Nemese Kókbóri Múbaraktiń bir óleńinen týyndaǵy oılar
maqala avtory: Qýanysh Dáleı
Týǵan jerdiń basqa turǵyndary
Ala teńbil maraldar qushqan tóbeler,
Samyrsynmen bitip sambyrlap turǵan jebeler,
Týǵan jerdiń ystyǵyn surap bilerme,
İnderge súńgı alatyn bolsa jel eger .
Aıaýly jerdiń kózinde qupıa bir muń bar,
Jelemikterim solaı qaraı tereń jyljyńdar,
Baýyryna basyp jatqanyn oılap syıladym,
İnderdegi anaý júregi jumsaq turǵyndar.
Suńqar túsiner týǵan jerimniń aspanyn,
Qanatyna kómip kóbelekter bıler jas talyn,
Jalama tastar – Týsam da sende,
Men emes-
Týǵan jerimniń arqar sıpaıdy tastaryn.
Ózen aqsada , týladym ba onda men degen ,
Shýlatyp túbin, quıryǵy qaqqan elbeleń-
Shortandaryma tańsyq qoı bizdiń dúnıe ,
Qaragerimniń tuıaǵynan ózge ol kórmegen.
Qorqytpańdarshy adamdar oǵan ot úıip:
Anaý saıdy aıtshy men jalǵyz ósken sopıyp—
Kózim shaldy ǵoı qonjyqtar asyr-salyp júr,
Atam otyrǵan belde aıý otyr shoqıyp.
Týǵan jerime zulmat kún keıde jetedi,
Kún-túni zarlap jylandar da aýyp ketedi.
Úńildim sonda aspanǵa salyp sýretin,
Qaraltqym bolyp tyrnalar ǵana ótedi . . .
Bárine eljirep, bárin de jurt bop syıladyq,
Dońbekshidi nege al ol jer búgin qınalyp,
Kúzetip júripti jetim qalǵan sol jerimdi,
Bóriler ǵana jınalyp. . .
Adamnyń sanasy qyzyq! sosyn kúrdeli. . .
Ár oıly adamnyń ishki jan dúnıesi únemi kúres, únemi arpalys ústinde ǵumyr keshedi. Bul qozǵalystardyń kóbi kómeski kúıde júrgiziledi. Sol ishki sana ózińe de belgisiz bir qupıa buryshta syrtqy álemnen qabyldaǵan bilim, tájirıbe jan álemniń ishki qýatymen tutasqan shaqta jańa bir oılarǵa júkti bola bastaıdy. Qaıta- qaıta irikteý, saraptaýlar júrgizilip, tipti bir mezet toqtap ta qalyp, syrttan engen taǵy bir jańa ilimderdiń túrtip otýymen qaıta oıanyp, basqa arnalardan taǵy bir jip úshin taýyp, osylaı úzdiksiz izdengen jasyryn sana eń sońynda qortyndy jasaıdy, Iaǵynı, jańa dúnıeler týylady. Jasampazdyq barlyyqqa keledi.
Bundaı jasampazdyq barys talant pen Eńbektiń ár adamdaǵy mólsheriniń kúshti- álsizdigine saı, jınaqtalyp ómirge kelýi de ár túrli bolady. Kóp adamdardaǵy jasampazdyq kóbinde burynǵy qabyldaǵan bilimderiniń kóshirmesi sıaqty sol bilimderdiń rýhyn boıyna sińirip alǵandyqtan, jańa dúnıe jaratylǵan sıaqtanǵanymen sonyń elikteme nusqasy bolyp shyǵady. Bizdiń ázirge jazyp júrgen aqyndarymyzdyń kóbiniń óleńderi abaıdyń, Maǵjannyń, qasymnyń, Muqaǵalıdyń, júmekenniń, muhtar Shahannyń, Tynyshtyqbektiń, Esenǵalıdyń óleńderine uqsap, solar salǵan sheńberden shyǵa almaı jurýy dál osynyń mysaly.
