2012 jyly qazaqtardyń Túrkıany qonystanýyna 60 jyl toldy. Osyǵan oraı Túrkıalyq qazaqtardyń ókilderi ústimizdegi jyldyń naýryz aıynda 1950-1960 jyldary basmınıstrlik qyzmetin atqarǵan, belgili memleket qaıratkeri Adnan Menderestiń Stambuldaǵy kesenesine baryp árýaǵyna taǵzym etip Quran oqydy. Sóıtip olar túrik halqyna degen rızashylyqtaryn bildirdi. Qazaqtardyń 60 jyldyqta Basmınıstr Adnan Menderes kesenesine kelip taǵzym etýleri kezdeısoq emes edi. Óıtkeni qazaqtardy Túrkıaǵa qabyldaǵan qaýly Menderes basshylyǵyndaǵy túrik úkimetiniń 1952 jyldyń 13 naýryz kúngi jınalysynda qabyldanǵan bolatyn.

Sol kezde kóshken qazaqtar Pákistanda ómir súrýde edi. Olardyń kóshi 1930 jyldardyń ekinshi jartysynda Altaıdan bastalyp Gansý, Shynqaıdan ótip, Gımalaı men Tıbetten asyp 1940 jyly Úndistanǵa jetken edi. Endigi maqsat Túrkıaǵa jetý edi. Biraq olardyń bul jaıynda ótinishteri ekinshi dúnıejúzilik soǵys saldarynan qabyldanbady. 12 jyl buryn Úndistan, keıin odan bólinip shyqqan musylman Pákistan elinde ómir súrgen qazaqtar Túrkıaǵa barý maqsattarynan aınymady. 1950 jylǵy saılaýlar nátıjesinde 1938 jyldan beri bılik basynda bolǵan úkimettiń ornyna jańa úkimet kelgenin estigen qazaqtar ótinishterin qaıtalady. Jańa basmınıstr Menderes sol ótinishti qanaǵattandyrdy.

Sóıtip 1952 jyly 13 naýryz kúngi qaýlydan keıin qazaqtar top-top bolyp Túrkıaǵa qonys aýdara bastady. Bul proses tórt jylda aıaqtaldy. Pákistandaǵy qazaqtardyń alǵashqy legi 1952 jyldyń qyrkúıek aıynda, sońǵy legi 1956 jyldyń kókteminde Túrkıaǵa keldi. Negizinde, Pákistandaǵy qazaqtardyń ol kezde baratyn eli, tek Túrkıa ǵana emes edi. Úrimshi qalasyndaǵy konsýlyn aman-esen Tıbet shekarasyna jetkizgen qazaqtarǵa AQSH-ta janashyrlyq tanytyp, baspana, jumys beretinin, balalaryn tegin oqytatynyn bildirip, kóship kelýge shaqyrdy. Biraq qazaqtyń kóshbastaýshy jetekshileri túbi bir týysqan tili, dili jáne dini bir Túrkıadan basqa elge barýdy qalamady. Olardyń pikirinshe, urpaqtardyń ulttyq bolmys pen qazaqı salt-dástúrlerin saqtap qalýlary úshin bul qajet edi.

Túrik úkimeti qazaqtardy qushaq jaıa qarsy aldy. Olardyń óz jerinde shat shadyman ómir súrýleri úshin qoldan kelgen kómekti aıaǵan joq. 1952 jyly Túrkıaǵa 9 jasar bala bolyp kelgen Mansur Táıji sol kúnderdi eske alyp: “1952 jyly 20 qazan kúni qazaq kóshiniń alǵashqy leginde ákem Qusaıyn Táıjiniń jetekshiliginde Túrkıaǵa kelgen edik. Biraz ýaqyt ótkennen keıin Basmınıstr Adnan Menderes myrza kelip, hal-jaǵdaılarymyzdy surady. Jáne bizge balalarǵa dápter, qaryndash berdi. Sol balalardyń biri men edim. Osydan 60 jyl buryn Túrkıaǵa kóshti bastaǵan atalar, aǵalar búginde joq”, – deıdi.

