Basqa salada eńbek etse de eldiń tarıhy men ulttyń múddesine jany ashıtyn, qajetti kezde belsendilik tanyta alatyn azamattardyń az bolmaǵany qandaı jaqsy! Kópshiliktiń kádesine jaraıtyn dúnıeni kóppen bólisý de naǵyz azamattyqtyń belgisi emes pe? Biz osyndaı halyqshyl azamattardyń arqasynda Halyq qaharmany Qaırat Rysqulbekovke qatysty birqatar tyń derekter estip otyrmyz. Estigendi qoıyp, Qaırat Rysqulbekovty san márte kórgen túrme qyzmetkerimen kózbe-kóz jolyǵyp áńgimelesip te qaıttyq.

Shaǵyn da bolsa osy suhbattyń jazylýyna alǵashqy sebepker bolǵan azamatty aıtpaı ketýge bolmas. Kezinde Semeı oblystyq qarjy polısıasynyń (1994-96) basshysy bolǵan Mels Asqaruly búginde qoǵamdyq jumystardaǵy belsendiligimen kópshilikke tanys tulǵa. Taıaýda, Mels Aqsaruly bir áńgimesinde Qaırat Ryqulbekov túrmede otyrǵan jyldary sol mekemede qyzmet istegen, Jeltoqsan qaharmanyn kózi kórgen azamatty tanıtynyn jáne onyń el bile bermeıtin áńgimelerdi aıtyp bere alatynyn sóz etti. Sonymen birge, sol azamatpen jolyqtyrsam suhbat alýǵa yqylasymnyń bar-joǵyn bilgisi keletinin baıqatty. Bar maqsaty – sol túrme qyzmetkeriniń biletin derekterin qaǵazǵa túsirip alý, sol arqyly Jeltoqsan kóterilisiniń Bas batyry týraly derekter men málimetter qatarynyń tolyǵýyna óziniń azamattyq úlesin qosý. Mine, Mels Asqarulynyń azamattyq jaýapkershiliginiń nátıjesinde bir adamnyń ishinde 30 jyldaı ýaqyt boıy saqtalyp kelgen «sartap suhbatqa» qol jetkizdik.

Sonymen, suhbattasymyzdyń esimi Maqsut Júnisuly Ospanov. Semeı qalasyndaǵy oqshaýlaý tergeý ızolátorynda 1979 – 1991 jyldary eńbek etken. Osy mekemedegi starshına jasaǵynda konvoı, baqylaýshy, kaptershık qyzmetterin atqarǵan. Qaırat batyr túrmede otyrǵan merzimde kaptershık bolyp istegendikten Maqsut Júnisuly zamanymyzdyń qaharmanyn jıi kórip turǵan. Onyń ústine Maqsut Ospanov qyzmettik mindeti boıynsha kameralar men tutqyndardyń tazalyq, kameralardyń sanıtarlyq jaǵdaıyna tikeleı qatysy bolǵan.

Endi osy M.Ospanovtyń sózine kezek bereıik.

-Qaırat Rysqulbekov Semeıdegi oqshaýlaý ızolátoryna kelip túskende men osy mekemede Starshına quramynda kaptershık bolyp isteıtinmin. Negizgi jumysym kameralar men tutqyndaǵylardyń sanıtarlyq jaǵdaıyn qadaǵalaý. Tutqyndaǵylardy 10 kún saıyn monshaǵa túsirip turamyz. Onyń da óz reti bar. Aldymen jalpy kamerada otyrǵandardy, eń sońynan jeke otyrǵandardy aparamyz. Dál sol kúni de solaı ret-retimen aparyp, eń sońǵy kezek Qaıratqa keldi. Negizi, monshaǵa aparar kezde men bólek bir ofıser, eki konvoı birge barýy shart. Qalaıda, sol sátte bul quram tolyq bolmaı qaldy. Maǵan «óziń apara berseńshi» dedi. Janymda bir konvoı bar Qaırattyń kamerasynyń janyna keldik. Moshaǵa túsetin ýaqyty bolǵanyn estigen bette birden ázirlene bastady. Monshaǵa engizip jibergen soń da aýyzǵy bólme de kúzetip otyrý meniń mindetim. Shash, tyrnaq alý qyjettiligi bolyp jatsa, suraǵan dúnıelerin uıymdastyryp otyrýym kerek. Sol kúni shashyn alǵan joq, tyrnaǵyn ǵana aldy. Monshasyna shomylyp bolǵan soń ishkıimnen bólek aq jeıde-dambalyn da tazasynan kıgisi keletinin aıtty. Suraǵanyn berdim, aýystyryp aldy. Bul kezde konvoı taǵy bir sharýalarǵa shaqyrylyp ekeýmiz ǵana qaldyq. Ońasha sátti paıdalandy ma, menen kapterkadaǵy zattarynyń arasynan kúndelik dápterin ákep berýin ótindi. «Bul tártipke qaıshy keletinin, olaı istegenim málim bolsa jumystan qýylatynymdy» aıtyp, ótinishinen bas tarttym.