Az sandy adamdardyń talanty aıyryqshaqýatty, soǵan sáıkes Eńbektenýi de sumdyq aýyr bolady. Bular syrttan úlken kúshpen bilim qabyldaıdy, bul bilimder barynsha jan- jaqtyly, tereń, besaspap bolady. Bundaı bilimderdi qabyldaý úshin de sananyń týma qableti orasan zor syıymdylyqqa ıe bolý kerek, jaı sanamen jaı ǵana bilimdi qabyldaı alasyń, tereńge bara almaısyń, bıikke shyǵa almaısyń. Endi ony qortý, ózinikine aınaldyrý úshin de ishki sana úlken Eńbekter jasaıdy. Uzaq ýaqyttar oılaný, izdený arqyly buryn- sońdy bolmaǵan jańa bilimder, ıdeıalar qortyp shyǵarady.
Keıde osyndaı jańa dúnıelerdi barlyqqa keltire otyryp, soǵan adamnyń ózi sene almaı qalady. Óz sanasy týdyrǵan surapyl qubylystardy mensinbeı qalatyn shaqtar únemi kezdesedi. Múmikin, týdyrǵan ıdeıa dál sol ýaqyttaǵy sanańan tómen tur nemese bul ıdeıany týdyrǵan sana kúrdeli Eńbekten soń, eseńgirep sol ıdeıańnan quldyrap, burynǵy shabytsyz shaqtaǵy meshel halyne túsip qaldy. Nemese sen buryn- sońdy mundaı dúnıelerdi syrttan qabyldaǵan da joqsyń, óziń de eshýáqyttá ıdeıańnan bundaı Eńbekti jaryqqa shyǵarǵan emessiń. Beıtanys, jat uǵymdar. Osydan baryp ózi ómirge alyp kelgen jańa dúnıeden jerip, ony jaqtyrmaı qalý kelip shyǵady. Bolmasa ózi týdyrǵan bıik Eńbektiń aldynda kishirip, meshel halge túsedi. Sosyn ony kóp adam kerek etkisi kelmeı bir buryshqa syryp qoıa salady. Byraq, bir mezgil ótkennen keıin baıqaýsyzda álgi nárse qolyńa túsedi nemese sanań bir kezde sol týraly oqys oılanyp izdeý salady, sosyn bylaı syryp qoıǵan dúnıeńdi taýyp alyp kórip shyǵasyń- birden unaıdy, burynǵy dúnıelerińnen basqasha, ózgeshe ekenin baıqaısyń. Nemese jyldar boıy kózdegen nysanańnyń osy Eńbektiń ishinde jatqanyn tanısyń. Bundaı jaǵdaılar aqyn- jazýshylarda kóp ushyraıdy. Keıbireýler kóńlige unamaǵan dúnıelerin maıdanda jyrtyp tastap, artynan ókinip jatady. Keńes- ár ýaqyt ózińiz jazǵan nemese oılanyp tapqan ıdeıalaryńyzdy laqtyryp tastamańyz nemese jyrtyp, óshirip joǵalytpańyz, kúnderdiń kúninde sizdiń ómir boıǵy yzdenisińiz sonda jatqanyn baıqap qalsańyz, budan asqan baqyt bar ma? ?
Endi óleńge keleıikshi. Keshe túnde ǵana osy shyǵarmasyn ǵalamtordan joldaǵan talantty- Kókbóri Múbarak baýyrym: «Mynany kórip shyǵyńyzshy, jyrta salaıyn dedim de siz bir kórip shyqsynshy dep laqtyryp otyrmyn» dedi. Oqydym, kórdim- keremet!
Jıyrmaǵa áli iline qoımaǵan bozbala aqyn sonaý orta mektep oqyp júrgen shaǵynda da osal jazbaıtyn. Ómirde de eshkimge uqsamaıtyn baýyrymnyń únemi yzdenis pen talǵampaz Eńbektiń ishinde ósip kele jatqany maǵan aıan. Qanshama jyrlar jazdy, byraq báz bireýlershe óndirshektep, onysyn kóp eshkimge kórsetip, baspaǵa ala júgirmeıtin. «Áli oıdaǵydaı emes, budan da jaqsysy jazylady » deıtin de qoıa salatyn. Talaı- talaı jaqsy dúnıeler barlyqqa keldi, áıteýir solaı. . .
