Qazaq álipbıindegi áripterdi 42 tańbadan nege 25 áripke deıin  túsirý usynylyp otyr? Apostrof emes, dıgraftardyń tańdalyp alý sebebi nede? Jalpy, latyn grafıkasyna kóshý máselesiniń máni nede? Qoǵamda qyzý talqyǵa túsip jatqan latyn álipbıiniń Sh. Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik ortalyǵy usynǵan jobanyń mańyzy jóninde neni bilý kerek? Osy jáne ózge de suraqtarǵa atalmysh ortalyq basshysy, Parlamentte usynylǵan álipbı jobasy avtorlarynyń biri, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Erbol Tileshov jaýap berdi.

"Álipbı máselesin táýelsizdik eleń-alańynda alǵash kótergenderdiń biri akademık Abdýalı Haıdarı edi. Sol kezeńde Túrki keńesi jumys istedi. Atalǵan ıdeıa kóterilgeli beri, keńes úzdiksiz jumys istep, túrki halyqtaryna ortaq bolatyndaı etip, 36 tańbadan turatyn álipbıdiń jobasyn usyndy. Keıin Ázerbaıjan, Ózbekstan respýblıkalary grafıka aýystyrý saıasatyn qolǵa alǵan kezde, biz aıtyp otyrǵan ortaq túrki álipbıiniń jobasyn negizge aldy.

Al, grafıkaǵa baılanysty naqty qadamdardyń  qazir bastalýynyń birneshe sebepteri bar. Birinshiden, Qazaqstan 25 jylda táýelsiz respýblıka retinde tolyqqandy qalyptasý kezeńinen ótti. Álemdik baılanystary ornyǵyp, ekonomıkalyq negizi qalandy. Áleýmettik qurylymy jasaldy. Demek, mádenı, gýmanıtarlyq salaǵa da betburys jasaıtyn ýaqyt jetti. Ekinshiden, óz aldymyzǵa derbes tý tikken 25 jyl bizdiń ári qaraı kırıll álipbıinde qala almaıtynymyzdy kórsetti. Sebebi, kırıll tańbasy bizdiń jazýymyzǵa da, emlemizge de ıkemsiz. Termınderdiń orys tilinde jazylyp, oryssha qabyldanýy ­- orys tiliniń túsiniktik apparatynyń qazaq tiline kirigýine alyp keldi. Úshinshiden, kırıll álipbıinde qalý arqyly, álemdik tehnologıaǵa ilese almaıtyndyǵymyz da baıqalyp qaldy. Tórtinshiden, qazir álemde 200 mıllıonǵa jýyq túrki halqy bar desek, ortaq keńistik qalyptastyrý máselesi ótkir tur. Osy jaǵdaılardy saralaı kele, latyn qarpine kóshý máselesi kóterilip otyr", - deıdi Erbol Tileshov.

Sonymen qatar, ol ózi basshylyq etetin ınstıtýt qoldanystaǵy álipbıdegi 42 árip ishinen ne sebepti 25 tańbany iriktep alǵandyǵy jaıly saýalǵa bylaı dep jaýap berdi:

"Eń aldymen, biz latyn álipbıin dybystyq júıemizdi saqtaý úshin tańdap otyrmyz. Al, jalpy latyn álipbıinde 26 tańba bar. Sonyń ishinen biz qazaqy jazýǵa sáıkes keletin 25 tańbany jáne oǵan qosymsha 8 dıgraf jasap shyǵarý arqyly, tildik normadaǵy barlyq dybystyq erekshelikterdi qamtydyq.  Birde bir dybys jáne ony bildiretin tańba umyt qalǵan joq. Demek, biz usynǵan álipbı jobasynda jalpy sany 33 tańba bar".

Onyń aıtýynsha, dıgraftardyń tańbalanýyna qatysty túrli pikirler aıtylyp jatyr. 

