Qýat Dombaı – Qazaqstandaǵy tuńǵysh PR-mamandardyń biri. Qazirgi tańda «Qazkommersbank» AQ Adamı resýrstardy basqarý jónindegi departamentiniń dırektory. «Pontsyz pıar» (2009 jyldyń bestselleri) jáne «Abyroı-menedjment: bedeldi basqarý» (2013 jyl) atty kitaptardyń avtory.
– Qazirgi qazaqtildi pıar salasynyń problemalary qandaı?
– Qazir qazaqtildi pıar sapalyq turǵyda orys tildi pıardan joǵary deńgeıge kóterildi. Mysaly, «Qazaqstandyq PR-shy klýby» jyl saıyn bolashaq pıar-mamandary arasynda «Sırenevyı proryv» atty konkýrs ótkizedi. Sol baıqaýda sońǵy birneshe jylda tek qazaq tobynda oqıtyn stýdentter jeńiske jetip júr. Olarda kreatıv te, talant ta jetkilikti. Jalpy, jaqsy pıarshy bolý adamnyń óz ynta-yqylasyna baılanysty. Pıardy bylaı qoıyp, qazaq tilindegi jýrnalısıkaǵa kelsek, maǵan qazaqsha jazatyn BAQ kóbirek unaıdy. Nege? Olar halyqqa jaqyn, eldiń qaınaǵan ortasynda bolyp jatqan eń ózekti máselelerdi qozǵaıdy. Taýyp alyp jazatyn taqyryptary da qyzyq. Qazaqtildi baǵdarlamalardyń mazmuny da jańa deńgeıge kóterilgenin baıqaımyn. Onyń basqa sebepteri de bar. Men qazir Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da jáne Aqparattyq tehnologıalardyń halyqaralyq ýnıversıtetinde (ATHÝ) sabaq beremin. Aıtalyq, meniń jas kezimde, ıaǵnı Keńes zamanynda orys tobyndaǵy bilim deńgeıi, balalardyń áleýeti myqty bolatyn. Olar qazaq tobynan áldeqaıda belsendi, pysyq boldy. Qosymsha jumys taýyp, aýdarma jasap, óz tájirıbemizdi ushtap, kásibı deńgeıimizdi kóteretinbiz. Al, qazaq tobyndaǵylar kóbinde eshteńege umtylmaıtyn. Olarda bári jetkilikti, oqýyn bitirip, aýylǵa qaıtady. Al, qazir bári kerisinshe. Aýylda jumys joq. Jastar tolyqqandy bilim alyp, qalada qalǵysy keledi. Jaı ǵana bilim grantyn alyp qarańyzshy. Qazaqtildi balalardyń grantqa túsetin baly joǵary, konkýrsqa qatysatyn adam kóp. Olardan tereń bilim talap etiledi. Báseke úlken. Al, orys toptaryna qaıta adam tolmaı jatady. Aýyldan kelgen balalar grantqa zor eńbekpen, qıyndyqpen túskendikten, bilimniń qadirin biledi, izdenip, úırenip, birdeńe oılap tabýǵa tyrysyp júredi. Qosymsha jumys ta isteıdi. Óıtkeni, kóbisiniń ata-anasy kúnin áreń kórip otyr. Sonyń arqasynda olardyń sapalyq deńgeıi de kóterildi. Al, orys toptarynda, birinshiden, balalar sany az, ekinshiden, kópshiligi umtylyp, tyryspaıdy. Qysqasy, jaǵdaı qatty ózgerdi.
– Iaǵnı, aýyl halqy ál-aýqatynyń nasharlaýy balalarymyzdyń boıyndaǵy ynta men pysyqtyqty oıatty ma?
– Iá. Bul – meniń baıqaǵanym. Ózim dáris beretin toptarda solaı. Sondaı-aq, biz ótkizetin «Sırenevyı proryv» baıqaýyndaǵy eń úzdik jobalar da solarǵa tıesili.
