«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda «Abaıdyń danalyǵy, Áýezovtiń ǵulamalyǵy, Jambyldyń jyrlary men Qurmanǵazynyń kúıleri, ǵasyrlar qoınaýynan jetken babalar úni» sıaqty «ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joral­ǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis», dep aıqyn kórsetilgen bolatyn.

Uly Abaı – qazaq halqynyń rýhanıaty men mádenıetiniń sımvoly. Onyń ilimi halyqtyń rýhanı jańǵyrýymen tyǵyz baı­la­nysty, al danalyǵy qa­zir­gi zamanmen úndes. Abaı shyǵar­mashylyǵymen tanysý sanany oıatyp, oıǵa oı qosady, jańa kóńil kúı men sezimge bóleıdi, asyl armandarǵa jeteleıdi, ózińdi óziń taldap tazarýǵa ıtermeleıdi.

Kemeńger beınesi kóptegen asa kórnekti aqyndar men jazý­shylardyń, sýretshilerdiń nazaryn aýdaryp keledi. Uly aqyn óz dá­ýi­riniń ar-ojdany bol­ǵan sol kezeńdegi qazaq qo­ǵam­dyq oıy men ádebıeti Abaı esimimen tyǵyz baılanysty boldy.

Alash qozǵalysynyń 100 jyldyǵy atalyp jatqan kezde biz Abaı­dy jáne onyń baı mu­­ra­­syn qazaq halqynyń rý­­ha­nı álemine qosa otyryp, Alash qaı­rat­kerleriniń el tá­ýel­­siz­digi jolynda óz iz­gi murat­­­taryn taýyp, ult pen Ota­­nyn saqtaý úshin kú­res júrgizgenderin aıqyn sezine­miz.

Abaıdyń alǵashqy ómir­baıanyn Alash qozǵaly­synyń kóshbasshysy, belgili ekonomıs, tarıhshy, ádebıe­tshi, pýb­lısıst, jýrnalıs, aýdarmashy Álı­han Bókeı­hanov jazǵan bolatyn. Á.Bókeı­hanov­tyń orys tilin­de jazy­lyp, 1905 jy­ly «Semı­palatınskıe vedomos­tı» gaze­tin­de jarıalanǵan «Abaı (Ibra­hım) Qunanbaev» at­ty maqalasy uly aqyn týraly tuńǵysh ta anaǵurlym tolyqqandy ǵylymı eńbek bolyp tabylady. Keıin bul ma­qala Abaıdyń portretimen birge 1907 jyly «Zapıskı Se­mı­palatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo otdela Imperatorskogo rýsskogo geografıcheskogo obshestva» jýrnalynda jarıalandy. 

Bul jarıalanym Álıhan Bókeıhanovtyń Abaıdyń jeke ózi men shyǵarmashylyǵyn, she­jiresi men onyń qorshaǵan ortasyn jaqsy bilgendigin dáleldeıdi. Ol Abaıdyń uly Turaǵulmen jáne Abaıdyń nemere inileri Shákárimmen jáne Kákitaımen jaqyn tanys boldy.
Á.Bókeıhanov óz maqala­syn­­da Abaıdyń qoǵam­dyq qyz­­met­­ten aqyndyq­qa qalaı aýy­­syp, orys jáne álem poe­zıa­syn kórkem aýdarý­men aı­na­lys­qandyǵyn, Spen­­ser­diń «Tájirıbeler», Lúıstiń «Aqıqat fılosofıa­sy», Dre­per­diń «Eýropanyń aqyl­dy da­mýy» eńbekterimen tany­sa kelip, qalaı eýropa­lyq máde­nıet bıigine kóteril­gendi­gin egjeı-tegjeıli qaras­tyra­dy. Ol óziniń Abaı ómiri men shy­ǵar­ma­shylyǵy týraly osy qys­qa­sha ocherkin aıaqtaı kelip, ony Eýropanyń ataqty aqyndary qataryna qosady.

