Biz ne úshin Adolf Gıtlerdi jazyp otyrmyz? Onyń eki sebebi bar:Birinshisi – memleket basyna, ǵaıyptan taıyp A.Gıtler sekildi bir adam kezdeısoq kelip qalǵan jaǵdaıda, oǵan ergen búkil halyqtyń orǵa jyǵylatynyn kórsetý úshin! Máselen, bir ǵana tarıhı tulǵa dúnıeniń astań-kesteńin shyǵaryp, tóńkerip jibere jazdady. Búkil álemniń 72 memleketi qatysqan adamzat tarıhynyń eń surapyl soǵysynda 60 mln.-ǵa jýyq adam qaza taýyp, 110 mln.-nan astam adam jaraqat aldy. Osylaısha Adolf Gıtler – Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń eń basty qylmyskeri bolyp tabylady. Al oǵan ergen nemis halqy Gıtlerdiń ultshyldyq-fashıstik ıdeıasynyń qurbandyǵyna aınala jazdady. 
Ekinshisi – ultshyldyq-shovınıstik ıdeıany qaıta jalaýlatyp kele jatqan qudaıy kórshimiz – Reseı ımperıasynyń qazirgi bıliginiń asa qaýipti saıasatynan qorǵaný maqsatynda jazyp otyrmyz! Ultshyldyq ıdeıasy – halyqty bir maqsatqa jumyldyrýǵa kelgende keremet taptyrmas qural ekeni beseneden belgili. Máselen, az ulttar ony óziniń qorǵanysh quraly retinde paıdalansa, al álemge bılik júrgizgisi kelgen úlken ulttar bolsa, ony ózgelerge ústemdik etýdiń basty quraly retinde paıdalanady. Gıtler men Pýtınniń is-áreketterinde uqsastyq bar ma? Bul suraqtyń naqty jaýabyn tabý úshin biz belgili tarıhshylar men qoǵam qaıratkerleriniń pikirine súıeneıik: 
1. Saıyn BORBASOV, tarıh ǵylymdarynyń doktory (suhbattan úzindi): 
– Meniń oıymsha, Gıtler men Pýtındi qatar qoıýǵa bolmaıdy. Bul – basqa tarıhı ahýal, basqa jaǵdaı. Biraq Reseı kórshileriniń jerin ala bastady. 
– Gıtler de 1938 jyly Chehoslovakıanyń nemister kóp turatyn Sýdet oblysyn týra osyndaı jaǵdaıda referendým ótkizip, ózine qosyp alǵanyn álginde ózińiz aıttyńyz... 
 – Ras, uqsaıdy. Biraq ázirshe Pýtındi Gıtlerge uqsatýǵa bolmaıdy. Eger osy baǵytpen ary qaraı ketip, qunyǵa berse, onda Gıtlerge uqsap ketýi yqtımal. ­Sımptom bar... 
 – Reseıde qazir neofashıster, skınhedter degender shyǵyp jatyr... 
– Fashızm degen – óte kúrdeli qubylys. Iá, qazirgi skınhedteriń – fashıser. Barlyq atrıbýtıkalary fashıserden alynǵan. Ondaı uıymdar Ýkraınada da, Germanıada da, Ulybrıtanıada da bar. Qazir fashısik ıdeologıa Máskeýde, Sankt-Peterbýrgte óte kúshti. Reseıdiń eń iri eki qalasy orys fashızminiń ortalyǵyna aınalyp barady. Olar da sol fashısik ıdeologıany ustanady. «Biz, orystar – bárinen artyqpyz, orys – mádenıetti álemge taratýshy, orys – bárinen ozyq, orys – bárin birinshi jasaǵan. Ǵaryshqa birinshi ushqan – orys, Soltústik muzdy muhıtqa birinshi shyqqan – orys, Aıǵa korabl ushyrǵan – orys» degen ıdeologıa bar. Bul da óte qaýipti ıdeologıa. Sondyqtan qazirgi adamzat balasy fashızmnen sabaq alýy kerek. Fashızmniń talqandalýy adamzatty qutqaryp qaldy. 
