«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda «Abaıdyń danalyǵy, Áýezovtiń ǵulamalyǵy, Jambyldyń jyrlary men Qurmanǵazynyń kúıleri, ǵasyrlar qoınaýynan jetken babalar úni» sıaqty «ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis», dep aıqyn kórsetilgen bolatyn.
Uly Abaı – qazaq halqynyń rýhanıaty men mádenıetiniń sımvoly. Onyń ilimi halyqtyń rýhanı jańǵyrýymen tyǵyz baılanysty, al danalyǵy qazirgi zamanmen úndes. Abaı shyǵarmashylyǵymen tanysý sanany oıatyp, oıǵa oı qosady, jańa kóńil kúı men sezimge bóleıdi, asyl armandarǵa jeteleıdi, ózińdi óziń taldap tazarýǵa ıtermeleıdi.
Kemeńger beınesi kóptegen asa kórnekti aqyndar men jazýshylardyń, sýretshilerdiń nazaryn aýdaryp keledi. Uly aqyn óz dáýiriniń ar-ojdany bolǵan sol kezeńdegi qazaq qoǵamdyq oıy men ádebıeti Abaı esimimen tyǵyz baılanysty boldy.
Alash qozǵalysynyń 100 jyldyǵy atalyp jatqan kezde biz Abaıdy jáne onyń baı murasyn qazaq halqynyń rýhanı álemine qosa otyryp, Alash qaıratkerleriniń el táýelsizdigi jolynda óz izgi murattaryn taýyp, ult pen Otanyn saqtaý úshin kúres júrgizgenderin aıqyn sezinemiz.
Abaıdyń alǵashqy ómirbaıanyn Alash qozǵalysynyń kóshbasshysy, belgili ekonomıs, tarıhshy, ádebıetshi, pýblısıst, jýrnalıs, aýdarmashy Álıhan Bókeıhanov jazǵan bolatyn. Á.Bókeıhanovtyń orys tilinde jazylyp, 1905 jyly «Semıpalatınskıe vedomostı» gazetinde jarıalanǵan «Abaı (Ibrahım) Qunanbaev» atty maqalasy uly aqyn týraly tuńǵysh ta anaǵurlym tolyqqandy ǵylymı eńbek bolyp tabylady. Keıin bul maqala Abaıdyń portretimen birge 1907 jyly «Zapıskı Semıpalatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo otdela Imperatorskogo rýsskogo geografıcheskogo obshestva» jýrnalynda jarıalandy.
Bul jarıalanym Álıhan Bókeıhanovtyń Abaıdyń jeke ózi men shyǵarmashylyǵyn, shejiresi men onyń qorshaǵan ortasyn jaqsy bilgendigin dáleldeıdi. Ol Abaıdyń uly Turaǵulmen jáne Abaıdyń nemere inileri Shákárimmen jáne Kákitaımen jaqyn tanys boldy.
Á.Bókeıhanov óz maqalasynda Abaıdyń qoǵamdyq qyzmetten aqyndyqqa qalaı aýysyp, orys jáne álem poezıasyn kórkem aýdarýmen aınalysqandyǵyn, Spenserdiń «Tájirıbeler», Lúıstiń «Aqıqat fılosofıasy», Dreperdiń «Eýropanyń aqyldy damýy» eńbekterimen tanysa kelip, qalaı eýropalyq mádenıet bıigine kóterilgendigin egjeı-tegjeıli qarastyrady. Ol óziniń Abaı ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly osy qysqasha ocherkin aıaqtaı kelip, ony Eýropanyń ataqty aqyndary qataryna qosady.
Alash qozǵalysynyń kórnekti basshylarynyń biri, aǵartýshy, aqyn, fılolog Ahmet Baıtursynov Abaıdy «Qazaqtyń bas aqyny» dep atap, «Onan asqan burynǵy-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq», dep jazdy.
Álem ádebıetiniń klassıgi Muhtar Áýezov derbes ádebıettaný ǵylymy retindegi abaıtanýdyń negizin qalady. Uly aqyn týraly «Abaı joly» roman-epopeıasynyń avtory: «Ol óz halqynyń tarıhynda bıikten kórinedi. Ol qazaq halqynyń kóp ǵasyrlyq mádenıetinen ozyǵyn alyp, bul qazynany álemdik jáne orys mádenıetiniń ıgi yqpalymen baıytty», dep Abaı talantyna joǵary baǵa berdi.