Alash qozǵalysynyń kór­nek­­ti basshylarynyń biri, aǵar­­­­­tý­­shy, aqyn, fılolog Ah­met Baıtursynov Abaıdy «Qazaq­­tyń bas aqyny» dep atap, «Onan asqan burynǵy-soń­ǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq», dep jazdy.

Álem ádebıetiniń klassıgi Muh­tar Áýezov derbes áde­bıet­­taný ǵylymy retindegi abaı­ta­nýdyń negizin qalady. Uly aqyn týraly «Abaı joly» roman-epopeıasynyń avtory: «Ol óz halqynyń tarıhynda bıikten kórinedi. Ol qazaq halqynyń kóp ǵasyrlyq mádenıetinen ozyǵyn alyp, bul qazynany álemdik jáne orys mádenıetiniń ıgi yqpalymen baıytty», dep Abaı talantyna joǵary baǵa berdi. 

Árıne, Abaı tiri kúninde óz kitaptaryn kórgen joq, alaı­da onyń shyǵarmashylyq dás­túrin jalǵastyrǵan rýhanı shákirt­teri Álıhan Bókeıhanov, Ah­met Baıtursynov, Muhtar Áýe­zov onyń ádebı murasynyń bú­kil jer sharyna taralýyna yq­pal etti.

Abaıdyń 1845 jyly 10 tamyzda Semeı oblysynyń Shyńǵystaý bókterinde ómirge kelgeni málim. Tobyqty rýy­nyń bedeldi de óktem basshy­sy Qunanbaı óz ulyn Semeı medresesine oqýǵa beredi. Bul mek­teptiń qatań tártibin buz­ǵan Abaı orys tilin bilmek nıette medreseden ketip, orys-­prıhod mektebine aýysady. Ákesi Semeıge kelgende on úsh jastaǵy Abaı týǵan ólkesine qaıtyp oralady, bi­raq on bes jyldan keıin bilimin tereńdetip, ulttyń rýhanı kóshbasshysy bolý úshin qaıtadan qalaǵa keledi. Semeıge kele salysymen ol orys jáne Eýropa ádebıeti klasıkterin oqıdy, patsha úkimeti Semeıge jer aýdarǵan aldyńǵy qatarly zıalylarmen tanysady. Aǵylshyn fılosoftary Mıll, Dreper jáne basqa eýropalyq oıshyldar eńbekterin tereń oqyp biledi. Bul týraly amerıkalyq saıahatshy jáne jýrnalıs Djordj Kennan 1906 jyly Peterbýrgte jarıalanǵan «Sibir jáne jer aýdarý» kita­bynda Abaı týraly: «Aǵyl­shyn fılosoftaryn myq­tap zert­tep bilip, Mılldi, Bokl men Dreperdi oqıdy», dep este­lik qaldyrdy.
A.S.Pýshkın men Gete, M.Iý.Ler­montov pen Dj.Baı­ron Abaı­dyń eń súıikti aqyn­da­ry bolǵan sıaqty. Ony olar­­dyń shyǵarmalarynyń shy­naıylyǵy, joǵary sheber­ligi, ómirlik qýaty tolǵandyrdy. Abaı alystaǵy qazaq aýyl­dary­­nyń turǵyndaryn uly orys aqyndarynyń shyǵar­mashylyǵymen tanystyrýdy nıet etip, HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda A.S.Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» romany­nan úzindiler jáne M.Iý.Ler­montov óleńderin aýdara bas­taıdy. Aqyn tý­ǵan halqy mádenıetiniń damýyndaǵy orys klasıkteri shyǵar­ma­shy­­lyǵynyń mańyzyn jete tú­sin­­di. Abaı osy aýdarma­lary­nyń qazaq dalasyna tez tar­ap, uǵynyqty bolýy úshin bul týyndylaryna án jazady. Halyq aqyn ánderin jyly qabyldady da, Pýshkın men Lermontov óleńderi eń súıikti shyǵarmalarǵa aınaldy. 