2. Zardyhan QINAIaTULY, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri (saýalnamadan úzindi):
 – Mundaı uqsastyqty V.Pýtın bastaǵan Reseı shovınıseriniń áreketinen ońdy-soldy ańǵarýǵa bolady. Gıtler 1930 jyldary slavándar men evreılerdiń avstro-nemis azshylyǵyna qatysty áreketterin kemsitýshilik dep baǵalap, oǵan uly arıılyq násilshildik saıasatyn qarsy qoıdy. Bul aqyry Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa ákep soqtyrdy. Soǵystyń saldary belgili. Al V.Pýtın Keńester Odaǵynyń ydyraýyn orystyń quldyraýy dep túsindi de, ımperıany qaıta qurý jolyna tústi. Árıne, qyzyl ımperıany sol kúıinde qaıta qurý múmkin emestigin Pýtın jáne onyń ıdeologtary túsinedi. Olar ımperıa qurýdyń jańa jolyn izdedi. Ondaı jol eýrazıashyldyqta jatqan edi. Eýrazıashyldyqtyń arhıtektorlary – qazir bul jobanyń avtorymyn dep júrgender emes, HİH ǵasyrdaǵy orystyń aq emmıgrattary: N.S.Trýbeskoı, V.O.Klúchevskıı, P.I.Savıskıı, S.Pýshkarev, úlken Gýmılev jáne basqalar. Bul jobanyń avtorlyǵy da, muragerligi de orystarǵa tıesili. Biraq kánigi strateg Pýtın ıdeıany ózi emes, basqanyń aýzymen aıtqyzdy da, dereý iske kirisip ketti. RF, Qazaqstan, Belorýs úshtik odaǵyn qurǵannan keıin buryn Keńester Odaǵynyń quramynda bolǵan basqa memleketterge jan-jaqty qysym kórsete bastady. Ol bul áreketine, birinshi –ekonomıkany, ekinshi – sol elderde turatyn orystardy, úshinshi – burynǵy keńestik mentalıtetti basty qural retinde qoldandy. Ázirge reseılikterge eki-aq memleket óz erkimen bas urdy. Al bas urmaǵandary qysymǵa ushyrady. Áýeli Moldovadan Dnestr jaǵalaýy aımaǵyn basyp aldy, Grýzıadan Abhazıa men Ońtústik Osetındi, Ýkraınadan Qyrym tatarlarynyń jeri – Qyrym túbegi men Sımferopoldi basyp aldy. Odan ári Latvıa men Lıtvaǵa aýyz salatyn túri bar. Etnıkalyq quraldy kezinde Gıtler de qoldanǵan bolatyn. Týra Gıtler sıaqty Pýtın de «Basqa memleketterdegi orystardyń múddesin qorǵaımyz», – deıdi. Sonda qalaı, basqa memleketterdiń ózindik konstıtýsıasy, zańdary joq pa?! Ondaǵy halyq nege óz zańyna emes, Pýtınniń óktemshiligine baǵynýy kerek?! Búgingi jaǵdaıda álem bolyp Pýtınniń ozbyrlyǵyna shekteý qoımasa, keleshekte Ýkraına men Grýzıaǵa tóngen qaıǵy bulty basqalardyń da basyna úıirilýi ábden múmkin. Pýtınshilder basqaǵa qyrǵıdaı tıedi, al óz elinde basqa ult ókilderiniń bárin derlik orysqa aınaldyryp jiberdi. Mysaly, qazir Reseıde 800 myńnan asa qazaq bar. Biraq qazaq tilinde oqytatyn birde-bir resmı mektep joq. Búginde uly derjavalyq shovınızm Reseıde ulttyq ıdeologıa deńgeıine kóterildi. Mundaı jaǵdaıda bógde ulttar orystyń qoltyǵyna kirý arqyly ózin saqtap qalýy múmkin emes. Tek táýelsizdik týyn bıik ustap, orystyń derjavalyq ambısıasymen qaqtyǵysqa túspeı-aq, ózin ult retinde saqtap qalatyn keleli sharalarǵa kóshýi kerek. Ómirde mundaı tájirıbeler az emes. 