Árıne, Abaı tiri kúninde óz kitaptaryn kórgen joq, alaıda onyń shyǵarmashylyq dástúrin jalǵastyrǵan rýhanı shákirtteri Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Muhtar Áýezov onyń ádebı murasynyń búkil jer sharyna taralýyna yqpal etti.
Abaıdyń 1845 jyly 10 tamyzda Semeı oblysynyń Shyńǵystaý bókterinde ómirge kelgeni málim. Tobyqty rýynyń bedeldi de óktem basshysy Qunanbaı óz ulyn Semeı medresesine oqýǵa beredi. Bul mekteptiń qatań tártibin buzǵan Abaı orys tilin bilmek nıette medreseden ketip, orys-prıhod mektebine aýysady. Ákesi Semeıge kelgende on úsh jastaǵy Abaı týǵan ólkesine qaıtyp oralady, biraq on bes jyldan keıin bilimin tereńdetip, ulttyń rýhanı kóshbasshysy bolý úshin qaıtadan qalaǵa keledi. Semeıge kele salysymen ol orys jáne Eýropa ádebıeti klasıkterin oqıdy, patsha úkimeti Semeıge jer aýdarǵan aldyńǵy qatarly zıalylarmen tanysady. Aǵylshyn fılosoftary Mıll, Dreper jáne basqa eýropalyq oıshyldar eńbekterin tereń oqyp biledi. Bul týraly amerıkalyq saıahatshy jáne jýrnalıs Djordj Kennan 1906 jyly Peterbýrgte jarıalanǵan «Sibir jáne jer aýdarý» kitabynda Abaı týraly: «Aǵylshyn fılosoftaryn myqtap zerttep bilip, Mılldi, Bokl men Dreperdi oqıdy», dep estelik qaldyrdy.
A.S.Pýshkın men Gete, M.Iý.Lermontov pen Dj.Baıron Abaıdyń eń súıikti aqyndary bolǵan sıaqty. Ony olardyń shyǵarmalarynyń shynaıylyǵy, joǵary sheberligi, ómirlik qýaty tolǵandyrdy. Abaı alystaǵy qazaq aýyldarynyń turǵyndaryn uly orys aqyndarynyń shyǵarmashylyǵymen tanystyrýdy nıet etip, HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda A.S.Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» romanynan úzindiler jáne M.Iý.Lermontov óleńderin aýdara bastaıdy. Aqyn týǵan halqy mádenıetiniń damýyndaǵy orys klasıkteri shyǵarmashylyǵynyń mańyzyn jete túsindi. Abaı osy aýdarmalarynyń qazaq dalasyna tez tarap, uǵynyqty bolýy úshin bul týyndylaryna án jazady. Halyq aqyn ánderin jyly qabyldady da, Pýshkın men Lermontov óleńderi eń súıikti shyǵarmalarǵa aınaldy.
Shynaıy ómirdiń barlyq qubylystaryna óziniń ótkir de sergek oıyn bildirgen ol halyqtyń sana-sezimin oıatyp damytatyn beıneler somdady. Abaı shyǵarmalaryn qaıta-qaıta oqı otyryp, shynaıy beınelerdiń kórkemdik qýaty men ıdeıalyq mazmunynyń sanqyrlylyǵyna jáne taqyryptyq áralýandyǵyna oraı Abaı shyǵarmashylyǵynyń naǵyz ómir ensıklopedıasy ekendigine tánti bolasyń. Adamdardyń tıptik túrleri, portrettik sýrettemeler, tabıǵat pen turmystyń qanyqqan áserli boıaýlary, lırıkalyq oı tolǵanystary tutastana kelip, bizden alys ómir aqıqatyn kóz aldymyzǵa ákeledi.
Abaı 1904 jyly qaıtys boldy. Aqynnyń tiri kezinde onyń jekelegen óleńderi 1889-1890 jyldary Ombyda shyqqan «Dala ýálaıatynyń gazeti» betterinde jarıalandy. Abaıdyń alǵashqy óleńder jınaǵy ol ómirden ótkennen keıin ǵana, 1909 jyly Peterbýrgte jaryq kórdi. Osylaısha ishki sezimnen býyrqanyp shyqqan shyndyqqa toly aqyn sózi tereń uǵyndyrylyp, laıyqty baǵalanǵan bolatyn. Abaı shyǵarmalary odan keıin 1922 jyly Qazanda jáne Tashkentte, 1933 jyly Qyzylordada jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Odan ile-shala Almatyda, Máskeýde jáne álemniń basqa qalalarynda jıi-jıi shyqty.