Shynaıy ómirdiń barlyq qubylystaryna óziniń ótkir de sergek oıyn bildirgen ol halyqtyń sana-sezimin oıatyp damytatyn beıneler somdady. Abaı shyǵarmalaryn qaıta-qaıta oqı otyryp, shynaıy beınelerdiń kórkemdik qýaty men ıdeıalyq mazmunynyń sanqyrlylyǵyna jáne ta­qy­ryptyq áralýandy­ǵy­na oraı Abaı shyǵarmashy­ly­ǵy­­nyń naǵyz ómir ensıklopedıa­sy ekendigine tánti bolasyń. Adamdardyń tıptik túrleri, portrettik sýrettemeler, tabı­ǵat pen turmystyń qanyq­­qan áserli boıaýlary, lırıka­lyq oı tolǵanystary tutastana kelip, bizden alys ómir aqıqatyn kóz aldymyzǵa ákeledi.

Abaı 1904 jyly qaıtys bol­dy. Aqynnyń tiri kezinde onyń jekelegen óleńderi 1889-1890 jyldary Ombyda shyq­qan «Dala ýálaıatynyń gazeti» betterinde jarıalan­dy. Abaıdyń alǵashqy óleń­der jınaǵy ol ómirden ótken­nen keıin ǵana, 1909 jyly Peter­býrgte jaryq kórdi. Osylaı­sha ishki sezim­nen býyrqanyp shyqqan shyndyq­qa toly aqyn sózi tereń uǵyn­dyrylyp, la­ıyq­ty baǵalanǵan bolatyn. Abaı shyǵarmalary odan keıin 1922 jyly Qazanda já­ne Tashkentte, 1933 jyly Qyzyl­ordada jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Odan ile-shala Almatyda, Máskeý­de jáne álemniń basqa qalala­rynda jıi-jıi shyqty.

Abaı shyǵarmalary álemniń kóptegen tilderine aýdarylǵan, onyń aqyndyq talantyna shet elderdiń aqyndary men jazýshylary, ádebıet synshylary keńinen ún qatty. Onyń shyǵarmashylyǵy týraly maqalalar, «Qara sózderine» arnal­ǵan zertteýler Koreıa men Qytaıdan, Úndistan men Iran­nan, Eýropa elderi men AQSH-qa deıingi álemniń kóptegen memleketterinde jarıa­­lan­dy. Bul maqalalar men zertteýlerde uly aqyn shyǵarma­shylyǵynyń Batys pen Shyǵys elderinde qabyl­danýy keńinen qaras­tyry­lyp, onyń álem ádebıe­tindegi róli ashyp kórsetilgen.
Búgingi kúni Abaı murasy álem mádenıeti qazynasynyń ajyramas bir bóligine aınal­dy, al onyń esimi qazirgi za­man­nyń uly aqyndarynyń qatarynda tur.

Abaı murasy – túrki máde­nıetiniń bir bóligi. Ózbek ǵaly­my Abdýlla Rýstamov Abaı­dy «adam janynyń emshi­si» dep ataǵan bolatyn. Ol paıym­daǵandaı, Abaı shyǵar­malary ǵasyrlar súzbesinen ótkennen keıin de óziniń ózektiligi men mańyzdylyǵyn joıǵan joq. «Óleń joldarynan kóptegen suraqtarǵa jaýaptar tabýǵa bolady, jaraly júrekti emdeýge bolady, jańa armanǵa berilip, qıal jeteginde ketýge bolady, jaı ǵana – onyń taqýa sózderinen jańylyp qalýǵa bolady. Aqyn óleńderi – bul jaraly júrekter qýanyshy, bul álsizder úshin kúsh, bul túńilgender úshin tirek pen qoldaý». A.Rýstamov Abaı poezıa­syn «óz bastaýyn bıik te qýatty taýdan alatyn» uly sarqyramamen salystyrady, al «adamdardyń kóńil kúıi úshin onyń óleń joldary ómirdi jasartatyn sıqyrly sýsyn retinde qyzmet etedi».

