Meniń «Qazaq úni» ulttyq portalyna 14 qyrkúıekte jazǵan «ATAMA TİL TIGİZBE, ATAMBAEV, ATAÝSYZ QALASYŃ!»- atty maqalam qyrǵyz prezıdentiniń saılaýda óz adamy ótý úshin óz elinde ádiletsizdiktiń bárine baryp (onda sharýam joq), tipti týysqan qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy jandy jara – qazaqtyń Táýelsizdigi úshin kúresken Kenesary hannyń árýaǵyna til tıgizýine qarsy jazylǵan edi. Bul maqala qoǵamda úlken rezonans týǵyzǵany belgili. Áleýmettik jelide pikir qosqandardyń basym bóligi qoldap jatyr. Birneshe saıttar kóshirip basqan bul maqalanyń mańyzyn Iýtýbtaǵy ASYL video arnasynda 140 myńǵa jýyq adam qarap, 2 myńnan astam adam talqylaǵanynan-aq bilýge bolady.
Maqalada birden aıttym: «Bunyń aldyndaǵy Qazaqstan Prezıdentine tıisken sózin eki el basshylarynyń ádettegi sóz qaǵysýy dep qabyldadyq. Endi mynaý, áskerlerin jınap alyp, shekaraǵa qazaq áskeri kelip turǵandaı eki eldiń arasyna ot tastap sóılegeni saıası saýatty adamnyń sózi emes, kóshe aıqaıshysynyń kósemsigeninen artpady»-dep. Sonyń ózinde kóbikaýyz kókezý qyrttar Atambaevtyń aldyńǵy sózin aldyma tarta bergenine qarap, bularǵa daýa joq eken dedim…
Men eki el prezıdentine baǵa berýdi maqsat etken joqpyn. Qyrǵyz prezıdentiniń jumysy týraly da bul jerde biraýyz syn joq, qazaq prezıdenti týraly da eshqandaı maqtaý joq ekenin túısigi, saýaty bar adamdar bolsa, bilýi kerek edi. Qyrǵyz prezıdenti meniń ultymnyń qasterli hany Kenesaryǵa til tıgizdi, men ultymnyń namysy, tili bar perzenti retinde laıyqty jaýap berdim. Bul bireýlerge unamasa, ol ózderiniń bastarynyń problemasy. Ekinshiden, álemde eshqandaı esi durys el, ózin syılaıtyn memleket óziniń hanynyń árýaǵy, ata-babasy týraly nemese prezıdenti túgili ury-qarysyn da ózgelerge talatpaıdy, pisirip jese de, ózderi sheshedi. Al bizde Han babasynyń árýaǵyn qorǵaǵan maǵan rahmet aıtýdyń ornyna jamandap jatqan kertartpalar tabylyp jatsa, ol bizdiń eldiń quldyq sanadan áli arylmaǵany dep bilý kerek.
Bárinen de qorqynyshtysy, bulardyń qyrǵyz prezıdenti Atambaevty Elbasymyzǵa arnalǵan eki-úsh aýyz syny úshin tóbege kóterip, qazaq hanynyń árýaǵyna tıiskenine kóz juma qarap, arandatýshyny aqtaý men jaqtaýshylyqqa boı urýy edi… Aý, ondaı syndy elimizde de erinbegenniń bári aıtyp, jazyp júrgen joq pa? Bizdegi prezıdent saılaýlarynyń kezinde odan da zoryn aıtpap pa edi talaı saıasatker? Zeınetaqynyń tómen ekeni talaıdan beri jyr bolyp kele jatqan joq pa? Endi óz eliniń prezıdentin ózge eldiń basshysy synady dep, alaqaılaǵannnan, tipti, atasynyń árýaǵyn Atambaevpen qosylyp attap ketken beısharalyqty – bizden basqa qandaı elden kezdestirýge bolady?..