– Sol úzdik degen birneshe pıar-mamannyń atyn ataı alasyz ba?
– Olar áli jas. Iá, túrli salalardaǵy úlken kompanıalarda eńbek etip, kózge túsip júr. Biraq áli menedjerlik deńgeıge jete qoıǵan joq. Aldaǵy 3-5 jylda olar sol deńgeıge jetip, óz biliktiligin dáleldeıdi. Sondyqtan, qazaqtildi pıardyń keleshegi zor dep senimmen aıta alamyn. Óıtkeni, olar eńbekqor jáne birneshe til biledi. Men, mysaly, korporatıvti pıar salasynda jumys isteımin. Bir qıynshylyǵy – sondaı korporasıalardaǵy orta eseppen 40 jastaǵy top-menedjment (basshylyǵy – red.) ókilderi qazaqsha sóılemeıdi. Al, qazaq pıarshy mamandar oryssha onsha jaqsy bilmeıdi. Olardyń korporasıa ishinde kareralyq ósýine sol kedergi bolyp júr. Bul – PR salasyndaǵy óte ózekti másele. Qazir kóptegen qyzmet kórsetý oryndarynda qazaqsha qyzmet kórsetedi. Al, úlken kompanıalarda qazaqsha bilmeıtin basshy otyrsa, pıar-maman qandaı keremet joba jasasa da, báribir ony oryssha aýdaryp, sol tilde túsindirýge májbúr bolady.
– Demek, myqty PR-maman bolý úshin úsh til bilý mindetti ǵoı, solaı ma?
– Bul jaǵdaı da ózgeredi. Oǵan ýaqyt kerek. Aldaǵy 10-15 jylda bári basqasha bolady. Meniń oıymsha, jaqsy maman bolý úshin aǵylshyn jáne qazaq tilin bilý jetkilikti. Basymdyqty orys emes, aǵylshyn tiline berý kerek. Óıtkeni, qazir dúnıe júzindegi búkil bilimniń 92 paıyzy aǵylshyn tilinde taraıdy. Sondyqtan stýdentterime únemi «Aǵylshyn tilindegi materıaldardy jıi oqyńdar. Bárimiz – bul naryqta taýarmyz. Sen básekege saı kásibı sapaly «taýar» bolǵyń kelse, aǵylshyn tilindegi bilimińdi turaqty jetildirip otyr» deımin. Orys toptary tipti orys tilinen basqa til bilmeıtin bolyp shyǵady. Bir mysal. Bıyl men ATHÝ-da «Elektrondy jýrnalısıka» mamandyǵy stýdentterine leksıa oqyp júrmin. Sol jerde qazaq tobynda – 15, orys tobynda – 8 adam bar. Solardyń shetel tilin qanshalyqty biletinin teksergen kezimde qazaq tobyndaǵy balalardyń basym kópshiligi – 3, úsh shákirtim 4 til (qazaq, orys, aǵylshyn, túrik tilderi) biletin bolyp shyqty. Al, orys tobynan eki bala orys tilinen basqa til bilmeıdi eken. Ózińiz oılap qarańyzshy, qaı toptyń bilim sapasy joǵary? Bir ǵana orys tilin biletin pıar-maman eshkimge kerek emes. Qaı kompanıa bolsa da, pıar-menedjerden memlekettik tilde sóılep, jaza alaýyn talap etedi. Bul mamandyqta til bilýdiń mańyzy erekshe. Máselen, bedeldi, iri kompanıada bir jaǵdaı boldy delik. Kompanıanyń esh kinási joq. Biraq onyń pıar-menedjeri qazaqsha bilmese, qazaqtildi BAQ-qa kompanıanyń kinásizdigin qalaı túsindirmek?! Sodan-aq kompanıanyń bedeli birden túsip ketedi. Sondyqtan, óz abyroıyn oılaǵan kompanıa mundaı qadamǵa barmaıdy.