Bashqurttyń qabyrǵaly qalamgeri Mustaı Kárimniń jú­rek túkpirinen shyqqan tilek sózderi túrki álemi úshin Abaı­dyń mańyzdylyǵyn joǵary tanyǵan syrly joldarǵa toly: «Bizder, bash­qurttar úshin qazaq jazba poezıasynyń al­ǵash­qy habarshysy, alǵashqy úni Abaı boldy. Ol birinshi bolyp bizge qazaq janyn ash­ty... Abaı ulttyq qana emes, álem­niń aqyndyq mádenıetiniń shyńy bolyp tabylady. Al shyńdar alystan kórinedi jáne olar únemi ózderine tartady. Bıikti alystan da, Shyǵystan Batysqa deıin kóredi. Abaıdyń rýhanı oı-órisine, aqyndyq kózqarasynyń keńdigi men te­reń­digine, Abaı parasatynyń qýat­tylyǵyna tań qalasyń. Osynyń ózi onyń Shyǵys pen Batys mádenıetine qatysty­lyǵyn baıqatady».
«Abaı – qazaqtardyń ǵana emes, barlyq túrki halyqta­rynyń da rýhanı ákesi. Abaı – bizdiń ortaq ıgiligimiz, – dep nyq aıtqan edi Túrkıanyń belgili memleket qaıratkeri Namyk Kemal Zeıbek. – Abaı adamzatqa qajet! Biz Qoja Ahmet Iasaýıdi, Abaıdy, ótken ǵasyrlardyń basqa dana adamdaryn óz ákelerimizdeı bilip qurmetteýimiz kerek».

Abaı shyǵarmashylyǵy Eý­ropa men AQSH-qa da belgili. Qazaq aqyn-jazýshylarynyń úlken dosy Leonard Koshýt qalamynan Abaıdyń 20 óleńi alǵash ret nemis tiline aýdarylyp shyqqan edi. Osy aýdar­mashy Berlınnen «ózindik, qaı­talanbas, tereń maǵyna men ma­ńyz­ǵa toly Abaı sózderiniń injildik-shyǵarmashylyq qýa­ty» ózin tańǵaldyrǵany týraly jazady. «Onyń poetıkasy siresip qalǵan dástúr­lerdi óleń qurylysyna, beıne­lili­gine, daýys yrǵaǵyna deıin buza­dy, aýdarmashy aqyn al­dy­­na kúrdeli máseleler qoıa­dy...» dep tańdanady ol. Abaı óleń­deri avtordy túrli kó­ńil kúıde – batyl, mazasyz, oı­ly, qaıǵyly, jalǵyz etip kórsetedi. Munyń bári bizge, HHİ ǵasyr oqyrmandaryna arnalǵan.

Abaı úniniń ǵajaıyp kúshi týraly aıtýdan Fransıada Madlen jáne Albert Fıshler esh tynǵan emes. Aqyn, fılosof, oıshyl pikirinshe «halyq­tar arasyndaǵy qarym-­qaty­nastar ózara baıý, uǵy­nysý jáne qur­metteý negizin­de qa­lyp­tasýy tıis... Iá, Abaı sózin bizge arnaıdy. Abaı bizdiń raqat kúı­de umytylyp qalýymyzǵa jol bermeıdi. Abaıdyń «Es­­ken­­dir» poemasyndaǵy: «Jaq­sy bolsań, jaryqty kim kór­meıdi, Óz baǵańdy óziń­nen kim suraıdy?!» degen sózde­rin­degi fılosofıalyq oı-tolǵanystarda ósıet pen ǵıb­rat únemi baıqalady».

Reseı ádebıettanýy Abaı shyǵarmashylyǵyna erekshe qy­zyǵý­shylyq tanyta­dy. Shyǵys­tanýshy, túrkitaný­shy-ǵalym Vladımır Gord­lev­skııdiń 1914 jyly shyǵys­tanýshy, akademık Nıkolaı Veselovskııdiń 70 jyldyǵyna arnalǵan «Shyǵys jınaǵyna» Abaı men Mirjaqyp Dýlatov shyǵarmalaryn engizgendigi belgili jaıt. Ádebı baıla­nys­­tardyń osy dańqty dástúr­leriniń jalǵasyndaı RǴA M.Gorkıı atyndaǵy Álem áde­bıe­ti ınstıtýty RF jáne TMD halyqtary ádebıetteri bóli­miniń meńgerýshisi, Reseı Jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń akademıgi Qazbek Sultanov «Abaı Qunan­baev shyǵarmashylyǵyn qazirgi zertteý turǵysynda onyń qa­zaq­tar úshin mańyzy orys ádebıetindegi Pýshkın rólimen salystyrýǵa keledi», dep jazady. 