Ájeptáýir el úmit kútip júrgen azamattarymyzdyń Atambaevtyń advokatyna aınalyp ketkenine tańym bar. Qazaqtyń jeri úshin, eli úshin kúresip, qurban bolǵan Kenesary hannyń árýaǵyna shetel basshysy qara basynyń qamy úshin til tıgizip jatsa, bizdiń keshe jerimizdi qorǵaýdaǵy belsendi jigitterdiń biri de han babamyzdy kándenshe talap jatqandardyń aldyna shyǵyp alyp, «Shyndyqty shyndyq dep moıyndaı almaý – beısharalyq»- dep kósemsıdi.
Atambaevtyń Kenesarynyń basy týraly aıtýy – eshqandaı shyndyqty aıtýy emes, ótkelde erdiń artqy qasyn surap, eki halyqtyń arasyndaǵy jandy jarany tyrnaý ekenine sonda bul saýatty dep sanap júrgen saıasatkerimizdiń sanasy jetpeı me? Ata-babamyzdyń árýaǵyna til tıgizgendi – shyndyqty aıtý dep bylq etpeı namyssyz qabyldaý – quldyq sanadaǵy naǵyz beısharalyq!
Al keıbir maqaýlarymyz Atambaev Kenesarynyń atyn ataǵan joq qoı, ol áskeri aldynda aıtqan sóz ár elde de bar ǵoı dep kúıdiredi. Bularǵa ne dersiń endi?.. «Qylyshpen kelgender qylyshtan ólim tabady» degen sóz ár jerde, ár halyqta bar, bárinde aıtylatyny ras.. Al Atambaevtyń keshe Qazaqstandy kinálap turyp: «Jerimizge qylyshpen kelgender basyn qaldyryp ketedi qyrǵyz jerinde» degen sózi qazaqtyń Kenesary hanyn meńzegenin shynymen basy joqtar ǵana túsinbeıdi…
Al qazaq tili týraly aıtqandaryn ózimiz jaqsy qabyldap júrgen Muhtar Taıjan bar jumysyn jıyp qoıyp, «Kenesary han ólimi úshin qyrǵyzdarǵa kektený durys pa» dep, arnaıy maqala jazyp, jaıdaq pálsapa soǵyp ketipti. Ony qazaqqa qarsy sózdi qalaıtyn orystildi saıttar qýana jarıalap jatyr. «Karavan» saıty tipti, qyrǵyz blogeriniń «Masqara bop jeńilgen Kenesarydan basqa handaryń joq pa?» degenin bas taqyrypqa shyǵaryp jarıalapty. Aýzyna ıe bolmaıtyn Atambaevy da, aýzy bos blogeri de tap bir qyrǵyzdar Kenesarynyn jekpe-jekte jeńgendeı jelpinedi…
M.Taıjannyń sondaǵysy keńestik ımperıa kezeńindegi orys tarıhshylarynyń kózqarasyn alǵa tartqan óziniń pikirlerine Alash kósemi Álıhan Bókeıhan men ult ǵalymy Ermahan Bekmahanovty negizsiz betperde etip alyp, mektep balasy da biletin jaýyr oqıǵany jalań qaıtalap shyǵý ǵana.
Bul Muhtar Taıjanǵa ne úshin kerek boldy degen zańdy saýal týady. Ol nege Han Keneni jazǵany úshin qansha jyl túrmede azapty kún keshken qazaqtyń naǵyz ult ǵalymy Ermahan Bekmahanovtyń atyn óziniń dimkás kózqarasyna paıdalanyp, elge, ásirese, jastarǵa Kenesary týraly da, Bekmahanov týraly da teris pikir týǵyzýǵa yqpal etedi.
«Eń aldymen Kenesary hannyń qyrǵyzdardyń qolynan ólýi aıarlyqpen jasalǵan qastandyqtan emes, ashyq urys qımyldarynda boldy.