3. Rasýl JUMALY, saıasattanýshy (suhbattan úzindi): 
 – Shyn mánisinde mundaı salystyrýlar jasaǵan oryndy da shyǵar. Sebebi ekeýiniń kóp ustanymdary, jasaǵan málimdemeleri, túsindirmeleri óte uqsas. Sóz bolyp otyrǵan 1938 jyly Gıtlerdiń Chehıanyń Sýdet oblysyn basyp alýy ǵoı. Iá, Chehıanyń bul aýmaǵynda, negizinen, nemister turatyn. Sýdetti basyp alǵanda Gıtler «Bular – bizdiń qandastarymyz. Olardyń kórshi eldegi jaǵdaıy aıanyshty. Olar jergilikti bılikten tildik, áleýmettik turǵydan qatty qysym kórip otyr. Sondyqtan Sýdet oblysyn ózimizge qaratý arqyly tarıhı ádilettilikti qalpyna keltiremiz» degen ýájin alǵa tartqan bolatyn. Ol osy sózine barlyǵyn sendirdi jáne sol maqsatyn júzege asyrdy. Gıtler bul birinshi qadamymen toqtaǵan joq. Álemdik qaýymdastyq, basqa memleketter kóz jumyp qaraǵan soń, óz áreketin ary qaraı jalǵastyryp, sońynan Avstrıany, Vengrıany, Rýmynıany aldy. Aqyr aıaǵy Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa ulasty. Vladımır Pýtınniń keshegi kóterip otyrǵan máseleleri de sol oqıǵalarmen uqsas. Biraq bul turǵyda Pýtın Gıtlerden de asyp túsken sıaqty. Óıtkeni 1938 jyly Gıtler tek nemis ultynyń ókilderi jaıynda sóz qozǵasa, Pýtın tek orystar ǵana emes, orystildiler degen másele kóterip otyr. Iaǵnı basqa elge basyp kirý úshin tek orystar ǵana emes, orystildilerdiń quqynyń shektelgeni de jeleý bola alady eken. Qazir Reseıdiń Memlekettik dýmasy osyǵan qatysty zańdaryna ózgerister engizýde. Bul zańǵa sáıkes, endi Reseı azamattyǵyn tek orys ultynyń ókilderi ǵana emes, jalpy, kezinde Keńes Odaǵynyń aýmaǵynda ómir súrgen nemese týysqandary ómir súrgen, orys tilin biletin azamattar da ala alady. Osylaısha jedeldete Reseıdiń pas­porttaryn taratyp, azamattyqty qabyldaý zańdaryn jeńildetip, áreketter jasap jatyr. Osyǵan qaraǵanda Pýtın bul ıdeıany odan ári jalǵastyratyn, keńeıtetin sıaqty. Al endi negizgi suraǵyńyzǵa kelsek, basqa memlekettiń bóten elge óz pas­portyn taratýy, árıne, halyqaralyq zańdarǵa jáne sol eldiń Konstıtýsıa­syna qaıshy. Biraq Reseı ókilderi Qyrymda pasport taratý máselesimen, negizinen, Qyrymdy ózderine qosyp alǵannan keıin aınalysa bastady. Al Grýzıanyń jaǵdaıynda basqasha boldy. Reseı Abhazıa men Ońtústik Osetıany Grýzıadan soǵys qımyldarynyń nátıjesinde 2008 jyly bólip aldy. Alaıda osy aýmaqtarda jergilikti azamattarǵa Reseı pasportyn jazyp berý úrdisi 90-jyldary-aq bastalǵan bolatyn. Buǵan, múmkin, dál osy aýmaqtardaǵy Grýzıa bıliginiń álsizdigi, bul máselelerge qyraǵy qaramaǵandyǵy, jemqorlyq t.s.s. jaǵdaılar sebep bolǵan shyǵar. Iaǵnı 2008 jyly áli de Grýzıanyń aýmaǵynda bolǵan Abhazıa men Ońtústik Osetıa halqynyń shamamen 80-90 paıyzynyń qoldarynda Reseı pasporttary boldy. Reseıdiń Grýzıaǵa basyp kirýi úshin bul negizgi jeleýge aınaldy. Sol kezde Pýtın: «Ońtústik Osetıa men Abhazıadaǵy bizdiń azamattarymyzǵa qaýip tónip, olardyń quqyqtary buzylyp jatyr. Biz Konstıtýsıa boıynsha óz azamattarymyzdyń quqyqtaryn qorǵaýǵa mindettimiz», – dep málimdegen edi. Menińshe, bizdiń elimiz de mundaı jaǵdaılardan sabaq alýy tıis. Sebebi bizdiń de biraz azamattarymyzdyń qolynda qazir túrli joldarmen alynǵan Reseı pasporttary bar. Áıtse de olar Qazaqstannyń azamattyǵynan shyqpaǵan. – Sońǵy kezderi Reseıde skınhedter, neofashıster degender kóbeıip ketti. Shyndap kelgende, eger qajet dep tapsa, kez kelgen memlekettiń óz aýmaǵyndaǵy ekstremıstik uıymdarǵa tyıym salýǵa, toqtatýǵa múmkindigi, kúshi jetedi ǵoı. Pýtınniń bıligi skınhedter sıaqty fashısik uıymdardyń damýyna ádeıi jol berip otyr ma degen oı