Búgingi jazǵany- áne sol jazbalarynan taǵy da bıiktep ketken. Oıdy beıneleý jaǵy bolsyn, ómirdi qabyldap, ony qaıtalaı jasampazdyq súzgiden ótkizip, ónerge aınaldyryp ákelý jaǵynda bolsyn, baıqampazdyq pen rýhty óleńniń boıyna sińirý jaǵynda bolsyn, jańa bir beleske kóterilip, óz soqpaǵymen órlep ketken. On toǵyzdaǵy órimdeı jigit jazdy deıtindeı emes. Oıly, aýyr jáne jańa- til de, oı da, beıneleý de. . .
Aıaýly jerdiń kózinde qupıa bir muń bar,
Jelemikterim solaı qaraı tereń jyljyńdar,
Baýyryna basyp jatqanyn oılap syıladym,
İnderdegi anaý júregi jumsaq turǵyndar.
Týǵan jer týraly qanshama jyrlar jazyldy. Osylardyń este qalǵany az. Este qalatyndary- eshkimge uqsamaı, ózi bolyp jazylǵandary. Este qalmaıtyndary- óńkeı bir uqsas jazbalardyń bir shıyrdyń boıynda kezip, oqyrmannyń este saqtaý qasıetine qıanat jasaǵandary.
Múbáraktiń óleńi de týǵan jer týraly, byraq onyń beıneleýi taǵy da eshkimge uqsamaýynda. Taqyryby da álábóten ózgeshe- «Týǵan jerdiń basqa turǵyndary» . Ondaǵy beınelengen qubylystar men jandy áreket ıesi de basqasha- «İndegi júregi jumsaq turǵyndar» , múmikin sýyr, qarsaq, túlki t. B nemese basqa shýmaq, basqa óleńderindegideı qurt- qumyrysqa, usaq jándikter nemese shortandar men arqarlar, kókbóriler men aıýlar. . .
Bulardy da jaı aıta salmaıdy, úlken mahabbatpen, ózgeshe kóregendikpen aıtady. «Jelemikterim» deıdi, «Jel» deıdi, «Týǵan jerdiń ystyǵyn bilý úshin inderge súńgip baıqańdarshy» deıdi. «Mahabbat (týǵan jerge) kimde eń uly eken? ? adamda ma , tabıǵattyń basqa da týmalarynda ma? ? tabıǵatqa kim jaqyn, adam ba, adamdar qorash sanaıtyn «Týǵan jerdiń basqa turǵyndarynda ma? ? » al, aqyn ony ózi ábden sezinedi, jer betinde jelip júrgen myń san adamnan artyq biletindeı (bilmese bular jaza alar ma? ? ) ózi de tabıǵattyń bıik qubylysyndaı aqyn 18myń ǵalamdy bılegen baıaǵynyń súleımen paıǵamparyndaı jeldi (qasıetti ólsheýish) jumsaıdy. . .
«Baýyryna basyp jatqanyn oılap syıladym,
İnderdegi anaý júregi jumsaq turǵyndar. »
Aqynnyń saǵynǵan týǵan jerin baýyrlaryna basyp, júrekterimen súıip jatyr «İnderdegi anaý júregi jumsaq turǵyndar» . Týǵan jermen birge órkendep, týǵan jermen birge qurıtyn bulardaǵy mahabbat qandaı asqaq! júregi tas bolyp ketken bizder basymyzǵa kún týǵanda sol qaraqan basymyzdy ǵana qushaqtap, sonyń ǵana qamyn jep qaıda bolsa sonda bosyp kete barar edik. Al «Týǵan jerdiń basqa turǵyndary» týǵan ólkeni emirene súıgen júrekpen máńgi osynda qala berer edi. . .
«Suńqar túsiner týǵan jerimniń aspanyn,
Qanatyna kómip kóbelekter bıler jas talyn.