Abaı shyǵarmalary álemniń kóptegen tilderine aýdarylǵan, onyń aqyndyq talantyna shet elderdiń aqyndary men jazýshylary, ádebıet synshylary keńinen ún qatty. Onyń shyǵarmashylyǵy týraly maqalalar, «Qara sózderine» arnalǵan zertteýler Koreıa men Qytaıdan, Úndistan men Irannan, Eýropa elderi men AQSH-qa deıingi álemniń kóptegen memleketterinde jarıalandy. Bul maqalalar men zertteýlerde uly aqyn shyǵarmashylyǵynyń Batys pen Shyǵys elderinde qabyldanýy keńinen qarastyrylyp, onyń álem ádebıetindegi róli ashyp kórsetilgen.
Búgingi kúni Abaı murasy álem mádenıeti qazynasynyń ajyramas bir bóligine aınaldy, al onyń esimi qazirgi zamannyń uly aqyndarynyń qatarynda tur.
Abaı murasy – túrki mádenıetiniń bir bóligi. Ózbek ǵalymy Abdýlla Rýstamov Abaıdy «adam janynyń emshisi» dep ataǵan bolatyn. Ol paıymdaǵandaı, Abaı shyǵarmalary ǵasyrlar súzbesinen ótkennen keıin de óziniń ózektiligi men mańyzdylyǵyn joıǵan joq. «Óleń joldarynan kóptegen suraqtarǵa jaýaptar tabýǵa bolady, jaraly júrekti emdeýge bolady, jańa armanǵa berilip, qıal jeteginde ketýge bolady, jaı ǵana – onyń taqýa sózderinen jańylyp qalýǵa bolady. Aqyn óleńderi – bul jaraly júrekter qýanyshy, bul álsizder úshin kúsh, bul túńilgender úshin tirek pen qoldaý». A.Rýstamov Abaı poezıasyn «óz bastaýyn bıik te qýatty taýdan alatyn» uly sarqyramamen salystyrady, al «adamdardyń kóńil kúıi úshin onyń óleń joldary ómirdi jasartatyn sıqyrly sýsyn retinde qyzmet etedi».
Bashqurttyń qabyrǵaly qalamgeri Mustaı Kárimniń júrek túkpirinen shyqqan tilek sózderi túrki álemi úshin Abaıdyń mańyzdylyǵyn joǵary tanyǵan syrly joldarǵa toly: «Bizder, bashqurttar úshin qazaq jazba poezıasynyń alǵashqy habarshysy, alǵashqy úni Abaı boldy. Ol birinshi bolyp bizge qazaq janyn ashty... Abaı ulttyq qana emes, álemniń aqyndyq mádenıetiniń shyńy bolyp tabylady. Al shyńdar alystan kórinedi jáne olar únemi ózderine tartady. Bıikti alystan da, Shyǵystan Batysqa deıin kóredi. Abaıdyń rýhanı oı-órisine, aqyndyq kózqarasynyń keńdigi men tereńdigine, Abaı parasatynyń qýattylyǵyna tań qalasyń. Osynyń ózi onyń Shyǵys pen Batys mádenıetine qatystylyǵyn baıqatady».
«Abaı – qazaqtardyń ǵana emes, barlyq túrki halyqtarynyń da rýhanı ákesi. Abaı – bizdiń ortaq ıgiligimiz, – dep nyq aıtqan edi Túrkıanyń belgili memleket qaıratkeri Namyk Kemal Zeıbek. – Abaı adamzatqa qajet! Biz Qoja Ahmet Iasaýıdi, Abaıdy, ótken ǵasyrlardyń basqa dana adamdaryn óz ákelerimizdeı bilip qurmetteýimiz kerek».
Abaı shyǵarmashylyǵy Eýropa men AQSH-qa da belgili. Qazaq aqyn-jazýshylarynyń úlken dosy Leonard Koshýt qalamynan Abaıdyń 20 óleńi alǵash ret nemis tiline aýdarylyp shyqqan edi. Osy aýdarmashy Berlınnen «ózindik, qaıtalanbas, tereń maǵyna men mańyzǵa toly Abaı sózderiniń injildik-shyǵarmashylyq qýaty» ózin tańǵaldyrǵany týraly jazady. «Onyń poetıkasy siresip qalǵan dástúrlerdi óleń qurylysyna, beıneliligine, daýys yrǵaǵyna deıin buzady, aýdarmashy aqyn aldyna kúrdeli máseleler qoıady...» dep tańdanady ol. Abaı óleńderi avtordy túrli kóńil kúıde – batyl, mazasyz, oıly, qaıǵyly, jalǵyz etip kórsetedi. Munyń bári bizge, HHİ ǵasyr oqyrmandaryna arnalǵan.