týady... – Iá, mundaı oıdyń týatyny ras. Degenmen Reseıdiń ózi de Ýkraına t.b.elderdiń ishki isterine aralasqanda, «bul elderde fashısik uıymdar, nasıster, banderovshilder kóbeıip ketti» degen jeleýdi alǵa tartady. Qazirgi reseılik saıasatkerler, saıasattanýshylar osyndaı aıdar taǵýǵa úırenip alǵan. Bul olardyń taktıkalarynyń birine aınaldy. Másele olardyń ıdeologıasynda emes. Kimde-kim Reseıdiń saıası ustanymdaryna qarsy shyǵyp, Reseımen ıntegrasıadan bas tartatyn bolsa, bulardyń barlyǵy – Reseı úshin jaý. Bitti. Jáne ol jaýlaryna taǵylatyn aıdarlar da úırenshikti: «fashıs», «rýsofob», «banderovshil» t.t. Shyn mánisinde, dál osyndaı jaǵdaı Ýkraınada oryn alyp otyrǵan joq. Ýkraına tek óz zańdarynyń oryndalýyn, el azamattarynyń ultyna, násiline nemese dinine qaramaı osy memlekettiń tilin, ıaǵnı ýkraın tilin bilýin, ýkraın Konstıtýsıasyn qurmetteýin t.s.s. talap etti. Sonaý 90-jyldardyń basynan beri Reseıdiń Ýkraınaǵa qatty qysym jasaýynyń bir sebebi – orys tilin Ýkraınada ekinshi memlekettik til etkisi kelgendigi. Sol arqyly ýkraın tilin mensinbeıtin azamattaryna jeńildik jasaý maqsatyn kózdedi. Kezinde Reseı Ýkraınaǵa «jergilikti orystardy, ıaǵnı Ýkraınanyń azamattaryn ýkraın tilin oqýǵa májbúrlep otyr» degen aıyp taqqany belgili. Al Reseıdiń óz ishindegi jaǵdaıǵa kelsek, munda orys tilin bilmeı turyp Reseı azamattyǵyn alý múmkin emes. Tipti óz azamattaryn bylaı qoıyp, shetelden ýaqytsha jumys isteýge keletinderden, ózbek, tájik t.s.s. ulttardan Reseıge kirý vızasyn berý úshin orys tili men orys ádebıetinen emtıhan qabyldaıdy. Kópultty memleket bolǵanymen, onda tek bir ǵana til – orys tili ústemdik qurǵan. Bul da – ekijaqty standarttyń aıqyn kórinisi... ...Al negizgi suraqqa kelsek, ıá, búginde kópultty memleket bolsa da, Reseıdiń óz ishinde ultshyl, fashısik, nasıstik qozǵalystar údep bara jatyr. Olar «Reseı – orystardyń memleketi!», «Reseı – orystar úshin!» degen sıaqty urandar kóteredi. Nemese «Búkil Kavkazdy tikenek symmen qorshap tastap, bulardyń otbasylarynda ekeýden artyq balanyń bolýyna tyıym salý kerek» degen sıaqty málimdemeler jasap júrgen Jırınovskııdi alyńyz. Ol osy sózimen Gıtlerden de asyp tústi. Biraq bulardyń barlyǵy memleket tarapynan, Reseı prezıdenti, úkimeti nemese Memlekettik dýmasy tarapynan bolsyn aıyptalmaıdy, synalmaıdy. Esesine, Reseıdiń óz ishinde ultaralyq negizdegi qylmystar, túri orys bolmaǵany úshin basqa ult ókilderiniń soqqyǵa jyǵylý, tipti mert bolý oqıǵalary jyl saıyn kóbeıip barady. – Solardyń kópshiligi Reseıdiń óz azamattary emes pe? Mysaly, ıakýttar, tývalyqtar, altaılyqtar, kavkazdyqtar sıaqty... – Iá, skınhedter kimniń kim ekenine qarap jatqan joq. Reseı azamatysyń ba, joq pa? Olarǵa báribir. Túriń bólek bolsa bolǵany, yńǵaıy kelse, tarpa bas salady. Bul, bálkim, eldegi orystandyrý saıasatynyń nátıjesi bolar. Osyndaı bir ultty joǵary qoıyp, qalǵandaryn kemsitý úrdisi búgingi Reseıde qanatyn keń jaıýda. Aıanyshty jáne óte qorqynyshty jaǵdaı. Tipti orystildi, orystarǵa búıregi buryp turatyn adamdardyń ózderi qazir bul elge qydyryp nemese kóship barýdan qashqaqtaıtyn, qorqatyn boldy. Bunyń barlyǵy áleýmettik jelilerde aıtylýda. Al Pýtın bastaǵan resmı bıliktiń, quqyq qorǵaý organdarynyń fashısik toptardy aýyzdyqtaý jóninde tıisti áreketter jasamaı otyrǵany, kóptegen ultaralyq negizdegi qylmystardy jaı ǵana turmystyq qylmys retinde qarastyrýy da oılantarlyq jaǵdaı. Eger olardy aýyzdyqtamaıtyn, áshkerelemeıtin bolsa, demek, olardyń ózderi osyǵan múddeli bolýlary ábden múmkin. 
Qurmetpen, Jarylqap QALYBAI