Jalama tastar – Týsamda sende,
Men emes-
Týǵan jerimniń arqar sıpaıdy tastaryn. »
Jalama jartastar! deıdi. . . Tabıǵatpen adam, adam men ań- qus betpe- bet kelgende bizdiń ylǵı da jeńilis taýyp, olardyń aldynda jer shuqyp qalar beretinimiz shyndyq qoı. Jalama jartastar, sende týamyz, byraq sende ósken adam balasy joq. Týǵan taýdyń saýmal aýasymen semirip, tasyna tuıaǵyn janyp, sodan qýat pen molshylyq ǵumyr tapqan «Arqarlar» sender sıpap, aıalańdar ardaqty mekenniń barsha qasıetin! al, biz myń jyl ǵumyr súrsek te senderdiń bir kúndik tirlikterińniń mańyna bara almaspyz. Úıtkeni, ózderinshe mádenıetke qadam qoıǵan adam balasy arman- muratyn tabanyn basyp turǵan, kindigi baılanǵan jerden_ uly tabıǵattan emes, óz qoldarymen jaratqan jasandy dúnıelerine baılap qoıdy, bul jalǵan dúnıede máńgilik eshnárseniń joqtyǵyn bile turyp, máńgilikke umtyldy, aqyldyń shekteýli ekenin seze turyp, sheksizdikke qol sozdy. Jetisken saıyn jaratylystan, óz bolmysynan shalǵaılap barady. Tabıǵattaı taza senim men ańqaýlyq, izgilik pen mahabbat baıaǵysyndaı tabıǵattyń óz týmalary- ań men qustyń, jan- janýarlardyń jadynda qala berdi. Biz tabıǵattan alystasaq, olar alǵashqy jaralmysy qalpynda uly jaratylysqa táýeldi qalpynda tirlik keship jatyr.
«Jalama tastar- týsamda sende,
Men emes-
Týǵan jerimniń arqar sıpaıdy tastaryn» .
Tosyn ári unasymdy jyr joldary. . . Jáne osylaı aıta alý úshin de, osylaı sezinip ómir surý úshin de ózgeden bólek Rýhanı bitim bolmys kerek.
«Ózen aqsa da, týladym ba onda men degen ,
Shýlatyp túbin, quıryǵy qaqqan elbeleń-
Shortandaryma tańsyq qoı bizdiń dúnıe ,
Qaragerimniń tuıaǵynan ózge ol kórmegen. »
Osy bizder ózenmen birge týlap kórdik pe ken deshi, tym bolmasa bir aýnap ótken tolqynnyń qushaǵynda terbele aldyq pa osy? ? ! týǵan jerdiń tósinde ózen bolyp aǵa aldyq pa eken? ? ! ózendi qoıyp, árbir tamshysyna deıin týǵan topyraq úshin qyzmet etetin tyrna kóz bulaq qurly bolmaı, sol týǵan topyraqqa bergendi qoıyp, qansha alǵanyn ǵana eseptep, onyń baılyǵy men bereketine semirip, aram salmaǵymen shirenip qanshama boq qaryn kerdeńdep júr? ? !
«Shortandaryma tańsyq qoı bizdiń dúnıe ,
Qaragerimniń tuıaǵynan ózge ol kórmegen. »
Shortan- bizdiń Ertis pen úlińgirdiń patshalary, sý kósemderi olar. . . Onyń bári de bir kezderi ǵoı. . . Qazir túk te joq. Orta búlingen, eki uly ózennen shabaq taýyp alsań, tas- talqan bolyp qýanasyń ázir. Ár tusynan tospa salynyp býyp- býyp tastaǵan, kóńil tórińde kóldeneń jatqan máıt elesteıdi. . .
Óleńde qazaqtyń ulyttyq rýhy jatyr, tabıǵatpen ejelden etene bolyp kelgen burynǵy qazaqtardyń bolmysy jatyr. Bizdiń jurt buryn osy eki ózendi bir jylda eki- aq ret kesip ótedi ekenbiz, kóktemde bir ret_ jaılaýǵa kóship bara jatyp. Kúzde bir ret_ jaılaýdan qaıtyp kele jatyp. . . Balyq aýlaý degen qazaqtyń tarıhynda joq kásip. Sondyǵynan ǵoı, asharshylyq jyldary ózenniń boıynda otyryp ashtan qyrylyp qalǵan aýyldar da bolypty. Tabıǵatty kóne qazaqtardaı qorǵaıtyn halyq álemde az shyǵar. Sondaı halyqtyń ózeninde jasaǵan shortandar baqytty, árıne, «Qaragerdiń tuıaǵynan basqa kórmese» . Al, osyny tek osyndaı sózben beıneleý bizdińshe qudyret!
