Hıkaıa: «Bir kezderde, araq ishkish maskúnem jan bolypty. Araq iship alyp, kez kelgen kúnáni jasaýdan qoryqpaıdy eken. Bir kúni bir jetimge óz balasyndaı, tipti, odan da artyq qoshemet, qurmet kórsetip, qamqorlyq jasapty. Sol maskúnem túnde tús kórip, túsinde tozaqty, ondaǵylardy kóredi. Ol túsin bylaı baıandaıdy: «Meni tozaqqa qaraı súıreı bastady. Sol men qurmet kórsetken jetim bala kelip, meni tozaqqa alyp bara jatqandarǵa: «Toqtańdar! Meniń, Rabbyma aryzym bar»,- dedi. Olar toqtady. Bir sátten keıin bir daýys estildi. «Ony jiberińder! Ol myna jetimge qaıyrymdylyq jasap, ony qýantqan edi!» - dedi. «Sóıtip turǵanda men oıanyp kettim», - deıdi. Sol túsinen keıin ol araq ishýdi, kúná isterdi bir jola qoıyp, jetimderge kóp qamqorlyq jasaıtyn adamǵa aınalypty».
(estigen áńgimeden)
Tóle bıshe taýyp, Qazybek bıshe qazyp, Áıteke bıshe jaryp aıtpasam da, qoǵamdaǵy ózekti máselelerdiń biri jetimder týraly maqala jazý kópten beri kókeıde júrgen oı bolatyn. Sony oryndaý maqsatynda qolǵa qalam alyp, oqyrmandarmen oı bólisýdi jón kórdim.
Qazaq álimsaqtan musylman halyq. Sondyqtan da bolar qatpar tarıhynda jetimin jylatpaǵan, jesirin qorlatpaǵan. Olardy qor kórmeı, qaıta keńpeıil, jomarttyq tanytý Allanyń razylyǵyna ıe bolatynyn jaqsy bilgen. Áke-shesheden jastaıynan jetim qalyp, tul bop qalǵan ul-qyzdy baspanasyna alyp, eshkimge jaltaqtatpaı ósirýdi azamattyq paryzym, musylmanshylyq mindetim dep bilgen.
Al búgin she? Ashshy bolsa da sózdiń aqıqatyn aıt demeı me atam qazaq. Búginde jasyryn emes, sanamyz shaıqalyp, júrektegi ımanymyz álsirep, rýhanı túısigimiz toqyraýǵa aınalyp bara jatyr.
Qazirgi tańda jetim desek tastandy degen aýyr sózdi qosyp aıtamyz. Jyly baspana, bútin kıimmen qamtamasyz etilgenmen tastandylardyń jaǵdaıy máz emes ekendigi jalpaq jurtqa málim. Jetimder úıine at basyn buryp, taban tireı qalsańyz júzderi solǵyn tartqan, kózderine muń uıalaǵan balalardy kóresizder. Qaltarysy men bultarysy bitpeıtin myna fánıde olardyń bar armany, Alladan tileıtini bir ǵana tilek. Kúni-túni úzilmeıtin – bir ǵana úmit. Ol, myna bes kúndik tirshilikte anasynyń ystyq alaqany men ákeniń ystyq qushaǵyna bólený.
Bal bóbekter ata-anasy ózderin tastap ketkeli, qansha qıyndyq kórip, súrgen árbir kúni surlanǵan kúzdeı sýyq ári kóńilsiz ótse de perishte júregi áke-sheshesin áldeqashan keshirgen, olardy sózsiz baqytty qylýǵa daıyn-aq. Biraq, ony oılap, shalys basqan qadamyn qatege sanap, balasyna qushaq jaıyp jatqan ata-ananalar júzden bir ǵana shyǵar. Jetimderdiń jaı-kúıin, ishtegi zapyran muńdy, ata-anasyna degen ystyq saǵynyshty aýyzben aıtyp, beınelep jazý múmkin emes shyǵar. Tek myna bir Zarına Dolataeva atty aqynnyń «jetimder monologynyń» úzindisinen olardyń jaıyn az da bolsa uǵa alarsyzdar:
«Anashym...
İzdeýmen kelem, izdeýmen kelem ózińdi,
Estigim keledi bir aýyz jyly sózińdi.