Abaı úniniń ǵajaıyp kúshi týraly aıtýdan Fransıada Madlen jáne Albert Fıshler esh tynǵan emes. Aqyn, fılosof, oıshyl pikirinshe «halyqtar arasyndaǵy qarym-qatynastar ózara baıý, uǵynysý jáne qurmetteý negizinde qalyptasýy tıis... Iá, Abaı sózin bizge arnaıdy. Abaı bizdiń raqat kúıde umytylyp qalýymyzǵa jol bermeıdi. Abaıdyń «Eskendir» poemasyndaǵy: «Jaqsy bolsań, jaryqty kim kórmeıdi, Óz baǵańdy ózińnen kim suraıdy?!» degen sózderindegi fılosofıalyq oı-tolǵanystarda ósıet pen ǵıbrat únemi baıqalady».
Reseı ádebıettanýy Abaı shyǵarmashylyǵyna erekshe qyzyǵýshylyq tanytady. Shyǵystanýshy, túrkitanýshy-ǵalym Vladımır Gordlevskııdiń 1914 jyly shyǵystanýshy, akademık Nıkolaı Veselovskııdiń 70 jyldyǵyna arnalǵan «Shyǵys jınaǵyna» Abaı men Mirjaqyp Dýlatov shyǵarmalaryn engizgendigi belgili jaıt. Ádebı baılanystardyń osy dańqty dástúrleriniń jalǵasyndaı RǴA M.Gorkıı atyndaǵy Álem ádebıeti ınstıtýty RF jáne TMD halyqtary ádebıetteri bóliminiń meńgerýshisi, Reseı Jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń akademıgi Qazbek Sultanov «Abaı Qunanbaev shyǵarmashylyǵyn qazirgi zertteý turǵysynda onyń qazaqtar úshin mańyzy orys ádebıetindegi Pýshkın rólimen salystyrýǵa keledi», dep jazady.
Jazýshy, ádebıettanýshy, M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń professory, fılologıa ǵylymynyń doktory Nıkolaı Anastasev Abaı týraly «Abaı. Ushýdyń aýyrlyǵy» atty «Tamasha adamdar ómiri» serıasy boıynsha shyqqan kitabyn (Máskeý, 2008) Abaı ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnady. Ǵalym óz eńbeginde Abaı «jas kúninen jyr ortasynda ósti, ol yrǵaq pen dybystyń balasy edi. Bul týraly Muhtar Áýezov óziniń roman-epopeıasynda tamasha sýrettegen. Baıandaý sózi únemi ózgeriske ushyraıdy, birde birqalypty jyljyp, endi birde arǵymaqtyń júrdek jyldamdyǵyn alady. Abaı poezıasynyń yrǵaqty keıpi de osyndaı – birde odan kerýenniń qalypty qozǵalysy baıqalady, birde alystan dala tynysyn buzǵan qumnyń, jer qyrtysynyń únsiz qımyly, endi birde ań aýlaıtyn qus samǵaýy, taǵy birde at tuıaqtarynyń tyqyly estiledi», dep tamsana jazdy.
Abaı poezıasy elder men qurlyqtarǵa tanylýda, sebebi onyń poezıasynda uly aqynnyń búkil ómiri qamtylǵan, onyń jarqyn bolashaq týraly armany jyrlanǵan.
Táýelsizdik jyldary Abaıdyń aqyndyq daýysy aǵylshyn, belorýs, bolgar, koreı, mońǵol, nemis, polák, túrik, fransýz, parsy, ýrdý tilderinde sóıledi. Jańa aýdarmalar qazaq aqynynyń jarqyn da qaıtalanbas jyr álemin ashyp berdi.
Abaı álemdi baǵyndyrýda. Onyń óleńderi koreı tiline Abaıdyń 100 týyndysyn aýdarǵan Kım Bón Hak úshin «júırik attyń shabysyn beıneleıdi, ómirlik kúsh-qýatqa toly. Onyń arǵymaqtary gúlge toly dalamen jelip kele jatqandaı áser berip, qorshaǵan ortany tańǵaldyrady. Mıftik tulparlarǵa aınalǵan bul arǵymaqtar dalanyń ústinen birde shapshań ushsa, birde Qazaqstannyń ashyq aspanynda baısaldy qalyqtaıdy».
