Ospan batyrdyń belgisiz hattary haqynda

Ospan batyr Silámuly (1899-1951) ómir súrgen dáýir halyqaralyq jaǵdaıdyń asa bir kúrdeli kezeńi edi. Sonyń ishinde ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aldy-artyndaǵy barlyq jaǵdaı elim, jerim dep kúresken osy tulǵanyń ómiri men kúresine erekshe yqpal etti.

Ospan óziniń kúres jolynda AQSH, Keńes Odaǵy, Mońǵolıa, Qytaıdyń qara jáne qyzyl partıalarymen ár túrli baılanysta bola bildi. Bir ǵana el emes, halyqaradaǵy ózge elderdiń de erekshe nazar aýdarýy onyń tulǵalyq kelbetiniń kúrdeliligin kórsetedi. Sol úshin de Ospantaný ǵylymy ult rýhyna kerekti óshpes erlik, qaıtpas qaırat, el men jerin qyzǵyssha qorǵaıtyn ystyq mahabatty urpaq boıyna sińirý úshin óz mindetin adaldyqpen ada etýi kerek.

Ospannyń kúres jolyna kóz salǵanda onyń ózgelermen bolǵan túrli qarym-qatynasy men jazysqan hattarynyń da máni zor. Tarıh ádiletsizdik ishinen ádildikti tabatyn bolsa ótken ımperıalyq qaralaýlar, qyzyldar qolymen jasalǵan, jazylǵan ár bir dúnıelerden de erliktiń, eldiktiń rýhyn taýyp alý qıyn emes.

Ór Altaı jeri ejeldiń ejelinen saq, ǵundardyń, túrkilerdiń mekeni. Ospannyń jetpis jeti atasynan bergi baıyrǵy jurty. Olaı bolsa babadan qalǵan altyn ańyzdyń úzigimen osy dalany qorǵaýdy sútpen bitip, súıegine sińgen buljymas paryzy sanady. Ómiriniń sońǵy sátterinde shetelge qashyp ketýdiń kóptegen múmkindikteri bola tursa da odan bas tartty. Qara tuıaǵynan hal ketkenshe kúresip, týǵan topyraǵyn jastanyp jatýdy tańdady.

Onyń kúres jolyndaǵy jarqyn mysaldardyń biri qazirgi qytaı aýmaǵyna qarasty Báıtik taýyna mońǵolıa memleketiniń talas bildirip, suǵyna shabýyl jasaýynda kóringen bolatyn. Ol kezde Qytaıdy Jań Kaıshy (Jıań Jeshi) jetekshilgindegi Gomındań úkimeti basqaratyn edi. Bir kezderi ózi qyryp-joıǵan qara qytaı armıasy komýnısterden keletin qaýip-qaterge birge qarsy turý maqsatynda Ospandy odaqqa shaqyrǵan-dy. Onsyzda jer betin qyzyl órtshe jalmap kele jatqan Keńes qyzyldarynyń sumdyqtaryn sol topyraqtan qashyp kelýshiler arqyly kúnde bilip otyrǵan Ospan bul kelisimdi ońaı qabyldady. Ásirese, Álıhan Bókeıhan syndy erlerdiń shahıttigine qabyrǵasy qaıysyp, din men dilge jaý bolǵan orystardy ólerdeı jek kórgen Oshyń olarǵa qarsy turarlyq kúsh AQSH jáne onyń qoldaýyna ıe bolyp otyrǵan qytaı gomındańy dep túıdi.

1947 jyly Keńestikterdiń túrtpekteýimen mońǵolıa áskeri Báıtikke ashyqtan ashyq shabýyl jasap, shekara syzyǵynyń qytaı aýmaǵyna basyp kirdi. Bul kezde Gomındań úkimetiniń Shynjań armıasynyń bas qolbasshysy Suń Shılan (1907-1997) edi.

Osy tustaǵy Ospan men Suń Shılan arasyndaǵy qarym-qatynas jaıynda, komýnıstik partıa Shynjańǵa kirgen kezde jazylǵan maqalalarǵa bir nazar aýdaraıyq.