Endi qyrǵyzdarmen osy shaıqas ne úshin boldy? Qyrǵyzdar bizge ózderi kelip soqtyqty ma? Bizge solar birinshi shabýyl jasady ma? Árıne, joq! Ol kezde qyrǵyzdar sany qazaqtardan 10 ese az edi. Kenesarynyń Reseıge qarsy soǵysqa qosylmaǵany, kómek kórsetpegeni úshin qyrǵyz aıyldaryn órtep, qyrǵyzdardy aıaýsyz óltirgeni shyndyq. Kenesarynyń ózine baǵynbaǵany úshin qazaq aýyldaryn da shapqanyn ádildik úshin aıtýymyz kerek. Ol sondaı bir demokrat bolmady jáne ýaqyt ta qatań, jaýgershilik kezeń edi.
Taǵy da qaıtalap aıtamyn, Han Kene aıarlyqpen jasalǵan qastandyqtan emes, ashyq soǵys ýaqytynda óldi.
Batyrlar men sultandar, manaptar eki jaqtan da ólip jatty. Bizdiń de sońǵy ári halyqtyń súıiktisi bolǵan Kenesary hanymyz óldi…
Endi kelip, 200 jyldaı ýaqyt ótip ketkende kórshilerimizge kek saqtaý orynsyz.»- dep, elge belgili jáıtti eze bergende, oqyrmanǵa, ásirese, jastarǵa keńestik ımperıa tarıhshylarynyń kózqarasyn ege bergende Taıjan ne aıtpaqshy boldy eken? Qyrǵyz manaptary tutqynǵa túsken Kenesaryny jazalap, óltirip qana qoısa, daý joq, qazaq hanynyń basyn saýdaǵa salyp, qazaq-qyrǵyzdyń ortaq jaýy Reseı patshasyna satyp, 3000 som syılyq alyp otyr ǵoı… «Ótirikshiniń kýási qasynda» degendeı, Muhtar baýyrymyz, anaý-mynaý emes, Alash arystaryn negizsiz kýálikke tartyp qoıady.
Sonda, Taıjannyń taftologıasyna salsaq, «adam óltirdi, ózi ózge elge shabýyl jasady» dep fransýzdar Napoleonnyń árýaǵyna tıisip jatsa da, qorǵamaýy kerek pe?.. Kenesary qazaq tarıhyndaǵy qasıetti de, qasiretti tulǵa ekenine oı jiberý kerek aldymen. Ózbektiń hany týraly Atambaev aýzyn ashyp kórsinshi, ne bolar eken?..
Al naǵyz tarıhshy ǵalym, kásibı maman, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, profesor Jambyl Artyqbaev Kenesarynyń qyrǵyz aýylyn shabýǵa qyrǵyzdardyń ózderi kináli bolǵanyn qyrǵyzdyń ataqty tarıhshysy Bólek Soltonaevtyń jazǵanynan keltirip turyp, naqty dáleldep jazady:
«Qyrǵyz qazaq qaramaǵynan «qazaq qaıyń saýyp, qyrǵyz Gıssar asqan» «Aqtaban shubyryndyda» shyǵyp ketti. HÝİİİ ǵasyrdyń ortasyna qaraı Ortalyq Azıadaǵy jaǵdaı ornyqty. Qyrǵyn soǵystardyń nátıjesinde Jońǵarıa «Barsa kelmeske» ketti, jańa kórshi Qytaımen shekarany belgiledik. Osy tusta Badahshannan beri qulaǵan qyrǵyz İle men Shý arasyna talasyp qazaqqa maza bermeýge aınaldy. Kókjal Baraq janyna ergen batyrlarymen 1767 jyly qyrǵyz qolynan qaza taýyp, olardyń bastarynan «kálla munara» (shekarany anyqtaıtyn) turǵyzylǵan soń Abylaı 1770 jyly Alataýǵa attandy. «Jáıil qyrǵyny» kóp jazylǵan tarıh, sol sebepti biz M.J.Kópeıulynyń jazbasynan qysqasha ǵana úzindi keltiremiz: «Sonda qyrǵyzdyń basshysy Sadyr bala maqtanǵan eken: Qazy Mámekti aldym, Álibek Sholaqty aldym, Kókjal Baraqty aldym, Arqada Abylaı degen kári sarty bar deıdi. Ol maǵan ne qylady ?!» dep… Abylaı bul sózdi estigen soń, úsh júzge jar shaqyryp, Alash urandy qazaqtan jan qaldyrmaı «Qyl quıryq» dep attanyp… qyrǵyz byqpyrt, topalań tıgen qoıdaı uılyǵyp qasha beripti, qazaq artynan qýyp, Qarabalta, Soqylyqtyń asýyna jetkizbeı, kóbin qyrypty…
Abylaı Qarabalta, Soqylyqtan asyp shappaqshy bolǵanda, muny estigen Sadyrbala elshi jiberip «biz bir taıpa eldi aq úılige bereıik» dep ant bergen. Qos basyna bir úı qyrǵyzdan batyrlar úles, sybaǵa alǵan…» (9 tom, 121-122 better).