Abaıdyń «Kúz» jáne «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» atty óleńderi ınstıtýt júzege asyrǵan «Jańa dáýirdegi qazaq-amerıkan ádebı yntymaqtastyǵy» ǵylymı jobasy deńgeıinde shyqqan «Jazǵy kesh, daladaǵy tún, altyn bıdaı jeri: qazaq ádebıetindegi qorshaǵan álem» atty aǵylshyn tilindegi qazaq ádebıeti antologıasyna alǵash ret endi. Kitaptyń Vashıngtonda ótken tusaýkeserinde Smıtsonovskıı ınstıtýtynyń Azıa mádenıeti jónindegi baǵdarlamalar dırektory Pol Teılor óziniń fılosofıalyq jáne áleýmettik mańyzyn joǵaltpaǵan Abaı poezıasy men mýzykasynyń sulýlyǵyn, tereń maǵynasyn AQSH-ta qalyń jurtshylyqqa jetkizýdi mindetterine alǵandyǵy týraly áńgimeledi. Abaı poezıasy amerıkalyq oqyrmandar qyzyǵýshylyǵyn týǵyzýda. Jańa basylymdarda ákesiniń emes, Otanynyń uly bolýdy armandaǵan qazaq halqynyń laıyqty ulyna degen qurmet jalǵasa túsýde.
Abaı, eń birinshi, – qazaq halqynyń jany, al onyń «qara sózderi» álem men adamdar maǵynasyn uǵynýdyń qundy kitabyna aınaldy. Abaı úni ǵasyrlar ótse de óziniń qýatty kúshin joǵaltqan emes. «Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul zamandaǵylardan bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan, biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken... At atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken... Bular da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi», degen Abaı úni (Otyz toǵyzynshy sóz) ǵasyrdan artyq ýaqyt ótse de óziniń qýatty kúshin joǵaltpaı, tereńdigimen tańǵaldyrady.
Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıy 1995 jyly IýNESKO deńgeıinde búkil álemde keńinen atap ótildi. Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev kezinde uly Abaıdyń mereıtoıyn IýNESKO-nyń Estelik kúntizbesine engizý týraly IýNESKO-ǵa hat jazǵan bolatyn. Elbasynyń osy erlikke para-par áreketiniń arqasynda Abaı mereıtoıynyń bıik deńgeıde atap ótilýi úlken álemdik qubylysqa aınalyp, sheteldik oqyrmandardyń uly aqyn, oıshyl murasyna qyzyǵýshylyǵyn arttyrǵany belgili.
Abaı – búkil adamzat ıgiligi. Onyń poezıasy – máńgilik poezıasy, danalyqtyń, mahabbat pen adaldyqtyń poezıasy. Sońǵy jyldardaǵy zertteýlerde Abaıdyń rýhanı izdenisteri tereń ashylyp, onyń ulttyq rýhanı qalyptasýyndaǵy róli aıqyndaldy. Búkilálemdik qaýymdastyq Abaıdyń týǵan kúnin 1845 jyldyń 10 tamyzy dep esepteıdi. Alaıda sońǵy kezde keıbir otandyq ǵalymdar eski jyl sanaýǵa súıenip, onyń týǵan kúnin 23 tamyz dep usynýda. Bul pikirtalas taqyryby emes. Álemdik qaýymdastyq, Eýropa, Azıa memleketteri men AQSH-taǵy iri ádebıettaný ortalyqtary, synshylar men baspagerler, Abaı shyǵarmalaryn aýdarýshylar onyń týǵan kúnin jyl saıyn 10 tamyzda atap ótedi. Osymen bul taqyrypqa baılanysty keıbir pikirtalastar men pikirlerge núkte qoıý kerek dep oılaımyn. Qazaqstan halqy Abaıdyń týǵan kúnin 10 tamyzda toılaıdy, bul data mektep jáne JOO oqýlyqtarynda, el tanyǵan abaıtanýshylardyń ǵylymı eńbekterinde naqty kórsetilgen. HHİ ǵasyrda máńgi jas klasıkany jańasha oqý úrdisi ótýde. Ǵulama aqyn, oıshyl Abaıdyń murasyn jańasha uǵyný jalǵasa beredi, onyń jalyndy óleńderi eshqashan da óziniń kúshin joǵaltpaıdy. Óıtkeni Abaı halyqpen máńgi birge.
Ýálıhan QALIJANOV,
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne
óner ınstıtýtynyń dırektory,
UǴA akademıgi
«Egemen Qazaqstan»
Pikir qaldyrý