Ahmetbek Nursıla, kásipker, alǵashqy qazaqtildi bıznes-trenerlerdiń biri. «Shvabskıe kolbaskı” shujyq kombınatynyń ıesi. “Asyl aǵash” (“Heaven House`) saýda markasymen Pavlodardaǵy jıhaz fabrıkasyn bankrot bolyp jatqan jerinen kótergen bıznesmen. 2001 jyly Qazaqstan Prezıdenti janyndaǵy Kásipkerlerler keńesiniń múshesi bolǵan. “Sarjaılaý” qymyz shubat óndirisi kompanıasynyń ıesi jáne bas dırektory. Semeı-teri ton tigý kombınatynyń negizin qalaýshy. Úrjar et kombınatyn bankrottyqtan kóterdi. «Pestısıdy» JSHS tyńaıtqyshtar satatyn kompanıanyń aksıoneri.

Birneshe bıznes-jobanyń negizin qalap, júzege asyrǵan qazaq kásipkeri Ahmetbek Nursıla — sońǵy jyldary ınternet-aýdıtorıa, ásirese, Facebook qoldanýshylary úshin jaqsy tanys tulǵa. Qazir "Bıznes Bastaý"  atty jas kásipkerlik mektebiniń ıesi.  Qamshy.kz saıty kásipkermen suhbattasyp qaıtqan edi. 

–  Ahmetbek aǵa, qazaqtyń kásipke ıkemi joq degen túsinik bizdiń sanamyzǵa sińisti bolyp qalǵan tárizdi. Kózin malmen ashqan halyqpyz deımiz, biraq mal baǵyp, shalqyp otqan qazaq az.  Bızneske ol ıkemimiz az deımiz.  Toı-toılap, el synaýǵa kelgende aldymyzǵa jan salmaı ketemiz. Qalaı oılaısyz, qazaqtar shynymen kásipke ıkemsiz ba?

–  Qazaqtyń qanynda ol joq. Biraq, qazaqtyń artyqshylyǵy  qazaq jeti ataǵa deıin qyz almaǵan, qany taza, mıynyń múmkinshiligi jaqsy. Sondyqtan qazaqtyń fantazıasy jaqsy, oılaý qabileti jaqsy. Qazir zamanaýı bilimdi meńgerse, basqa ulttardan  kóbinen artyqshylyǵy basym. TMD elderimen salystyrar bolsaq, mysaly Ózbekstanda úlken bıznesmender óte az, Qyrǵyzstanda da az, al qazaqtarda  halyqaralyq bıznes dárejege shyǵyp ketken bıznesmender kóp. Usaq kásipke kelsek qazaqtyń úles salmaǵy az, óıtkeni óziniń ómir súrý ortasy oǵan beıimdelgen joq. Mysalyǵa otyryqshy halyq uıǵyrlar balalaryn saýdaǵa ıkemdeıdi, qazaqta aıtady ǵoı:

Sende joq qýlyq-sumdyq, tásil-aıla,

Jaralǵannan oılamadym baılyq- paıda.

 Myrzalyq, qonaqjaılyq sorym bolyp,

Súıegim qalar ma eken taý men saıda,- dep.  1937 jyly shynymen basqa ulttardan kóp qyryldy, kóbine qazaq óldi. Sondyqtan, qanynda joq, biraq fantazıasy men aqyl –oıy ushqyr,  bilimi bolsa qazirgi qazaq kásipke tez ıkemdelip ketedi.

– Toqsanynynshy jyldardan keıin biraz bankrotqa ushyraǵan kásipkerlikterdi aıaǵynan turǵyzyp,  TMD elderi arasynda tanymal ettińiz.  Ol kezeńmen salystyrǵanda qazir bizdiń qazaq bıznesiniń deńgeıi qandaı?

–  Toqsanynshy jyldary shyny kerek bizge jeńil boldy.  Sol kezderi úlken fabrıka, zaýyttar toqtap, ıesiz qaldy. Bálenbaı mıllıonnyń nárseleri arzan-arzanǵa ketti. Oǵan júregi daýlap ala qoıatyn adamdar az boldy.  Sonyń alǵashqylarynyń biri men boldym. Et kombınatyn aldym, ony saqtaý úshin qanshama qarajat kerek. Ózińe anandaı zaýyt salý qıyn. Sony qaıtadan jandandyrdyq. Bizdiń kezde   básekelester az boldy, biraq qıyndyǵy bizde bilim bolmady, qazirgideı ınternet joq, bıznes-mektepter joq. Al, qazirgi zamannyń qıyndyǵy báskelesiń kóp, jeńildigi  sol bilim jınaýǵa múmkindik mol. Kim qazir zamanýı bilimdi, ınternet marketıńti ıgerse kóp aqshasyz,  tipti bir tıyn aqshasyz-aq kásipke kirisip ketýine bolady. 