– Ózińiz de orys tilinde saýat ashtyńyz. Biraq, sońǵy jyldary ana tilin úırenýge den qoıypsyz. Tipti, ótken jyly «Facebook» jelisinde «qyzmet oryndarynan memlekettik tilde qyzmet kórsetýdi talap etińder» dep úndeý tastadyńyz. Ultqa kelip tireletin máselelerde únsiz qalmaısyz.
– Almatyda týyp-óstim. Qala boıynsha qazaq mektebi bireý ǵana edi. Aǵylshyn tilindegi №105 mektepti bitirip, ýnıversıtetti oryssha oqyp taýystym. Odan ózge, Álem tilderi ýnıversıtetinde nemis, ıspan tilderin meńgerip shyqtym. Biraq, birneshe shet tilin bile turyp, óz ana tilimdi bilmeıtinime uıalatyn edim. Sóıtip, 5 jyl buryn qazaqsha úırene bastadym. Áli de úırený ústindemin.
– Qalaı úırendińiz? Qandaı ádisteme kómegin tıgizdi?
– Qazaqstanda memlekettik tildi barynsha tıimdi úıretetin, oksfordtyq júıemen jasalǵan táýir ádisteme joqtyń qasy. Men, mysaly, sózdik qorymdy ulǵaıtý úshin kún saıyn jarty bet bolsa da, Keńes zamanynan qalǵan eski kitaptardy oqyp otyrdym. «Abaı joly» romanyn, «Juldyzdar otbasy», «Ańyz adam» sıaqty jýrnaldardy oqydym. Biraq gramatıka da kerek. Bul turǵyda G.Dúısembınanyń «Qazaq tilin úırený ońaı! 9 qaǵıda» degen kitaby unady. Biraq, áli kúnge deıin úzdik ádisteme joq. Bar bolsa da, men tappadym. Qazaq tilin úırenýde maǵan qıyndyq týǵyzǵany – sóz qorynyń baılyǵy. Árıne, bul maqtanýǵa turatyn nárse shyǵar, biraq til úırenýshilerge dál osy nárse – kedergi. Bir sózdiń birneshe sınonımi bar. Sosyn qazaqsha úırenip, kóbirek sóıleýge talpynyp júrseń, aınaladaǵylar «qazaq solaı sóıleı me eken» dep syn aıtýǵa daıar turady. Ashýlanady. Sosyn uıalyp qalasyń. Osylaı birneshe ret eskertý estigen soń «qurysynshy, úırenip qaıtemin» dep tastap ketetinder de bar. Aıtalyq, aǵylshynsha shatyp-butyp sóıleı bastasań, eshbir amerıkalyq nemese aǵylshyn «nege tilimizdi buzyp tursyń?» dep zekimeıdi. Olar seniń sóılegenińe qýanady, ári qaraı qulshynyspen úırenýge yntalandyrady. Meniń balam «Hailebury» mektebinde oqıdy. Qazaq tilin oqytýshy muǵalim «úıde bir mezgil qazaq tilinde fılm, múltfılm kórsetińiz» deıdi. Al ondaı kınolar sanaýly-aq. Kınoteatrda da qazaqsha fılmder sırek kórsetiledi. Onda da balalarǵa arnalǵan kınoónimder óte az.
– Kitaptaryńyzdy qaı tilde jazasyz?
– Orys tilinde. Sosyn qazaq tiline aýdarylady.
– Úshinshi kitabyńyzdy jazyp jatyrsyz. Ne jaıly?
– Abyroı-bedeldi meńgerý týraly. Pıar degen – ótken zaman. Negizgi másele – bedel qalyptastyrý. Bedeldi kapıtal retinde qarastyrý kerek. Ol aqshamen sanalady. Iaǵnı, ony aqsha retinde berýge de, alýǵa da bolady. Bedel-menedjmenttiń 7 túrli ádisi bar. Men, mysaly, sol ádisterdi qoldanyp, «tengrinews.kz» portalyna 80 myń teńge bazalyq jalaqymen ornalasyp jatqan stýdenttiń tabysyn jarty saǵattyń ishinde 200 myń teńgege deıin kóterdim. Bul degenińiz – meńgergen adamǵa óte tıimdi dúnıe.