Jas janyma serik etip kelemin
Taýsylmaıtyn sabyr menen tózimdi.
...Kúnde oqımyn sen qaldyrǵan hatyńdy,
İshteı ǵana qaıtalaımyn atyńdy.
Kóp boldy ǵoı tún uıqymdy saǵyndym
Qansha tańdy seni oılaýmen atyrdym...
Anashym...
Azaıyp bara jatyr kúlkim de,
Máńgilikke kóz jumsam ǵoı búl túnde.
«Keshir meni» dep jazypsyń hatyńda,
Meniń sizge ókpeleýim múmkin be?
Seni oılaýmen ótedi meniń ár kúnim,
Bilmeımin ǵoı ne kinámniń barlyǵyn».
Adamzattyń asyly, ardaqty paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Musylman adamdar turatyn úılerdiń eń jaqsysy – jetimi bar úı. Ol úıde jetimge qurmet kórsetiledi. Musylman adamdar turatyn úılerdiń eń jamany – jetimi bar úı. Ol úıde jetimdi jábirleıdi», - deıdi (Imam Ibn Majáh). Endi ǵana es jıyp kele jatqan jáýdirkózderdiń ishki muńy, qıyn taǵdyry bylaı tursyn, tárbıelenip jatqan balalar úıinde jaǵdaıy jaqsy degenge sený qıyn. Osy maqalaǵa kiriser aldynda, jınaǵan málimetterdi oqyp otyryp, jetim baladan alynǵan myna bir suhbatty oqyp jaǵamdy ustadym. Onda bylaı degen eken: «Keıbir apaılar seni úıine aparyp, jumysqa salyp, óziniń úıi bitse, týǵan-týystarynyń úıine qora-qopsysyn salýǵa, tazalaýǵa aparady. «Barmaımyn» dep qarsy shyqsań, saǵan durys tamaq ta, kıim de, jyly kózqaras ta bolmaıdy». «Tárbıeshi» jumysyn istep, nápaqasyn taýyp júrgen, syrt kózge muntazdaı taza, ótirik múláıimsip, ótirik jany ashı qalatyn, qamqorshy rólin oınap júrgen adamdar da bar eken-aý. (Kópke topyraq shashýdan aýlaqpyn) «Syrt qarasa bu dúnıe tátti asa,
Myń pále bar ishki syryn qattasa», - demekshi, mundaı syrt kózge anasynyń ornyna ana bolyp, syrt kózge aq júrekti, meıirimdi jandar bolady dep oılamaısyń. Olardyń ondaı isin kóbi bile bermeıtin shyǵar.
Janyńdy jegideı jep, ishińdi ýdaı ashytatyny – jetimder úıindegi balalardyń kóbi ózimizdiń qarakóz qazaqtarymyz bolyp otyrǵany. Týǵan anasynyń ózegin jaryp shyqqan balasynan bezinýdiń basty sebebin osy máselemen tikeleı aınalysyp júrgen zertteýshiler: «Olardyń taǵdyry bir-birine uqsas. Qalaǵa oqý izdep kelgen qazaq qyzy oqýǵa túse almaǵan soń jumysqa ornalasyp, ómirden óz ornyn tapqysy keledi. Biraq, mamandyǵy joq qyzdyń jumys taýyp, qalaǵa sińisip kete qoıýy qıyn. Ata-ana baqylaýynan shyqqan qyzdyń qate basyp, onyń opyq jeýi op-ońaı. Jastyq mastyqpen jasalǵan osyndaı oısyz árekettiń sońy dúnıege kelgen sábıdiń tastandy atanýyna ákelip soǵady», - deıdi.
Buryndary bir aýyldyń, bir rýdyń balasy jetim bolyp qalsa, jaqyn týysqandary, kórshi-kólem bar ózderiniń qanattarynyń astyna alyp, jetimsiretpeıtin, qala berdi ata- ájesiniń qolynda jetiletin. Tipti, ol ol ma, keshegi soǵys jyldary talaı orystyń, kavkazdyń jetim balalaryn asyrap alǵan osy ózimizdiń qazaq emespe edi? Endi sol qazaqqa ne boldy?