Jazýshy, ádebıettanýshy, M.V.Lomonosov atyndaǵy Más­­keý mem­lekettik ýnıversı­teti­niń pro­fessory, fılologıa ǵyly­mynyń doktory Nıkolaı Anastasev Abaı týraly «Abaı. Ushý­dyń aýyrlyǵy» at­ty «Tamasha adamdar ómiri» serıa­sy boıynsha shyqqan kita­­byn (Máskeý, 2008) Abaı ómi­ri men shyǵarmashylyǵyna arnady. Ǵalym óz eńbeginde Abaı «jas kúninen jyr ortasynda ósti, ol yrǵaq pen dy­bys­tyń balasy edi. Bul týra­ly Muhtar Áýezov óziniń ro­man-epopeıasynda tamasha sýret­tegen. Baıandaý sózi úne­mi ózgeriske ushyraıdy, birde bir­qalypty jyljyp, endi birde arǵymaqtyń júrdek jyl­­damdyǵyn alady. Abaı poe­­zıasynyń yrǵaqty keıpi de osyndaı – birde odan ker­ýen­niń qalypty qozǵalysy baıqa­lady, birde alys­tan da­la tynysyn buzǵan qum­nyń, jer qyrtysynyń únsiz qımyly, endi birde ań aýlaı­tyn qus samǵaýy, taǵy birde at tuıaqtarynyń tyqyly estile­di», dep tamsana jazdy.

Abaı poezıasy elder men qur­­lyq­­tarǵa tanylýda, se­bebi onyń poezıasynda uly aqynnyń búkil ómiri qamtylǵan, onyń jarqyn bolashaq týraly armany jyr­lan­ǵan.

Táýelsizdik jyldary Abaı­­­dyń aqyndyq daýysy aǵyl­shyn, belorýs, bolgar, koreı, mońǵol, nemis, polák, túrik, fransýz, parsy, ýrdý tilderinde sóıledi. Jańa aýdar­ma­lar qazaq aqynynyń jar­qyn da qaıtalanbas jyr álemin ashyp berdi.
Abaı álemdi baǵyndyrýda. Onyń óleńderi koreı tiline Abaı­dyń 100 týyndysyn aýdar­ǵan Kım Bón Hak úshin «júı­rik attyń shaby­syn beı­neleıdi, ómirlik kúsh-qýatqa toly. Onyń arǵy­maqtary gúlge toly dalamen jelip kele jat­qan­daı áser berip, qorshaǵan ort­a­ny tań­ǵaldyrady. Mıftik tul­parlarǵa aınalǵan bul arǵy­maqtar dalanyń ústinen bir­de shapshań ushsa, birde Qazaqstannyń ashyq aspanynda baısaldy qalyqtaıdy».
Abaıdyń «Kúz» jáne «Qan­sonar­da búrkitshi shyǵady ań­ǵa» atty óleńderi ınstıtýt jú­ze­ge asyrǵan «Jańa dáýir­degi qazaq-amerıkan ádebı yn­ty­maq­tastyǵy» ǵylymı jobasy deńgeıinde shyqqan «Jaz­ǵy kesh, daladaǵy tún, altyn bıdaı jeri: qazaq ádebıetindegi qor­shaǵan álem» atty aǵylshyn tilindegi qazaq ádebıeti antologıasyna alǵash ret endi. Kitaptyń Vashıngtonda ótken tusaýkeserinde Smıtso­nov­skıı ınstıtýtynyń Azıa má­denıeti jónindegi baǵdar­la­malar dırektory Pol Teı­lor óziniń fılosofıalyq jáne áleýmettik mańyzyn joǵalt­paǵan Abaı poezıasy men mý­zy­­ka­­synyń sulýlyǵyn, tereń maǵynasyn AQSH-ta qa­lyń jurtshylyqqa jetkizýdi mindetterine alǵandyǵy týraly áńgimeledi. Abaı poezıa­sy amerıkalyq oqyrmandar qyzyǵýshylyǵyn týǵyzýda. Jańa basylymdarda ákesiniń emes, Otanynyń uly bolýdy armandaǵan qazaq halqynyń laıyqty ulyna degen qurmet jalǵasa túsýde. 