Bir kezderi Ospandy qoldaǵan Keńes qyzyl úkimeti keıinnen komýnıstik qytaıǵa jaqshy bolyp, Ospanǵa jaý boldy. Qyzyl armıa Shynjańǵa kire salyp, qurtýǵa tıisti kúshterdiń qatarynda Ospan turdy. Keńes Odaǵy osy aýmaqqa jasyryn qaldyryp ketken «jansyz» adamdary arqyly da Ospanǵa qarsy ár túrli sharalar oılastyryp, onyń kele jatqan qytaı qyzylymen ymyraǵa kelýiniń aldyn aldy. Munyń mysaldaryn 1950 jyly shyqqan «Shynjań gazetiniń» eski paraqtarynan anyq kóre alamyz.

Gazettiń 8 sanyna qatarynan ulaspaly etip basylǵan bul maqalanyń aty «Ultshyldyq perdesin jamylǵan ult azǵyndary jóninde» dep atalady. Avtory «Halyq uly» degen búrkenshik atpen berilgen. Maqala 1950 jyly 10 qańtardan bastap jarıalanǵan.

Atalǵan maqalada Ospan men Suń Shılan arasyndaǵy hattar tóńireginde mynadaı mysaldar keltirilgen. Sol hattardan úzindiler bereıik:

«Suń bas qolbasshyǵa!

Aıdyń 16 kúngi radıońyzdy tapsyryp aldym.... El ishinde irtki týdyryp júrgender kóp, solardyń qolyndaǵy áskerdi alyp, maǵan baǵynýyn qadaǵalańyz. Bulardy erkinsitpeı tıym salyp, ámirge baǵyndyrý kerek. Bulardy kóndirip alyp, maǵan tapsyrma berińiz. Tiri bolsam Shynjańnyń shekarasyn saqtaıtyn bir adammyn. Batyr Ospan. 17.11.1947»

Osydan keıingi taǵy bir hatta: «...Siz budan soń qandaı aýyr-jeńil sharýa bolsa aldymen qasyńdaǵy qajy Jánimhanǵa, onan soń aldyńǵy rette málimdegen 10 bastyq bar, solarǵa tapsyryńyz. Men bolsam 100 deı ǵana ylǵı ash-aryq kóshe almaǵan úımen ǵana qaldym... biraq jalǵyz qalsamda assa Juńgo, qalsa men dep Sábettiń ákimshiliginen jandaryn ǵana alyp shyqqan Ábdeqan, Turysbek bastyq 142 adamdy asyrap baǵyp kelemin... Batyr Ospan. 23.11.1947».

Osy tusta Jánimhan qajynyń Altaı eline jazǵan hatynda mynandaı baıan bar: «...Endi jasqanatyn ne bar? Túk te joq, bir Allaǵa sıynyp, ata-babalaryńnyń arýaǵyna sıynyp, bir el bolýdyń qamyn oılap, qara qazan sary balanyń tileýin tileńder.... Ospan batyrdyń eńbegin ardaqtap nıet kúshterińdi biriktirip, Ospan batyrdyń tóńiregine toptalyńyzdar. Óz ara rý talas kúndestik bolmasyn. Eger Ospanǵa ese tıse bizdiki dep qýanyńyzdar. Ospan sizderge jaman oılamaıdy. Eger jańylysta aǵat ketken isi bolsa aǵaıynshylyqpen bereke úshin keshirim etińizder. Sizder tur ǵoı mundaǵy búkil musylman balasy Ospandy silám haharmany dep tanyp otyr. Birlik, bereke de, Ospan batyrda ózderińizdiki; paıda kópshiliktiki. Jalpy eldi osy jolǵa bastańyzdar, el bolýdyń qamyn oılańyzdar. Osydan zıan tartsańyzdar obaldaryńyz bizge bolsyn. El-jurtqa túgel sálem aıtyńyzdar. Bizdiń sizderden kútetin úmitimiz, tilegimiz osy aıtylǵandar! – dep, erekshe qurmetpen, mór, qajy Jánimhan».

Endi Suń Shılannyń Ospanǵa jazǵan hatynan bir úzindi keltirsek, onda hat bylaı bastalady da: «Ýálı Ospanǵa!

Sizdiń jibergen hatyńyzdy tapsyryp aldym. Men sizdiń memleketimizdi saqtaýda qazaqtardyń kórsetken senimdili men batyrlyǵy úshin óte qýanyshta boldym...» dep, ary qaraı áskerı jol-joryqtarǵa oıysady.