Alaıda, ol: – Aǵa, kúndeligimdi bir qarap shyqqym kelip tur, eshkimge sezdirmeımin. Bilip qoıǵan jaǵdaıda da sizdi satpaımyn, bir qısynyn keltirem ǵoı, – dep qıylyp surady. «Bersem, bereıin» degen oı keldi de, ózin kamerasyna kirgizip, kúndeligin ákep berdim. Bul kezde jumys ýaqytym da aıaqtalyp qalǵan, saǵat 17.00 de  jumystan qaıtyp kettim. Tańerteń jumysqa kelsem barlyǵy abyr-dabyr, tekserý … taǵysyn-taǵy bastalyp ketipti. Surasam «Rysqulbekov kamerasynda asylyp qaldy» deıdi. «Olaı bolýy múmkin emes edi ǵoı» dep ańyrdymda qaldym. Oıyma birden keshegi kúndelik orala ketti. Júgirip baryp kapterkadan, ózge de jerlerden qarap tappadym. Sodan beri kókeıimnen «Sol kúndelik qaıda eken?» degen oı ketpeıdi.

– Sizdiń she ol kúndelik qaıda bolýy múmkin, kezinde ony talaı kórgen bolarsyz?

– Qaırattyń kúndeligi 56 bettik qalyń dápter. Qatelespesem syrty qońyrqaı boldy. Syrtynda shyǵyrshyqtyń (kolso) sýreti bar. Sol kezde qalyń dápterdiń jartysynan kóbi jazbalarǵa toly bolatyn. Birqatar patrıottyq óleńderi de boldy. Kezinde oǵan mán berip, ne jazylǵan, mazmuny qandaı eken degen nárselerge nazar aýdarmappyn. Kúndelikti ıesine aparyp nemese ákele jatqan kezde jazbalarǵa bir kóz júgirtip ótetinmin. Sol sátte baıqaǵanym óleńderiniń keıbir jerleri rıtmnen shyǵyp ketip jatatyn.

Al, sol kúndelik qaıda bolýy múmkin degenge kelsek, múmkin sol kezde UQK muraǵatyna ótkizilgen bolar. Negizi, ol kúndeliktiń anyq-qanyǵyn sol kezde basshylyq quramda istegen Fýnt Albert Alekseevıch jaqsy bilýi tıis dep oılaımyn. Sebebi, ol azamat bala kúninde Aqsýatta ósken, qazaq tiline aýyzsha, jazbasha júıirik bolatyn. Sol kezde ol kúndelikte ne jazylǵanyn ekeýmizden basqa eshkim oqı almaıtyn. Sonymen birge, keshe jumystan qaıtarda kapterkanyń kiltin berip ketken adamnan «Kapterkany bireý ashty ma» degenimde, ol kapterkaǵa Albert Alekseevıchtiń ǵana kirgenin aıtty. Men kapterkany qaraǵan kezde Qaırattyń birde-bir dúnıesi joq bolyp shyqty.

– Maqsut Júnisuly, áńgimeńizge qaraǵanda Qaıarat Rysqulbekovty bir emes birneshe ret kóripsiz. Jalpy, sizdiń túsinigińizde ol qandaı azamat edi, bir ret bolsyn erkin áńgimelesken kezderińiz boldy ma?