«Týǵan jerime zulmat kún keıde jetedi,
Kún-túni zarlap jylandar da aýyp ketedi.
Úńildim sonda aspanǵa salyp sýretin,
Qaraltqym bolyp tyrnalar ǵana ótedi» .
Aýmaly- tókpeli zamandarda bizdiń ulttyń basynan ne ótpedi, bári ótti. Osynyń báriniń kýási tek týǵan jer ǵana. Qasıetińe bas baıaban ólke, «Zarlap aýǵan jylandar» da keshegi «Elim aı» áni salyp ketti me eken deshi! «Qaraltqym» boıaý tógip, qasyretti jyldardyń tizbegindeı tyrnalar qanshama ret ótti tóbemizden. . . Zar zamannyń naýbeti tabıǵattyń ózindeı bolyp ketken aınalaıyn babalarymnyń basynan ǵana ótpepti, el aýsa, elmen etene bolyp ketken barlyq jan- janýarlardyń taǵdyryna da taýqymet túsipti, kezindegi «Aqtaban- shubyryndy» jyldarda qazekemmen qosa búkil ólkeniń ańy da qosa aýǵan. Qazaq joǵalǵan jerden qońyr ań da qarasyn kórsetpepti.
«Bárine eljirep , bárin de jurt bop syıladyq,
Dońbekshidi nege al ol jer búgin qınalyp,
Kúzetip júripti jetim qalǵan sol jerimdi,
Bóriler ǵana jınalyp. . . »
Júregimizge barlyǵy syıǵan halyqpyz, biz syılamaǵan, biz sıdyrmaǵan eshkim joq eken tarıhta. «Syıǵa syı, syraǵa bal» deýshi edi, byraq. . . Jerdiń eń sońǵy ıesi adam emes, jaratylystyń ózi eken. Tabıǵatty tabıǵat qana aıalap, qorǵap, tabıǵat qana súıe alady eken. Tabıǵatty tabıǵatqa tartyp týǵan tap- taza júregi bar halyq qana osylaı mol mahabbatpen súıe bilip, izgi tilekpen ómir súredi eken, mol mahabbatpen ómir súretin urpaqtar týǵyza alady eken.
«Kúzetip júripti jetim qalǵan sol jerimdi,
Bóriler ǵana jınalyp . . . »
Adam ózgeredi, ult ta solaı. Ýaqyt pen keńistik óz besigine salyp áldılegen árbir pende ne ulys jaratylystyń úkiminen asa almaı osy eki uly kúshtiń ıtpegende óz taǵdyrlarynyń quly bolyp kete bermek. Tek, jaratylystyń ózi bolyp qalyptasqan, adam sıaqty aınymaly emes tabıǵattyń óz týmalary ǵana (bóri sıaqtylardy aıtamyn) ómirge qalaı bolyp týsa, solaı óledi nemese jaratylys álemin kirpik qaqpaı kúzetetinder de, áne, solar. . . Ańdar da aýady, byraq olar sońǵy demi úziler sátinde týǵan topyraǵyna qaıta oralady, al biz ańsaımyz, alaıda ol sana deńgeıinde qala beredi, ańsarymyzǵa jetip óletinderimiz tym sırek.
Óleń týraly aıtarymyz bunymen túgemes edi, jaqsy óleńniń boıynda tarıh ta, taǵylym da, ulttyq tanym men etıka da taǵy taǵy kóptegen qundylyqtar ózara qanattasa ómir suryp jatady. Oqyrman qaýym qabyldaý qýatynyń dárejesine saı ózi tanyǵanyn alady. Biz de ózimizge tán seziný, túısiný, sosyn jaqsy jyrdan alar rahatymyz ben basqa da sezimdik, áqyldik tanymdarymyzdy qabyldadyq. Jaı kózge kórinip turar qasıetter kóp óleńderdiń boıynda bolady. Al, ulttyń rýhymen, ótkenimen jáne búgingi bolmysynyń ýaqytqa enip bara jatqan joǵalýǵa aınalǵan uly qasıetterin jyr joldarynyń boıyna jylqynyń maıyndaı sińirip, qaıtadan óner arqyly adam júregine quıý- naǵyz talantty aqyn týdyrǵan alapat jyrlardyń úlesinde.
