Qytaı elinede úlkeıip jetip, úreı týdyryp jatyr. Sondyqtan Qytaılar qazir aıaǵyn ańdap basady.
Úshinshi: Jalpy Orta Azıa elderi Qytaı úshin jaıly qonys emes. Qytaı dál qazir Orta Azıaǵa, júıeden Qazaqstanǵa iri kólemde qarjy salyp, kólemdi zaýyt-óndiris oryndaryn qurýǵa, qomaqty sandaǵy qytaılardy ákelýge táýekel jasaı almaıdy. Sebebi: Orta Azıadaǵy qartaıǵan bıleýshilerden keıingi memleket jaǵdaıy, saıası turaqtylyq máselesi qalaı bolatyny olarǵa belgisiz. Olar kez-kelgen ýaqytta «Ýkraınadaǵydaı jaǵdaı oryn alýy ábden múmkin!», – dep esepteıdi. Sondyqtan Qytaı eli Orta Azıaǵa júıeden Qazaqstan eline óz elindegi taýarlardy ótkermelep satýmen, tek saýda alys-berispen, shıkizat kózi retinde ǵana paıdalana turady.
Biraq, bul úsh túrli fakt arqyly Qytaı qaýpin túbegeıli joqqa shyǵarý oıynda emespin. Qytaı eli ejelden jymsyma, álsiz, kóshi-qon saıasaty arqyly ózge eldiń jerine ıe bolǵysy keletini tarıhtan belgili. Ony talaı ret jazyp ta júrmiz. Biz Orynsyz aıqaı salyp, eldi odan ári úreılendirmeı-aq, Qytaı qaýpin «Halyqtyń kóshi-qon týraly zańyna» ózgerister engizý arqyly tolyq sheshýge bolady. Qazirgi azamattyq berý máselesin qaıta qaraý kerek. Qazaqstannan qyz alǵan azamattardyń jeńildetilgen tártippen azamattyq alýyn toqtatyp, shetelge turmysqa shyqqan Qazaq qyzyn azamattyqtan shyǵarý kerek. Onsyzda shettegi qandastarymyzdyń azamattyq alýyn qıyndatyp, «Batystaǵy elderdiń tájirıbesin qoldanǵysh úkimetke» osy talapty «Halyq keńesi» atynan shartty túrde qatań qoıý kerek. Osyndaı jaǵdaıda qytaı elinen qansha jerden kóp sandy eńbekkúsh kelgen kúnde Qazaq elinde zańdy qalý múmkindigi azaıady. Ári jemqorlyq negizinde azamattyq alýǵa tosqaýyl qoıylady.
Al «Qazaqstan Soltústik oblystardyń qazaq sanyn kóbeıtpek, buǵan Qytaı eli járdem bermek», – degen maqaladaǵy oıymyz: Qytaı qarjy kúshinen paıdalanyp, Soltústikke Qazaqstannyń ishki kóshi-qonyn jáne syrttaǵy kóshi-qonyn jandandyryp, sol arqyly soltústik oblystardaǵy Qazaqtyń sanyn arttyrýdyń jaqsy ıdeıa ekenin aıtý bolatyn. Dál qazirgi kezdegi soltústik úsh oblystaǵy qaýipti ýaqytsha azaıtýdyń bir joly osy.
Men osy joba arqyly bolatyn Qytaı qaýpine emes, qaıta osy jobanyń shyndyǵyna jáne jane ony iske asyrýshylardyń maqsatyna alańdaımyn. Eger joba rasynda joǵardaǵy maqalada kórsetilgen sharttarmen jasalsa, onda dál qazir oıbaı salatyndaı qaýip joq! Biz shynymen osyndaı joba iske asatyn bolsa onda joǵarydaǵy aıtqan azamattyq alý máselesi men joba sharttarynyń tolyq atqarylýyn baqylaýǵa alýymyz kerek. Bul joba iske assa, Qytaı eli soltústikke qomaqty qarjy salyp, sol jerde iri múddesi bolsa, onda Reseıdiń birden-bir arqasúıer tıanaǵy bolyp otyrǵan Qytaı eli bizdiń jerdi qarýly kúshpen qorǵamasa da, dıplomatıalyq tetikterin iske qosyp, óz múddesin qorǵaıtyn bolady. Bul óz kezinde Reseıdiń qarýly shabýyl qaýpin azaıtaryna septigi tıedi. Osyndaı iri elder arqyly iri elderdi noqtalaı turý saıasatyn bir kezderi Qytaı úkimeti de qoldanǵan bolatyn. 1905-1906 jylǵy orys-japon soǵysy sonyń dáleli.
Rossıaǵa qarsy tura almaǵan áliz Mánjý úkimeti Japon elin soǵysqa shaqyryp, Qytaı óziniń Rossıa basyp otyrǵan Shyǵys soltústiktegi ólkelerin qaıtaryp alǵan bolatyn. Sondyqtan Qazaq úkimeti qaýpti Shynaıy tanyp, osyndaı aqyldy joba jasap jatsa onda ony quptap, jane ol jobany baqylaýda ustaý kerek.
Maqsat Nurypbaı: «Sebebi, Qytaı eli uzaq merzimge jalǵa alǵan jerge tek Qytaıdaǵy qazaqtardy jiberedi jáne olardyń Qazaqstanǵa kelip ónim óndirýine qomaqty qarjy jumsaıdy degenine eshkim sene qoımaıdy» deıdi. Biraq oǵan senýge ne senbeýge fakt keltirip otyrǵan joq. Bul qaýipti de jeńýdiń joly bar. Ol: «Halyqtyń kóshi-qon týraly zańyn» ózgertý. Shetten kelgen qandastarymyzdyń Qazaqstanda turaqty tirkeýge turý, azamattyq alý nemese Qazaqstanda eńbek isteýge quqyq beretin kóshi-qon kýáligin jeńildetilgen tártippen berýdi qaıta qalpyna keltirsek, onda Qytaı eli ózderi-aq Qytaıdaǵy Qazaqtardy osynda jumysqa alýǵa múddeli bolady.
Sebebi, Qytaı qansha jerden óz qytaıyn oılasa da qazirgi qytaı baılaryna az aqsha jumsaý, problemasyz jumys isteýden eshqashan qashpaıdy. Shetten kelgen Qazaqty kóshi-qon polısıasy teksermeıdi, az aqshaǵa qujattaryn bitirip beretinin bilse tańdaý qazaqqa túseri sózsiz. Sondyqtan da ár iske erkin saraptama jasaı otyryp, oılanyp-tolǵanyp, saraptamalyq konferensıalar uıymdastyra otyryp, ulttyq máselemizdi naqty is-áreketpen sheshýge tyrsaıyq degim keledi!
Serik Murathan