– Meniń kózqarasymda Qaırat óte ustamdy, tuıyq jigit. Aýzynan bir artyq sóz shyǵarmaıtyn, kisiniń júzine qaraǵanda ishińdegin barlap, tanyp turatyndaı áser etetin. Túrmede istegen 10 jyl ishinde talaı tutqyndy kórdik. Kelsin-kelmesin áldekimdi sybap-tildeıtin, joq jerden shataq shyǵaryp shaǵymdanatyn, «men sóıtem de, búıtem» dep dońaıbat jasaıtyndardyń talaıyn kezdestirdik. Biraq, Qaırat Rysqulbekov ondaı jeńiltek, ushqalaqtyń birine uqsamaıtyn. Túrmede, ásirese, ol sekildi erekshe rejımdegi tutqynmen erkin áńgimelesý múmkin emes. Dese de, az da bolsyn sóılesip qalǵan sátter boldy. Esimde qalǵany – kúndelikti ne úshin jazatyny týraly suraǵyma ol maǵan: «Aǵa men jazýshy da, aqyn da emespin. Qapasta otyrǵanda oıyma kelgen nárselerdi jazyp júremin. Endi meni osy ketkennen tiri qaıtarmaıtyn shyǵar. Olaı-bulaı bolyp jatsam artymda bir iz qalsa eken dep oılaımyn» dep edi. Osy sózder meniń qulaǵymnyń túbinen áli ketken joq.

– Siz Qaıratty sońǵy ret monshaǵa aparǵan adamsyz. Sol sońǵy kórgenińizde onyń júzinen qajyǵandyq, áldeneden túńilý, keıistik sekildi ádettegiden bólek sıpat baıqaǵan joqsyz ba?

– Eshqandaı renish belgi baıqamadym. Men úshin de túsiniksiz ári jumbaq nárse onyń asylyp qalýy. Men kisi tanysam Qaırat ózin-ózi ólimge qıatyn jan emes. İs-qımylynan, júris-turysynan, sóz álpetinen tek optımısik, ómirge qushtarlyq ańǵarylyp turatyn. Kamerasynyń sańylaýynan (glazok) qarap júrgenimde denesin shynyqtyrýmen shuǵyldanyp jatqan sátterin jıi kóretinmin. Ol sondaı shymyr deneli, shıraq jigit bolatyn. Bir emes, eki jigitke ońaılyqpen aldyra qoımaıtyndaı kórinetin. Al, ana «janynda bolǵan, sol asyp qoıǵan» dep júrgen sottalýshy azamattyń Qaıratqa múlde shamasy kelmeıdi, bir urǵanynan qalmaıtyn ilmıgen bireý bolatyn. Onyń ústine ol súmelekti kózimiz kórgen, densaýlyǵyn esirtki men araq qurtqan bireý. Sonymen birge ol sottalýshynyń Qaırattyń qasyna qalaı tap bolǵanyna tańym bar. Men monshadan aparyp qamaǵanda Qaırat kamerasynda jalǵyz bolatyn. Ol №22 kamerada únemi jalǵyz otyrdy.

– № 22 kamera deısiz be?! Qalaı sonda, osy ýaqytqa deıin barlyq jerde №21 kamera dep aıtylyp, jazylyp keldi. Siz qatelesip otyrǵan joqsyz ba?

– Qatelesip otyrǵamyn joq. Men sol túrmede neshe jyl istedim ǵoı. Qaırat «ólimge kesilgender kamerasy» atalyp ketken №22 kamerada otyrdy. Men ony monshaǵa aparyp, qaıta ákeldim de sol 22-ge kirgizip ketkem. Men tańerteń jumysqa kelgende el shýlap júrgendikten qaı kamerada asylyp qalǵanyna mán bermeppin. «21 kamera» degendi keıinnen estip, tańqaldym. Jalǵyz otyrǵan tutqynnyń janynan taǵy bir tutqynnyń qalaı «shyǵa kelgenine» de mıym jetpedi.

– Jalpy, sol kezde Qaıratty jerleýge qatystyńyz ba, kimder jerledi?

– Jerleýine qatysqam joq. Baryp kelgenderdiń aıtqandarynan túsingenim; Ony «beımálim qaıtys bolǵan» adam retinde, esh belgi qoımaı jerlepti. Orys rásimimen kostúm-shalbar, aıaq kıim kıgizip kómgen. Ol kıimderdi bazardan satyp alyp keldik dep júrdi.

Suhbattasqan:  Q.Júmádil, Semeı qalasy

Derekkóz: zheruiyq.kz