– «Altyn qalam» ádebı júldesin uıymdastyrýshylarynyń birisiz. Osy aptada baıqaý jeńimpazdary anyqtaldy. Bul báıgeni uıymdastyrýdaǵy maqsatyńyz qandaı?
– 2009 jyly Dosym Sátbaev ekeýmiz osy ıdeıany júzege asyrdyq. Sodan beri ótkizilip keledi. Ózim jazýshy bolmasam da, jazýshynyń uly, kásibı menedjment mamany jáne talǵampaz oqyrman bolǵandyqtan, «Nege sońǵy 20 jylda tushynyp oqıtyn jazýshy joq?» degen saýalǵa bas aýyrtyp, «Bálkim, sondaı talanttardy anyqtaıtyn ádebı baıqaý kerek bolar» dep oıladym. Kitabym «Melomanda» úsh apta boıy Mýrakamıdi artqa tastap, tez satylyp ketkendikten, dúken ıesi syılyq berdi. Sony men osyndaı ıgi iske jumsaıyn dep sheshtim. Baıqaýdyń saıtyn ashyp, obektıvti ádilqazylar retinde halyqqa daýys berý múmkindigin berdik. Birinshi kezeńnen ótken shyǵarmalardyń baǵasyn ádebı synshylar beredi. Bul jaǵynan da problema boldy. Óıtkeni bizde ádebı synshylar az. Al jazýshynyń ádilqazy bolǵany durys emes. Jyl saıyn 500-600 shyǵarma qatysatyn, bıyl myńǵa jýyq týyndy kelip tústi. Bizde «memleketten eshqashan aqsha almaımyz» degen jazylmaǵan ereje bar, sondyqtan, demeýshi tartamyz.
– «Altyn qalam» elge tanytqan talanttar qazir tabysty jazýshyǵa aınaldy ma?
– Iá, olar jazyp júr. Birazyn el biledi. Alaıda, bizdiń elde Keńes zamanyndaǵydaı bir ǵana jazýshylyqpen kún kóre almaısyz. Meniń ákem bir kitabyn jazyp, qalamaqysyn alǵan soń, kelesi shyǵarmasyn jazý úshin izdene bastaıtyn. «Qalaı kún kóremin» dep bas qatyrmaıtyn. Qalamaqysy bárine jetip turdy. Al qazirgi jazýshylarda ondaı jaǵdaı joq. Sondyqtan, bizdiń talanttar bir bestseller jazyp, mıllıondap tabys tabatyn shetel jazýshylary sıaqty bir baıqaýdan soń turmysy túzelip ketti deýge bolmas.
– Ákeńiz – jazýshy Esenjol Dombaevtyń jol apatynan qaıtys bolǵanyn bilemiz. Ol jaıly áleýmettik jelide jazyp, ádildik izdegenińiz – esimizde. Qaqqan adam aqyry jazalandy ma?
– Joq. Ókinishke qaraı. Tipti, sot ta bolǵan joq.
– Keshirim surady ma?
– Suramady. Bul – meniń jandy jerim... Kisi ólimi oryn alǵanyna qaramastan, istiń jábirlenýshi jaqtyń keshiriminsiz op-ońaı sheshilgenine meniń de tańym bar.
– Ákeńizdiń týyndylary ishinde siz súıip oqıtyn shyǵarma qandaı?
– Jaqynda ǵana «Bolmaǵan oqıǵa» atty hıkaıatyn oqyp bittim. Jalpy, barlyq shyǵarmalaryn qyzyǵýshylyqpen oqımyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