"El Prezıdenti Nursultan  Nazarbaev 2025 jyldan bastap, memleketti uıymdastyrý, basqarý, is qaǵazdarynyń tolyqtaı qazaq tilinde júzege asatynyn aıtty. Bul keleshekte qazaqtar ǵana emes, elimizdegi barlyq ulttar, ulystar memlekettik tilge tolyqtaı betburys jasaıdy degen sóz. Sol kezde halyqtyń noqaty bar álipbıdi emes, ózderi jaqsy biletin latyn grafıkasyn qabyldaıtyny belgili. Oǵan qosymsha myna jaǵdaıdy mysalǵa alaıyq. Maýsym aıynda Astanada dúnıejúzi qazaqtarynyń Ú quryltaıy ótkeni belgili. Sol quryltaıda shet memleketterde turatyn 5 mıllıon qazaqtyń ortaq keńistikte túsinisýi kerektigi aıtyldy. Eger, biz noqaty bar álipbıdi tańdasaq, grafıkany Ózbekstanda turatyn qazaqtar bir bólek, Túrkimenstanda turatyn qazaqtar bir bólek oqıdy. Amerıka, Eýropada turatyn qazaqtar da basqasha oqyp, ortaq keńistik, júıe saqtalmaı qalady. Al, bizdiń ınstıtýt usynǵan joba qabyldanatyn bolsa, álemniń ár túkpirindegi qazaqtardyń shyn mánisinde ortaq keńistikte birigýine jol ashylady.

Dıgrafpen berýdiń ekinshi bir máselesi – «Samsung, «Nokia», «Iphone» bolsyn, telefon ataýlynyń  jańa tolqynyna qazaqsha shrıft salynyp kelmeıdi.  Noqaty bar shrıftter de bolmaıdy. Osydan keıin baryp «ake», «aje» dep qate oqý bastalady. Qazirdiń ózinde qaltafonynda qazaqsha shırfti joqtar qazaqsha sózderdi qate jazyp júr. Osylaısha, sms arqyly da qazaq tilin búldirip jatyrmyz. Demek, bul jaǵdaılar báribir rettelýi tıis.

Ras, dıgraftyń noqaty bar tańbadan azdap qıyndyǵy bar. Iaǵnı, eki tańbadan bir dybys quraý kerek bolady. «Saebiz» sóziniń jazylýyn ázilge aınaldyryp jibergenderdi de estip júrmiz. Biraq, barlyq máselege kırıllısanyń, ıá aǵylshyn álipbıiniń emes,  qazaqtyń kózqarasymen qaraýymyz kerek.

20-dan astam usynys, 1600-ge jýyq pikir saralanýda", - deıdi Erbol Tileshov.

Dese de, ınstıtýt usynǵan álipbı nusqasy ázirge joba ǵana. 

"Joba resmı tanystyrylǵannan keıin, ınstıtýtqa jıyrmaǵa jýyq álipbıdiń nusqasy kelip tústi. Onyń ishinde jıyrmasynshy jyldary qoldanysta bolǵan álipbı jobasyn usynýshylar, ǵalymdar, áýesqoılar qaǵazǵa túsirgen jobalar da bar. Nıettiń bolǵany jaqsy árıne. Biraq, jobalardyń kásibı deńgeıi ártúrli. Dese de, barlyq usynystar saralanady. Munyń syrtynda, bizdiń qolymyzda qazir 1600 adamnyń pikiri bar. Onyń ózin úshke bólip qarastyrýdamyz. Birinshiden, álipbıdiń memlekettik mańyzy jónindegi pikirler. Iaǵnı, áleýmettik, mádenı, qoǵamdyq-saıası máselesi. Ekinshiden, jalpy álipbı jónindegi pikirler. Úshinshiden, naqty tańba, ıaǵnı, dıgrafqa baılanysty pikirler. Bul máseleler de kóp uzamaı jumys tobynyń otyrysynda qaralady.

Aıta keteıin, jumysshy tobynda qazir 16 adam bar. Olardyń barlyǵy da ǵylymı ataqqa ıe. Jumysshy tobynyń toqsan paıyzy A. Baıtursynov atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń mamandarynan turady. Atap aıtsaq, álipbı jobasymen Zeınep Bazarbaeva, Álimhan Júnisbek, Nurgeldi Ýálı syndy bilikti ǵalymdar, ǵylym doktorlary tikeleı aınalysyp jatyr.

Álemniń kóptegen damyǵan elderi latyn álipbıin áldeqashan qabyldap qoıdy. Demek, biz durys joldamyz. Birinshiden, latyn úlgisindegi álipbıdi jumys álipbıi retinde engizip, ony kólikterdiń nómirin belgileýge, jeke bas kýáligin, banktik qatynas-qaǵazdaryn toltyrýǵa, kóshelerdiń ataýyn jazýǵa qoldanýdy usynamyn. Iaǵnı, qabyldanatyn álipbı jobasyna eki-úsh jyl jumys ýaqyty berilse, aldymen oǵan halyqtyń kózi úırenedi. Jáne aprobasıa bolady. Bir-eki jyldan soń, jaǵdaıǵa qaraı bir áriptiń tańbalanýy ózgerýi de múmkin. Bastysy, aldymen jumys álipbıi iske qosylyp, synaqtan ótkennen keıin, ol úlgi memlekettik deńgeıde qabyldanýy kerek.