Keıinnen Suń Shılannyń estelikterinde jazylýynsha Ospannyń Álen ýańnyń áıeli, Úrimji ákimshilik mekemesiniń ýálıi Qadýanǵa jazǵan hatynda mynadaı jaıttar baıandalǵan eken: «Biz qazaqtar demokratıaǵa, erkindik pen beıbitshilikke ıe bolý úshin erteden-aq tóńkeris týyn kóterip shyqqan edik. Men Ospan osydan 8 jyl buryn tańdaýly qazaq jastaryna basshylyq etip, Shyń Shysaıdyń jendettik saıasatyna qarsy kúres jasaǵan edim. Kúresti qazirge deıin jalǵastyryp kelemin. Biz beıbitshilik kelisimine qol qoıylyp, derbes Shynjań ólkelik úkimeti qurylsa, tóńkeristiń maqsaty jartylaı iske asqan bolady. Ol kezde biz maqsatymyzdyń qalǵan jarymyn iske asyrý úshin beıbit, tynysh jaǵdaıda óz tirligimizben aınalysyp kún kóretin edik, – dep oılaǵanbyz.

Tóńkerisimizdiń bulaı ózgeretinin qaıdan bileıik, janyn shúrerekke túıip jantalasa kúresken qazaq baýyrlarym qurbandyqqa shalyndy. Qaıdan kelgeni, aty-jóni belgisiz quraldy jaý kókten túskendeı Altaıǵa shabýyldap jatyr. Men demokratıaly Shynjańnyń ólkelik úkimeti saılaǵan ýálıi, memleket mansaptysymyn. Meniń otandy qorǵaý mindetim bar. Meniń beıbitshilik kelisimdi iske asyrý, bılik júrgizip basqarý, joǵarǵynyń baǵdarlamasyna boıusyný, memleket terıtorıasyn qorǵaý maqsattarynda Jań Jyjuń tóraǵanyń jańa Shynjań qurý týraly saıası qýattamasyn qorǵaımyn. Altaı aımaǵyndaǵy biz qazaq týysqandar memleket birligin buzatyn, dindi joıatyn barlyq jaýyz kúshterge sileıte soqqy beremiz. Bútin memlekettegi janashyrlardyń, ásirese, musylman baýyrlardyń meıli zattyq jaqstan, meıli rýhanı jaqtan bolsyn biz qazaq týystaryna kómek kórsetýin úmit etemiz!»

Demek, qytaı qoǵamy kóleńkeli kózben qarap otyrǵan Ospan batyrdyń óz otanynyń shekerasyn qorǵaý jolyndaǵy orasan erligi jáne el men jerge adaldyǵy birden menmundalaıdy. Bul ejelgi túrki dalasyn, qazaqtar mekenin qorǵaý ǵana emes, qazirgi qytaı terıtorıasyn jat tabannan qorǵap qalǵan erekshe erlik sanalar edi. Osy taqyryp aıasynda kezinde Suń Shılan «Ospan otanshyl adam» degen maqala jazǵan eken. Qazirshe qolǵa túspedi.

Al Ospan batyrdyń mońǵol marshaly Choıbalsanmen jazysqan hattary haqynda «Ospan hen baıb» (H.Bat-Ochıryn bold, H.Bat- Ochıryn týıa) atty mońǵol tilindegi eńbek 2011 jyly Ulanbator qalasynan shyqqan bolatyn. Ol kitapqa berilgen Ospan batyrdyń hatynyń túpnusqa kóshirmesi de arnaıy zertteýdi qajet etedi.

Búgingi halyqaralyq jaǵdaımen qaraǵanda din jolynda júrip jaýymen kúresýshilerge úrke qaraıtyn sekemshildik bar. Al halqynyń dini men diline sheksiz adal bolǵan Ospan batyrdyń tulǵasyn olarmen salystyrýǵa múlde kelmeıdi. Joǵarydaǵy Jánimhan qajynyń hatynan kórinip turǵan Ospan beınesi qazirde týǵan halqynyń júreginen óshken joq. Men ózim keńesken Ospan sarbazdarynyń qaı-qaısysy da kúni búginge deıin onyń atyna kir túsirmeı: «Oshyń, Oshyń» dep, aq nıetti rýhyna jan-tánimen bas ıedi. Bul rýh ult ulanyna kerekti halqyna degen qaltqysyz júrektiń tap-taza aınasy bolsa kerek.

Ospan áli de bolsa zertteı túsýdi qajet etetin dara tulǵa. Bizdiń bul shaǵyn maqalamyz sol telegeı teńiz aıdyna quıylsa eken deıtin bir tamshy ǵana.

Ult rýhyna joqshy bolatyn erlerimiz kóbeısin, aǵaıyn!