Negizinde Túrik eliniń shetten emıgrant qabyldaýda baı tájirıbesi bar bolatyn. Óıtkeni Mustafa Kemal Atatúrik İ Dúnıejúzilik soǵysta shańyraǵy shaıqalyp, ortasyna túsken Osman memleketiniń qaldyqtarynan jańa memleket quryp, Túrik Respýblıkasynyń irgesin qalaǵan kezde, jas memlekettiń halyq sany nebary 13 mıllıon bolatyn. Jańa eldiń táýelsizdigin baıandy etý barysynda halyq sanyn qaýyrt ósirý dittelip, kórshi elderdegi etnıkalyq túrikter elge kóshirilip ákeline bastady. Mine búgin Atatúriktiń sol kóregen saıasatynyń arqasynda Túrkıa halqy 80 mıllıonǵa taıap otyr. Osy 80 mıllıon halyqtyń ishinde qazir túrli túrki halyqtarynyń ókilderin de kezdestirýge bolady. Atap aıtqanda, tatar, ózbek, qyrǵyz, túrkimen, uıǵyr sıaqty túrki tektes halyqtardyń dıasporalary ómir súrýde. Túrikter olardyń eshbireýin sen qazaqsyń, ózbeksiń nemese túrkimensiń dep bólip-jaryp qaramaıdy. Barlyǵyn baýyrlas halyq retinde teń kóredi. Sondyqtan bolsa kerek, qazaqtyń birtýar memleket qaıratkeri Mustafa Shoqaı “árbir túrik tildes halyqtyń eki Otany bar, bireýi – týǵan eli, ekinshisi – Túrkıa” degen edi. Al álemniń túrli elderindegi qazaq dıas­poralarymen salystyrmaly túrde baǵalaıtyn bolsaq, eń baqytty dıasporanyń túrkıalyq qazaqtar ekenin aýyz toltyryp aıtar edik. Óıtkeni Túrkıa túbi bir týysqan halyq dep sanap otyrǵan qazaqtarǵa árqashan ja­nashyrlyq kórsete bildi. Sondyqtan bul eldegi qazaqtar árqandaı bir bótendik, jattyq kórip, etnıkalyq qysym, qýdalaýǵa tap bolǵan joq. Tipti qazaqtardy Orta Azıadan jańa kelgen násili taza, qany taza naǵyz túrik dep ózinen joǵary baǵalap jatqan azamattary da kóptep kezdesip jatady. Onyń ústine Túrkıa 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵan kezde, álem elderi ishinde ony birinshi bolyp tanyǵan el boldy. Munyń ózi Túrkıa qazaqtarynyń tarıhyndaǵy eń mándi qubylys bolyp tabylady. Qanshama jyl keńestik ajdahanyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda bolǵan Qazaqstannyń kók týyn jelbiretip, egemendi el bolýy túrkıalyq qazaqtardy óshkeni janyp, ólgeni tirilgendeı úlken qýanyshqa bóledi. Turǵyt Ózal jetekshiligindegi Túrkıanyń Qazaqstannyń táýelsizdigin kidirmesten eki saǵat ishinde tanýy bul qýanyshty eseleı tústi. Sodan beri eki týysqan eldiń dostyq, týystyq qarym-qatynastary kún ótken saıyn kúsheıip kele jatyr. Sonyń arqasynda, Túrkıa qazaqtary týǵan elimen emin-erkin eshqandaı kedergisiz, tipti vıza shekteýleri de bolmastan, aralasyp-quralasyp keledi. Munyń ózi Túrkıa qazaqtary úshin úlken baqyt, úlken ǵanıbet ekeni daýsyz. Túrkıa, Pákistannan qonys aýdarǵan qazaqtardy aldymen «qonaqhana» dep atalatyn bólmelerge ornalastyrdy. Ol jerde jańa kóship kelgen azamattardyń baspana, tamaqtaný, kıim sıaqty negizgi barlyq muqtajdyqtary qanaǵattandyryldy. Tipti olarǵa aılyq ta tólenip turdy. Sonymen qatar, olarǵa túrik tili, kásip-mamandyq, jańa eldiń tirlik-saltyna beıimdeý barysynda kýrstar men