– Kásipkerdiń jaýapkershiligi memleket aldynda kóbirek pe, álde áleýmettiń aldynda ma ?

– Meniń she, áleýmettiń aldynda úlken sıaqty. Birinshisi kásip jasaǵan adamnyń  jasaǵan zatyn tutynady. Mysaly, men qymyz óndirsem ony bireý ishedi, sondyqtan sen ony adamnyń densaýlyǵyna zıan kelmeıtindeı, jaqsy bir sapasyna mán berý kereksiń. Qalaıda adamnyń qorshaǵan ortasynda jaýapkershiligi bar. Aqsha tabý úshin temeki men syra satyp, qaltańdy kóbeıtýdi ǵana kózdemeı, isińnen qoǵamǵa paıda tıse. Óıtkeni, sen osy qoǵamnyń múshesisiń. Bireý jaryq óndirip ony saǵan berip otyrsa, bireý seni emdeıdi. Sondyqtan, biz bir-birimiz úshin jaýaptymyz. Al úkimet degen bir adam ǵana emes, úkimet ol –halyq. Halyq aldynda ar-uıatyń taza bolsa, úkimet aldynda da ar – ojdany taza adamsyń.

–  Sapaly qazaq dep qandaı qazaqty aıtamyz?

 – Eń birinshi bilimdi bolýy kerek. Ahmet Baıtursynuly atamyz aıtyp ketkendeı bilimdi bolý kerek, onyń ishinde zamanaýı bilim. Ol jaratylystaný, marketıń, qarjylaı bilim. Ekinshisi,  densaýlyǵy men jaǵdaıy jaqsy bolýy kerek. Turmystyq jaǵdaıyń jaqsy bolmasa seniń ómirińniń sapasy bolmaıdy,  jaqynyńa kómektese almaısyń, balańa  sapaly bilim bere almaısyń degen sıaqty. Úshinshisi, onyń minez-qulqy men mádenıeti jaqsy bolýy tıis! Tórtinshisi, rýhanı baılyq. Tek qana aqshanyń quly bolmaı, artyma bir nárse tastap ketsem, elim men jerime paıdam tıse degen rýhanı dúnıesi joǵary bolsa, osy tórt taǵany tolyq adamdy  sapaly qazaq desek bolady.  

–  Qazir kásipkerge, baıǵa degen bizdiń eldegi kózqaras negizinen negatıvti. Iaǵnı ol qarjy jymqyrǵan, eldiń aqshasyn jep júrgen nemese joǵary jaqta kókeleri bar adam dep oılaıdy. Bunyń basty sebebi nede dep oılaısyz?

– Munyń eki sebebi bar. Birinshisi Keńes úkimetiniń baılardy jaman etip kórsetý ádisi sanaǵa sińip qalǵandyq.  Ekinshisi elimizdi jaýlap alǵan jemqorlyq. Sheneýniktiń alatyn aqshasyn bári biledi, onyń aılyǵymen keremet kólik minip, úlken kotej ala almaıtynyn biledi. Biraq, sonyń bári baı turady. Árıne, halyq kóbinikiniń taza aqsha emes ekenin bilgendikten qarsy oıda. Eýropany qarasaq ana mınısrti velosıpedpen júredi eken, anaý avtobýspen júredi deıdi, qarapaıym úıde turady. Olar úshin bul namystanatyn jáıt emes. Al bizde úsh bólmeli úıde turyp, ortańqol kólik minse bizdegiler namystanady. Shet elde sen prokýrorsyń ba, basqasyń ba báribir. Árıne, osydan keıin halyqtyń mundaı kózqarasy zańdylyqqa aınalyp ketedi.

–  Jaqynda  ǵana óz kásibin dóńgeletip, otbasyn asyrap júrgen úsh aǵaıyndy jigitti  qaraqshylar óltirip ketti.  Qylmyskerler  Uzynaǵashtyń jigitteri ekeni anyqtaldy.  Osy iske qatysty kúmán kóp.  Osy jaıly siz qandaı oıdasyz?

