Meniń Qytaı qazaqtarynyń latynsha jazýynyń jalpylasýyna belsene aralasqan, 1982-jyldan soń tóte jazýǵa qaıtýyna narazy bolǵan, ol oıymdy Beıjindegi premer-mınstr Lı Fyńǵa deıin jetkizgen, latynsha qazaq jazýy jaıly jańa joba usynyp, bul jazýdyń artyqshylyǵy jaıly talaı maqala jarıalaǵan qalamger retinde, myna bir asa mańyzdy tarıhı sátke qatysty aǵaıynǵa aıtarym bar.
Saýattylarǵa qulaq asaıyq
Nursultan Nazarbaevtyń 2017 jyldyń sáýir aıynda «Men 2012 jylǵy jeltoqsan aıynda jarıa etken "Qazaqstan-2050" Strategıasynda "2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin" málimdedim. Bul – sol kezden barlyq salalarda biz latyn qarpine kóshýdi bastaımyz degen sóz. Iaǵnı, 2025-jylǵa qaraı is qaǵazdaryn, merzimdi baspasózdi, oqýlyqtardy, bárin de latyn álipbıimen basyp shyǵara bastaýǵa tıispiz. Ol kezeń de taıap qaldy, sondyqtan biz ýaqyt uttyrmaı, bul jumysty osy bastan qolǵa alýymyz kerek», - dep Úkimetke tapsyrma bergen eken. Endi o ne bu pikirlerdi bildirip, «erkeleýge» bolar, biraq «bulǵaqtaýǵa» jol joq. Óıtkeni bul, Nurekeńniń ámiri ǵana emes, zamannyń da buıryǵy!
Iá, sodan beri bul týraly talqy qyzdy. Jyl aıaǵyna sheıin jazý jobasy bekýge tıisti bolǵasyn, sózdiń kóbi soǵan burylýda. Árkim óz bilegeninshe pikir qatystyrýda. Menińshe bul jaıshylyqtaǵy saılaý emes, qyzyq ta, ermek te, oıyn da emes, ult taǵdyrynyń talaby, ult bolashaǵy men zaman talabyna tireletin, óte názik te kúrdeli ǵylymı taqyryp. Sondyqtan muny «qasapshy soıýy», saýattylar sheshýi, óz biliktileri qatysýy, solarǵa ǵana qulaq túrý qatty qajet.
Saýattylar degennen eske oralady. Bilim ekonomıksy dáýirinde turǵandyǵymyzdan, saýattylyqtyń talaby da joǵarylap ketti. BUU jańa anyqtamasy boıynsha, jańa zamannyń saýatsyzdary myna úsh túrli:
1. Jazý tanymaıtynda – dástúrli maǵynadaǵy saýatsyzdar;
2. Zamanaýı qoǵamdyq tańbalardy (karta, t.b.) tanymaıtyn, aıyra bilmeıtinder;
3. Kompúter arqyly úırene, basqara, aýys-túıis jasaı almaıtyndar – fýnksıonaldyq saýatsyzdar – negizgi bilimi bolǵanymen, búgingi ınformasıa taralymy qatty damyǵan qoǵamdyq ómirde talaı qıynshylyǵy barlar (shet til bilmeıtinder, kompútermen jumys isteı almaıtyndar, t.b.).
Demek, kóńilderine kelmesin, sońǵy shart boıynsha, keı lıngvıser de, keı aqyn-jazýshylar da, tipti talaı qaıratkerler de jańa zamannyń fýnksıonaldyq saýatsyzdaryna jatady. Sondyqtan olardyń pikirine qulaq aspaý, assada asa saqtyqpen qulaq túrý kerek.
Osydan týyndaıtyn óz biliktileri degenim de eń keminde myna tórt shartty birdeı daıyndaǵandar bolýy kerek:
1. Qazaq til ǵylymy men onyń jazý tarıhynan tolyq maǵlumaty bar jáne uzaq jyl qalammen aınalysqandar.
2. Búgingi ǵylym men tehnıkalyq damýdan habardar, ásirese, kompúter arqyly tóte jazýmen de, krıllısamen de, latynshamen de jazyp kórgen, tájirıbe jınaqtaǵan, sondyqtan da olardy salystyra alatyndar.
3. Dúnıedegi ultymyzdyń búgingi kúı–jaıyn da, álemdegi tili jýyq halyqtardyń jazý reformasyn da uǵatyn, biletinder.
4. Ózin emes urpaqty, búgindi ǵana emes bolashaqty basa oılaıtyn kóz qaraqty óreliler.