sabaqtar uıymdastyryldy. Eki jyl osylaı ótkennen keıin, qazaqtardan Túrkıanyń qaı jerine ornalasýdy qalaıtyndyqtary suraldy. Olar ózderiniń daǵdyly kóshpendi mal sharýashylyǵy ómirlerine sáıkes keletin taýly jáne dalalyq Anatolıa aımaqtarynan qonys berýin qalady. Sonymen qazaqtarǵa Túrkıanyń Manısa, Koná, Aksaraı, Kaıseri jáne Nıgde óńirleriniń dalalyq jáne taýlyq aımaqtarynda arnaıy úıler salyndy. Sóıtip qazaqtardyń túrik elindegi ómiri bastaldy. Túrkıalyq qazaqtardyń tarıhyndaǵy eń mándi de, mańyzdy ýaqıǵa – 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstannyń táýelsizdigin jarıalaǵany ekenin joǵary atap óttik. Sodan beri ótken 21 jylda Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń el basqarýdaǵy kóregen saıasaty da Túrkıa qazaqtarynyń eńsesin kóterip mereılerin ósirýde. Qazaq ekendigine maqtanyshyn arttyrýda. Qazaqstannyń táýelsizdikten keıingi 21 jyl ishinde ekonomıkalyq turǵydan qarqyndy damýy, Astana syndy kózdiń jaýyn alatyn úlgili qala salýy, Qazaqstan azamattarynyń bıznes, ǵylym sıaqty ár salada álemniń shartarabynda boı kórsetýi, Olımpıada sekildi halyqaralyq oıyndarda sportshylardyń úlken tabystarǵa jetýi, 2010 jylda Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy jáne 2011 jyly Islam elderi yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etýi, Qazaqstannyń álemniń ıadrolyq qaýipsizdigi jónindegi usynystarda kóshbasshy elge aınalýy, Elbasynyń usynysy boıynsha 29 tamyz kúnin álemde ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni bolyp qabyldanýy olardyń mereıin ósirip, Qazaqstandaı eli bar ekeni jónindegi maqtanysh sezimderin kúsheıtýde. Bular árıne tek túrkıalyq qazaqtar ǵana emes, búkil qazaq halqy maqtan tutatyn jetistikter. Túrkıalyq qazaqtardyń bulardan tys aıryqsha maqtan tutatyny – Túrki dúnıesiniń yntymaqtastyǵy jónindegi túrki tildes elder yntymaqtastyq keńesi, Túrki akademıasy, Túrki tildes elder parlamenttik assambleıasy syndy mańyzdy uıymdardy qurýǵa Elbasy Nazarbaevtyń muryndyq bolýy. Bul jaǵdaı Prezıdent Nazarbaevqa qosa túrik elinde Qazaqstannyń jáne túrkıalyq qazaqtardyń bedelin arttyra tústi. Mine, sondyqtan Túrkıa astanasy Anqara qalasynda 2010 jyly maýsym aıynda Nazarbaevtyń eskertkishi ornatyldy. Túrik elinde basqa eshbir eldiń bıliktegi prezıdenti úshin mundaı eskertkish ornatylmaǵanyn eskersek, bul túrikterdiń Elbasyna jáne ol arqyly qazaq halqyna degen joǵary iltıpat sezimderin ańǵartsa kerek. Túrkıalyq qazaqtardy qýanyshqa bólep tebirentip, tolqytqan jaıt – Elbasynyń táýelsizdikten keıingi alǵashqy jumystarynyń biri, álem qazaqtarynyń tuńǵysh ret bas qosýyn, ol kezdegi el astanasy Almatyda qamtamasyz etý boldy. 