Biz Erteńimizge beı- jaı qaramaýymyz úshin búginimizdiń bas aıaǵyn qymtap ustap, aınalamyzǵa sergek kóz tastap otyrýǵa qulshynýymyz kerek. Kim bar Erteńge bizdi aman- esen jetkizetinderiń qatarynda. Áne, sol nazarymyzda bolsyn. Ásirese artymyzdan Ergen ini- qaryndastarymyzǵa, óspirim balalarymyzǵa qaraılaı júreıikshi, solar ǵoı burynǵylardy, bizdi jáne babalarymyzdan jetken qan men barlyq bitim- bolmysymyzdy keleshekke áketer. . .
Maqalamyzdyń basynda aıtylǵan oıymyzǵa oralsaq:
Jańalyq tosyn týylady dedik. Byraq ol saýsaǵyn da qybyrlatpaı, oıyn da qozǵamaı únsiz jatqandardyń enshisinde emes, jańalyq úshin týylǵan talantty jandardyń kóz maıyn taýysyp, júrek qanyn sarqa otyryp tynymsyz izdengen jankeshti eńbeginiń natıjesi. Uzaq ýaqyttyq qan men terdiń jemisi. Basynda da aıttyq- tosyn týylǵan jańa dúnıeni ózimiz durys qabyldaı almaı qalamyz kóbinde dep. . . Bir jańa dúnıeni jazyp ony bylaı tastap qoıǵasyn, osyndan keıingi jazbalarymyzdyń deni sol bıiktikte, sol deńgeıde jazylar beredi. Oı- órisimiz osyndaı oılaý formasyna birtindep daǵdylana bastaıdy, ýaqyt óte kele óz jańalyǵymyzdy ózimiz shynaıy sezinemiz. Kóterilgen bıigimizdiń deńgeıin shyndap túsinemiz. Engen jańa álemimizdiń qadyr- qymbatyn baǵamdaı alamyz. Sosyn, ózimizge tán álemimiz qalyptasady, naǵyz aqynǵa, naǵyz jazýshyǵa aınalamyz. Al óz álemi joqtar- óz otany joq bodan ult sıaqty, túbi quldanǵan ultqa sińip joǵalady, betin ary qylsyn!
Óz ishki jan saraıymyzdan ónip shyqqan jańalyq ataýlyny ózimiz de birden qabyldaı almaımyz dedik, bul jańalyq ataýlynyń eskiden basqasha, kóne sarynnan bólek, bizdiń oı- dúnıemiz ben talǵamymyz úıirenip qalǵan eski kórinisterden bóten, ózgeshe bolǵandyǵynan. Endeshe keıde bireýlerge renjip jatamyz «Jańalyqty tanymady. . . Jańalyqqa qarsy eken» dep. Áýeli óz sanamyz jatsynyp baryp qabyldaǵan ózgeshe óner týyndysyn bylaıǵy ónerdiń qarabaıyr shegindegi, tómengi deńgeıindegi túsiniktermen ólshep úırengen, ónerdi adam men qoǵamdy, jaratylysty tanýdyń nemese solardyń ishki dúnıesinde jatqan qupıalyqtardy sezinýdiń Rýhanı shamshyraǵy dep emes, Erikkenniń Ermegi, qyljaqbastardyń qoljaýlyǵy retinde kóretin jaı tobyr tanı almaı jatsa, ókpemizge ne sákin? !
Sońynda talantty aqyn inime «Jańa sapar endi bastaldy, keleshek óleń seniki» degim keledi. Tek, jalǵasty surapyl izdenister men taý qoparar Eńbekter kerek!