Shyǵys halqy latynshaǵa erte umtyldy
Jýyqta bireýdiń «Qytaılar men japondar syqyldy shyǵys halyqtary latynshaǵa kóshpeı-aq damydy-ǵoı» degenin oqyp jymıdym. Bilmeı sóılegenine bola uıaldym da.
Qytaıdaǵy áıgili jazýshy Lý Shún bastaǵan hán zıalylary ótken ǵasyrdyń alǵy jarymynda-aq, kompúter dúnıege kelmeı turyp-aq hánzi (qytaısha) jazýdy tastap, latynshaǵa kóshý jaıly kóp pikir kótergen. Biraq, bul talpynys ózge talaı artyqshylyǵy bar hán jazýyndaǵy zor da kóp qıynshylyqtar saldarynan (omofondarynyń tym kóptigi syqyldy talaı sebepten) iske aspady. Aıaǵy, ótken ǵasyrdyń sońǵy jarymynda, zaman talabynyń qystaýymen, uzaq jáne ult qamyn oılaǵan jitkóz basshylar men ǵalymdardyń qulshynýymen latynshaǵa jartylaı kóshti. Kompúter tiltaqtasyndaǵy 26 tańbany sol betinshe qozǵamaı, oǵan ózgeni de qospaı qabyldap, hánzini (kóp syzyqty shaqpaq, myńdaǵan hán áripterin) kompútermen jazýǵa kómektesetin, aǵylshynnyń sol 26 áripin negiz etken pıńıńzymý degendi jasady. Pıńıńzymý - qytaıshany kompútermen tez jazýǵa ǵana emes, bir mıllıard 400 mıllıondaı halyqtaǵy álde neshe dıalektini joıyp, hán tilin birlikke keltirýge de es qatty. Qazir qytaı tilin ıgerý úshin, aldymen, sol pıńıńzymýdy (aǵylshynnyń 26 áripin) ıgerý, sosyn ár hánziniń sol 26 árippen oqylýyn ıgerý kerek.
Bizdiń tilimizdiń qytaı tilindeı qıynshylyqtary da joq, aǵylshyn tilinen kem de emes, endeshe latynshaǵa esh qobaljymaı dereý kóshý kerek. Meniń latynsha jazý jaıly ózge pikirdegi talaı baýyrym dúnıedegi bul ózgeristerden áli de beıhabar sekildi.
Qazaq jazýy aǵylshynshamen teńelsin
Qazaqtyń latynsha jańa jazýy krıllısadan ozyp, terezesin aǵylshynshamen teńeýi kerek. Buǵan múmkindigi zor. Sondyqtan endigi aılarda jazý jobasyna qoıatyn basty ustanymdy basa aqyldasý kerek. Menińshe, bul prınsıp mynalardy da eskerýi tıis:
1. Joba qazaq jazýyna (meıli qolmen, meıli kompútermen jazaıyq, áıteýir) dáldik, tezdik, qolaılylyq beretin bolsyn.
2. Latyn áripteri jetpegen jaǵdaıda, keı áripterge perne taqtadaǵy daıyn belgilerden paıdalana salý kerek. Mysaly, qos árip (Sh úshinsh, ch úshin ch, t. b. ) nemese dáıekshe-ilmekshe (Á úshin A’, O úshin O’) istetken paıdaly.
3. Qos áripti azaıtý úshin dáıeksheni paıdalanǵanda, (is júzinde ol da qos áripteıoryn alady) tóte jazý qaǵıdasyn qoldanyp, keıde túsirip ketýdi de eskergen jón(mysaly, Álgi degendi Algi deı salý).
4. Dıakrıtıkalyq tańbalarǵa – perne taqtada daıyn turmaǵan, sondyqtan ony ózgertetin tańbalarǵa (tóbesine «bórik», tabanyna «taǵa» qoıylǵan áripterge) súıenýge tyıym salý (ol qolmen jazǵanda tipti bógeıdi).
5. Qos áripter men dáıekshelerdi neǵurlym qazaqshada sırek istetiletin tańbalarǵa qoldaný (mysaly, Ch úshin CH, F úshin Ph).
6. Artqa, latynsha jazýdy buryn ustanǵan (túrik, t.b.) ulttarǵa eliktemeý, olardikinen de zamanaýı joba jasaý.
Demek qazaqqa zamana suranysyna laıyq ınternettik joba eń tıimdi! Bul joba kompúter pernetaqtasyndaǵy daıyn turǵan 26 áripti paıdalanady. Al qazaq tilindegi jińishke daýysty áripter ózine taıaýǵa ilmekshe (ol da pernetaqtada daıyn) qoıý arqyly, daýyssyzdary qos árippen beriledi.
Sultan Janbolat
Pikir qaldyrý