Ekinshiden, osy jaǵdaıdan keıin ǵana álipbıdiń áleýmettik negizi jasalýy tıis. Iaǵnı, balabaqsha, mektep, joǵary oqý oryndaryna qajetti kitap kólemi, aqparat quraldaryna qajetti qosymsha nusqaýlyqtar sany naqtylanýy qajet. Úshinshiden, jumysshy álipbı qoldanǵan kezde, emle erejesi, álipbıdiń  orfografıalyq jazylý sózdigi, orfoepıalyq aıtylym sózdigi qabyldanýy tıis. Osyndaı sózdikter Úkimettiń deńgeıinde bekitilgen jaǵdaıda, ortaq zańdylyq, álipbıdi qoldanýdyń belgili bir tártibi  qalyptasady", - dep basa aıtyp ótti Sh.Shaıahmetov atyndaǵy Tilderdi zertteý ortalyǵynyń dırektory.

Onyń aıtýynsha, qazir álemdik jahandaný prosesi óte qarqyndy júrip jatyr. Osydan alty-jeti jyl burynǵy jańalyqtar qazir eskirip qaldy. Demek, eń aldymen bul – zaman talabynan týǵan qajettilik. Ekinshiden, qazaq qoǵamy kezinde ózine otarshyldyq saıasattan tańylǵan álipbıden arylady.

"Syrttan kelgen álipbıdiń qazaq jazýynyń dybystyq ereksheligin eskermeı, dybystyq emleni buzýǵa jumys istep kelgeni belgili. Mysalǵa, Rım deıtin qala joq. Roma qalasy bar. Biz bireýdiń qatesin qaıtalap júrmiz. Bul — qazaq dúnıeniń dıdaryn, álemniń kelbetin tanýda burynǵydaı orystyń emes, baılanysqa óziniń tańbasy arqyly shyǵady degen sóz. Ras, latyn aǵylshynnyń da, eýropanyń da, qazaqtyń da tól tili emes. Biraq, álemniń 75 paıyzy latyn grafıkasyn qoldanady. Jáne jańa grafıka jas urpaqqa basqa tildi tez úırenýge jol ashady. Eń bastysy, álemniń álipbıin meńgerý arqyly, syrtta júrgen bes mıllıon qazaqty biriktire alamyz.

Shyny kerek, kez kelgen reformanyń iske qosylýy sozylsa, ol zıanǵa shyǵady. Sondyqtan, ýaqyt ozdyrmaı iske kirisip ketýdiń máni tereńde bolyp otyr.

Latyn úlgisindegi álipbıdi jumys álipbıi retinde engizip, ony kólikterdiń nómirin belgileýge, jeke bas kýáligin, banktik qatynas-qaǵazdaryn toltyrýǵa, kóshelerdiń ataýyn jazýǵa qoldanýdy usynamyn. Iaǵnı, qabyldanatyn álipbı jobasyna eki-úsh jyl jumys ýaqyty berilse, aldymen oǵan halyqtyń kózi úırenedi. Jáne aprobasıa bolady. Bir-eki jyldan soń, jaǵdaıǵa qaraı bir áriptiń tańbalanýy ózgerýi de múmkin. Bastysy, aldymen jumys álipbıi iske qosylyp, synaqtan ótkennen keıin, ol úlgi memlekettik deńgeıde qabyldanýy kerek.

 Latynǵa kóshýdiń bes sebebi:

• Kırıll tańbasy bizdiń jazýymyzǵa da, emlemizge de ıkemsiz;
• Álemniń 75 paıyzy latyn grafıkasyn qoldanady;
• Jańa grafıka jas urpaqqa basqa tildi tez úırenýge jol ashady;
• Álemniń álipbıin meńgerý arqyly, syrtta júrgen bes mıllıon qazaqty biriktire alamyz;
• Qazaq dúnıeniń dıdaryn, álemniń kelbetin tanýda burynǵydaı orystyń emes, baılanysqa óziniń tańbasy arqyly shyǵady", - dep túıindedi Erbol Tileshov.