1992 jyly tarıhta tuńǵysh ret uıymdastyrylǵan dúnıejúzilik qazaq quryltaıyna Túrkıadan 104 ókil qatysyp, alǵash ret tabandary atameken topyraǵyna tıdi. Osy basqosýdyń mańyzdy sheshimderiniń biri Dúnıejúzi Qazaqtary Qaýymdastyǵynyń qurylýy boldy. Onyń tóraǵalyǵyna Nursultan Nazarbaev bir aýyzdan saılandy. Sodan beri ótken 20 jylda Qazaqstannyń túrkıalyq otandastaryna degen ystyq yqylasy erekshe kózge túsýde. Túrkıa qazaqtary atamekenin, dushpandy jerge qaratyp, dosty súısindiretin ózderine degen osynaý jyly iltıpatynyń qadirin biledi. Sondyqtan Elbasy Nursultan Nazarbaevtan bastap búkil Qazaqstan halqyna alǵysyn aıtyp, Allaǵa shúkirshilik etip keledi. Sonymen qorytyndylap aıtar bolsaq, qazirgi tańda Túrkıa qazaqtarynyń atamekenmen baılanystarynda eshqandaı kedergi keltirerlik jáıt joq. Degenmen túrkıalyq qazaqtar men Qazaqstan arasyndaǵy osy baılanystar oıdaǵydaı jáne jetkilikti mólsherde bolyp otyr dep aıta almaımyz. Basqa sózben aıtqanda, osy baılanystarda nıettiń durys, yqylastyń joǵary ekenin moıyndasaq ta, ásirese sońǵy jyldary jalpy alǵanda atameken men shetel qazaqtary arasyndaǵy ystyq yqylasty baılanystarda saıabyrlaý bolǵany nazardan tys qalmaýda. Munyń sebebi ne? Nelikten 21 jyl buryn qyzý da tebirenisti tolqýly bastalǵan baılanystar sol baǵytynan taıyp, ekpinin joǵaltyp otyr? Bul muqıat zerttelýge tıis taqyryp sıaqty. Munyń basty sebebi, bizdiń oıymyzsha, saıasat-strategıa belgilemeı, qalaı bolsa solaı sezimniń jeteginde júre beretin qazaqı daǵdymyzda bolsa kerek. Atameken men shetel qazaqtary arasyndaǵy baılanystar da, ókinishke qaraı, aqyl-oı negizinde emes sezim men toı negizinde jalǵasyp keledi. Bizdiń oıymyzsha, bul baılanystar táýelsiz Qazaqstan memleketiniń múddesin aıqyndaǵan dıaspora saıasaty arqyly júrgizilýge tıis. Búkil dúnıejúzi qazaqtarynyń bir-aq memleketi bar. Ol – Qazaqstan. Sondyqtan shetelderdegi 5 mıllıon qazaq ta el múddesi úshin, Qazaqstan memlekettigi men táýelsizdigin baıandy etý úshin árqandaı da bir paıdasyn tıgizýdi ózine abyroı sanaıdy. Biraq bul abyroıǵa qalaı qol jetkizbek? Elge qalaı paıdasyn tıgizbek? Halyqaralyq tájirıbede irgeli elderdiń dıasporalyq qaýymdastyqtardy el múddeleri úshin tıimdi paıdalanyp otyrǵany málim. Qazaqstan búginge deıin dıaspora degende tek olardy kóshirip elge ákelýdi oılastyrdy. Osy oraıda kóshi-qon saıasatyn belgiledi. Al buǵan qosa kóshpegen qazaqty nemese kóshirip alýǵa múmkinshilik bolmaǵan mıllıondaǵan qazaqty turǵan elderindegi Qazaqstan múddesi úshin qalaı paıdalaný kerektigi jóninde saıasat belgilengen joq. Tym bolmaǵanda Qytaı, Reseı, Ózbekstan, Mońǵolıa, Túrkıa syndy elderdegi otandastar Qazaqstannyń sol eldermen dostyq baılanystaryn odan ári nyǵaıtýǵa, ınvestısıa tartýǵa, ımıjin kóterýge, qazaqtyń mádenıetin tanytýǵa, Qazaqstan týrızmin kúsheıtýge, Qazaqstan týraly ońtaıly qoǵamdyq pikir qalyptastyrýǵa atsalysýlary kerek. Mine, sol úshin Qazaqstannyń dıaspora saıasaty aıqyndalý kerek, belgilenetin osyndaı saıasatty iske asyratyn dıaspora mınıstrligi qurylý kerek. Sonda ǵana atameken men shetel qazaqtary arasyndaǵy baılanystar eki jaqty múddege negizdelgen turaqty arnasyna túse biledi.