– Toqsanynshy jyldary da kásipkerlerge qatysty mundaı oqıǵalar kóp boldy. Seniń qorǵaıtyn «kryshań» bolmasa qozǵala almaıtynsyń. Buryndary kisi óltirýdiń kókesi bolǵan. Qazir endi taratýshy áleýmettik jeliniń kúshi kóp, halyq kóp qulaqtanyp aldy. Buryn óltirip ketý, tartyp alý degen qudaıdyń qutty kúni oryn alatyn edi.   Al úsh azamatty óltirgenderge kelsek olar haıýandar. Olarda haıýanı mı, tipti haıýannyń ar jaǵyndaǵy adamdar dese bolady. Bir emes úsh adamnyń ómirin qıý úshin qandaı qatygez bolý kerek? Oılańyzshy bir adamdy ómirge ákelý úshin anasy toǵyz aı kóterip, tolǵatyp ómirge ákelip, ósirdi, jetkizdi. Al azyn-aýlaq aqsha úshin solardy óltire salý eshqandaı aqtaýǵa kelmeıtin nárse.  Mende qoǵamnyń pikirimen kelisemin, olarǵa eń aýyr, eń úlken jazany berý kerek.

–  Qazaqtyń tili bıznestiń suranysyna aınalǵan kezde ǵana, ony bári bilýge umtylatyn bolady degen oılar jıi aıtylyp júr. Qazirgi bıznestegi qazaq tiliniń jaǵdaıy qandaı?

– Qazaqtyń tiliniń qazirgi jaǵdaıy ókinishke oraı as úıden ary aspaı, turmystyq deńgeıge túsip ketti. Ásirese saýda tili qazaq tiline aınalyp, qajettilik týsa biraz másele sheshiletin edi. Kez-kelgen nárse qajettilikten týyndaıdy ǵoı, kúshpen, zorlyqpen eshteńe sheshilmeıdi. Qarapaıym ǵana mysal, qazir jastardyń kóbi aǵylshyn tilin biledi. Olardy eshkim kúshtemedi ǵoı, adamdar qajeti bar ekenin túsinip úırendi. Basqa ulttarǵa da patrıot bolyp úırete almaısyń. Qashan qajettilik bolady, sol kezde adam ózi-aq úırenip alady. Al qazaqtyń tilin tehnka men bıznestiń tiline aınaldyrýda bizdiń múmkinshiligimiz nól prosent bolar. Mıllondaǵan kitaptardy bizdiń tilge aýdarý úshin qanshama kúsh kerek, ázirshe ol endi múmkin emes bolyp tur. Til joǵalsa, ult ta joǵalady ǵoı.  Basqa ulttar jaıly aıtpaı-aq qoıaıyq, ózimiz bir-birimizben qazaqsha sóıler bolsaq til joǵalmaıdy.

–  Demek, qazaqtyń tilin  bıznestiń tiline aınaldyrý qur qıal deısiz ǵoı?

– Bıznestegi tehnıkanyń tiline aınaldyrý qıal. Men mysal aıtaıyn, qymyz óndiremin, súttiń bıologıalyq quramyn, tehnologıasyn  qazaq tilinde eshqandaı jerden taba almaısyń, men jıhazben aınalystym, kerek aqparattyń bárin júz paıyz tek orys tilinen alamyz. Qazaqsha ondaı aqparattar joqtyń qasy

–  Onyń bárin qolǵa alsa, qazaq tiliniń baılyǵy aýdarmalaryn jasaýǵa jetedi ǵoı...

–  Ol úshin bálenbaı mıllıon, mıllıard kitapty qazaqshaǵa aýdarý kerek. Bizde ondaı mamandar áli joq, sondyqtan ol múmkin emes nárse.  Mashınaǵa qatysty bolsyn, psıhologıaǵa qatysty bolsyn óz tilimizde aqparat óte az.  Biz qazir az halyqpyz. Sanymyz 60 mıllıon bolǵan bolsa, ol kezde bir nárse aıtýǵa bolady.

–  Qazaq bızneste qaı elden úlgi alýy kerek?

–  Amerıkadan– bıznes ıdeıa, Japonıadan – bıznestiń tehnologıasyn, Qytaıdan kóshirý jaǵyn degen syndy.  Árbir jurttan kerek degen jaqsy jaǵyn alý kerekpiz. Áýel deseń biz qyrǵyzdardan-aq úlgi alýymyzǵa bolady.  Qyrǵyzdar bizden áldeqaıda damyp ketti.  Jer asty baılyǵymyz bizdiń sorymyz boldy ǵoı.   Soǵan sengendikten biz «Golandskıı bolezn» degen túsinik bar, sol aýrýǵa ushyrap qaldyq. Golandıa jer asty baılyǵyna senip qanshama jyl damymaı qalǵan, zeınetaqy joǵary bolyp, muǵalimder aılyǵy joǵary bolyp, búdjet bitkende bári biraq bankrot bolyp qaldy.  Saldarynan adamdar ınkýbator sıaqty bolyp qaldy. Bizde sondaı bolyp turmyz, soǵan beıimdelip aldyq.  Qyrǵyzdardyń memleketi kedeı, halqy baı.