Derekterge úńilsek, Oral qalasynda ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz 890 jetim bala tirkelgen. Olardyń 499-y qamqorshylardyń qolynda, 63- i patronattyq tárbıede. Al, jetim jáne ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan 378 bala memlekettik mekemelerde tárbıelenýde. Otbasynda tárbıelenip jatqan balalardyń 160-y, al mekemelerdegi 59 bala tuldyr jetim. Sońǵy úsh jylda alyp qarasaq, 2008 jyly 1096 bala, 2009 jyly 997, ótken jyly 993 bala jetim jáne ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵandar retinde tirkeýge alynǵan. («Oral óńiri» gazeti) Taǵy da baspasózde jarıalanǵan maqalalarǵa nazar aýdarsaq. Elimiz sheteldikterge bala berýde 1,5 mlrd halqy bar Qytaıdyń da aldyna shyǵyp otyrǵanyn aıta ketken jón. Osylaısha shetelge munaı shyǵarýdan álem boıynsha tórtinshi oryn alsaq, bala berýde úshinshi orynǵa shyǵyp otyrmyz. Elimizde shetelge bala berýmen aınalysatyn agenttikter bar. Al agenttiktiń bir balany sheteldiktiń ıeligine zańdastyryp berýden tabatyn aqysy 30-35 myń dollardy quraıdy. Sol aqsha kimniń baqshaly úıinde kirpish bolyp qalanyp, kimniń minetin kóligi, kimniń qaltasyn tompaıtyp jatyr eken? Bul jaǵy beımálim.
«Bizdiń balalarymyzdy kóbine amerıkalyqtar (AQSH) asyraıdy eken. Sońǵy 15 jylda el aman, jurt tynyshtyqta 10 myń urpaǵymyz shetel asyp ketken. Osydan birneshe jyl buryn AQSH- tyń Oregon shtatyndaǵy amerıkalyq ózi asyrap alǵan 10 jastaǵy qazaq qyzyn zorlap, aıýandyqqa barǵanyn Parlament depýtattarynan bastap, dúıim jurtty dúr silkintkeni jadymyzda». («Jetimin satqan el ońbaıdy», Murtaza Bulutaı).
Bir tesik, bir esik zamanda shetel asqan qandastarymyzdy Atamekenine shaqyryp, qazaǵymyzdyń sanyn kóbeıtemiz dep, tórtkúl dúnıege dabyl qaǵyp júrgende, myńdaǵan beıkúná perishteler sheteldikterdiń baýyrynda ketip jatyr. Jas bolsyn, kári bolsyn barlyq adamdar óz jerinde, óz topyraǵynda, óz tili, óz dinimen ómir súrýi kerek.
Oıymdy oqyrmandarǵa jetkize kele, dintanýshy, mádenıettanýshy Murtaza Bulutaıdyń esteligimen qorytyndylasam: -1996 jyly Almatydaǵy bir fırmada jumys istep jatqan kezim. Fırmanyń qaramaǵynda eki qonaq úı bar bolatyn. Bir kúni maǵan «siz arabsha bilesiz ǵoı, kómek berseńiz!» dep bireýler habarlasty. Barsam qonaq úıdiń birinde otyzshaqty arab júr jylap-eńirep. Olardy bir týrfırma ańshylyq jasatamyz dep Emırattan alyp kelipti, biraq Almaty áýejaıynda álgilerdiń ózderimen birge ala kelgen qustaryn bizdiń kedenshiler men basqa da qyzmet ókilderi tárkilep alypty. Bizdiń zań boıynsha elge qus kirgizýge bolmaıdy eken jáne elden qus shyǵara almaıdy ekensiz. Jańaǵy arabtarymyz, dardaı jigitter kádimgi jas balasha jylap jatyr qustaryna qaıǵyryp, qorektengen joq, ashtan óletin boldy-aý dep. Mine, qandaı qyzyq jaǵdaı! Biz balalarymyzǵa elden shyǵarylmaıtyn qustarǵa bergenimizdeı mán bersek edi, balalarymyz úshin jańaǵy arabtyń qusyna qaıǵyrǵandaı qaıǵyrsaq edi...
Avtory: Aqjol ÁBIBÝLLAEV,
M. ÓTEMİSOV atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń İİİ kýrs stýdenti.