Abaı, eń birinshi, – qazaq hal­qynyń jany, al onyń «qa­ra sózderi» álem men adamdar maǵynasyn uǵynýdyń qun­dy kitabyna aınaldy. Abaı úni ǵa­­syrlar ótse de óziniń qýat­ty kú­shin joǵaltqan emes. «Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul za­man­daǵylardan bilimi, kúti­mi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan, biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken... At atalyp, ar­ýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken... Bular da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi», degen Abaı úni (Otyz toǵy­zynshy sóz) ǵasyrdan artyq ýaqyt ótse de óziniń qýat­ty kúshin joǵaltpaı, te­reń­di­gimen tańǵaldyrady.

Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıy 1995 jyly IýNESKO deńgeıinde búkil álemde keńi­nen atap ótildi. Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev kezin­de uly Abaıdyń mereı­toıyn IýNESKO-nyń Estelik kún­tizbesine engizý týraly IýNESKO-ǵa hat jazǵan bolatyn. Elbasynyń osy erlikke para-par áreketiniń arqasynda Abaı mereıtoıynyń bıik deń­geıde atap ótilýi úlken álem­­dik qubylysqa aınalyp, sheteldik oqyrmandardyń uly aqyn, oıshyl murasyna qy­zy­ǵýshylyǵyn arttyrǵany bel­gili.

Abaı – búkil adamzat ıgiligi. Onyń poezıasy – máńgilik poe­zıasy, danalyqtyń, mahabbat pen adaldyqtyń poezıasy. Soń­ǵy jyldardaǵy zertteýlerde Abaıdyń rýhanı izdenisteri tereń ashylyp, onyń ulttyq rýhanı qalyptasýyndaǵy róli aıqyndaldy. Búkilálemdik qaýymdastyq Abaıdyń týǵan kúnin 1845 jyldyń 10 tamyzy dep esepteıdi. Alaıda sońǵy kezde keıbir otandyq ǵalymdar eski jyl sanaýǵa súıenip, onyń týǵan kúnin 23 tamyz dep usynýda. Bul pikirtalas taqy­ryby emes. Álemdik qa­ýym­dastyq, Eýropa, Azıa mem­leketteri men AQSH-taǵy iri ádebıettaný ortalyqtary, synshylar men baspagerler, Abaı shyǵarmalaryn aýdarýshylar onyń týǵan kúnin jyl saıyn 10 tamyzda atap ótedi. Osymen bul taqyrypqa baılanysty keıbir pikirtalastar men pikirlerge núkte qoıý kerek dep oılaımyn. Qazaqstan halqy Abaıdyń týǵan kúnin 10 tamyzda toılaıdy, bul data mektep jáne JOO oqýlyqtarynda, el tanyǵan abaıtanýshylardyń ǵylymı eńbekterinde naqty kórsetilgen. HHİ ǵasyrda máńgi jas klasıkany jańasha oqý úrdisi ótýde. Ǵulama aqyn, oıshyl Abaıdyń murasyn jańasha uǵyný jalǵasa beredi, onyń jalyndy óleńderi eshqashan da óziniń kúshin joǵaltpaıdy. Óıtkeni Abaı halyqpen máńgi birge.

Ýálıhan QALIJANOV, 

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne
óner ınstıtýtynyń dırektory,
UǴA akademıgi

«Egemen Qazaqstan»