   –  Biz keıde ózimizdi ózge elmen  salystyryp, ózbekke qaraǵanda jaǵdaıymyz jaqsy, qyrǵyzdan kósh ilgerimiz dep jatamyz. Abaıǵa ılanar bolsaq qazaq artta qalǵanyna da qýanatyn halyq eken. «Júz at báıgege qosylsa, men báıge aldym degen sóz bolsa, aldyńda neshe at bar dep surar, artyńda neshe at bar dep suraǵannyń nesi sóz? Men bes attan, on attan ilgeri edim degenniń nesi qýanysh?», deıdi danyshpan hakimimiz. Shynynda nege biz ózimizdi ǵylymy, bilimi, tehnologıasy damyǵan eldermen salystyrmaımyz?  

–  Meniń ákem únemi aıtatyn edi, seni qurtatyn «jaraıdy» dep. Qazaqty qurtatyn «shúkir» dep. Shúkir, qanaǵattyń óz ólshemi bolady, onymen júre berý durys emes. Aqshanyń túbine de ketip qalmaý kerek «zolotaıa seredına».  Neǵurlym adam múmkindik bar kezde alǵa umtylyp, jaǵdaıyn kóterýi kerek. Eshkim o, dúnıege eshteńesin arqalap ketpeıdi. Biraq, toqtaǵan sý sasıdy. Adam qanaǵatta otyra berse, artqa kete bastaıdy. Sol úshin alǵa umtylý kerek. Búkil álem progreske umtylyp jatyr, shúkir degen adam artta qala beredi. Óıtkeni, eń basty táýelsizdik ekonomıkalyq táýelsizdik. Eshkimge kúniń qaramasa, esh elgen qaryzyń bolmasa, óz ónimińmen ózińdi –óziń asyrasań sonda ǵana táýelsizdik bolady. Sol úshin báseke, jantalas bolý kerek.

–  Qazaqtyń tarıhy birigý tarıhy boldy degendi jıi estımiz. Shynymen, keı baýyrlarymyz bólinýge qumar. Jerge, rýǵa, partıaǵa, baı, kedeı,  t.b. bolyp. Áleýmettik ár alýandylyq, tabıǵı zańdylyqtar bolady. Biraq, sol bólinýler kóp jaǵdaıda urpaqqa, qoǵamǵa keri áserin tıgizedi. Mundaı jershildik, rýshyldyqqa qoǵamnyń reaksıasy qandaı bolýy kerek? Múldem elemeı, nazar aýdarmaı qoıý kerek pe, joq álde álgindeı búlikshilerdi áshkerelep, el aldynda betperdesin sypyryp tastaý kerek pe?

  – Qazir bul tendesıa azaıdy jáne oǵan oqyǵan jastar mán bermeýi kerek. Árıne, ata-babańdy, tegińdi bilýiń tıis. Biraq, qazaq pen qazaqtyń bólinýi jaqsy nárse emes. Balyq basynan shirıdi ǵoı. Bul jerde memlekettik ıdeologıa bolýy kerek. Joǵary jaqtaǵylardy estımiz, oblys basshysy bolyp barsyn, basqa jerge barsyn otyz adamyn alyp keledi, basqa jaqqa aýyssa sol otyz adamyn ózimen alyp ketedi. «Birińdi qazaq biriń dos, kóremeseń istiń bári bos» nemese «Ár qazaq meniń jalǵyzym» dese bizdiń qoǵamdaǵy bul derttiń beti qaıtady dep oılaımyn. 

–  Jastarǵa kimdi úlgi tutýǵa keńes beresiz? Jalpy, ózińizdiń kýmırińiz kim?

– Alash qaıratkerlerin úlgi tutý kerekpiz. Ahmet Baıtursyn, Mustafa Shoqaı, Álıhan Bókeıhan. Biz qazir Alashtyqtardyń bir tyrnaǵyna da tatymaımyz. Áli olardyń eńbegin baǵalaǵan joqpyz, durys  bilmeımizde. Men keıin-keıin oqyp, Álıhan, Ahmetterdiń istegen isin kórgen kezde biz onyń qasynda masyl, túki bitirmegen adam ekenimizdi túsindim.

  Suhbattasqan: Aıjan Qalıeva