Osy «aq úıliniń amanaty» Kenesary zamanyna deıin óz kúshinde keldi. Ant buzylǵan jaǵdaıda amanatqa berilgen adam bolsa da, rýly el bolsa da qyryp tastaıdy. Kenesary oryspen on jyl soǵysyp sońyna ergen elmen qyrǵyz shekarasyna jaqyndaǵan ýaqytta bul oqıǵalar móri bar qaǵaz sıaqty edi. B.Soltonoev ta «Kyrgyz menen eldeshıp týrýýga kıshı jıberelı, egerde bolboso kúch menen karataly dep, 1846-jyly erte kóktómdó Kenesary kóchúp kelıp Jangarach, Jantaı, Tynaly, Tórógeldıge elchı jıbergen» deıdi. Qyrǵyz basshylary «chaar atka jolborstýn terısın jaap, tartýý kyla» elshilik jibergen kúni «bólókbaı kyrgyzy tókóldósh ýrýgýnan Ilıp degen baryp, Kenen handyn togýz kysyr ak chaar baıtaldaryn ýýrdap kelıp, semızın soıýp, aryktaryn ótkórúp jıbergen». Kene hannyń kisisi surap kelgende «mynda kazaktyn jylkychysy jok» dep, kúlúshúp joop berbegen».
Kenesary elshilikke kónbesek jaýshylyqqa kónersiń dep qyrǵyzdy jazalaýdy bastaǵan soń Jantaı manap «Kalygýldý elchılıkke jıbergen». «Kalygýl óz sózúndó býl saparda bergen ýbadasy anygy myndaı bolgon: kazak, kyrgyzdyn joosý bolso bırgeleshıp joolaıly, ózúbúz el bolýp týraly, choń keńeshıbızdı Kenehanga salyp, anyn aıtkanynan chykpaıly» -degen. Osydan keıin qyrǵyzdyń bólekbaılary Saýryq batyrdy óltirdi de jaýgershilik qaıta jalǵasyp ketti.
Qalyǵuldyń qazaqpen kelisimi týraly áńgimeni Belek Soltonoev onyń óz aýzynan estidim deıdi: «Býl sózdún baaryn 1895-jylynda Kalygýldýn úıúndó oltýrýp, elge aıtyp berıp jatkanda oozmo-ooz jazdym… Kenesarynyn bashyn alyp barganda algan altyn medaldary bar eken. Túshtónúp oltýrgan eldın ótúnúchú boıýncha kórsóttú». Mine, bizdiń betimizge salyq qylyp Kenensary qyrǵyzdy shapty dep júrgen áńgimeniń túpnusqasy.«-deıdi tarıhshy ǵalym.
J.Artyqbaev óziniń sózin: » Óziniń bılikke degen ambısıasy úshin ózine qamqor elge tıisip otyrǵan Atambaevtyń da osy Pishkekti shapqan jigitterden aıyrmasy shamaly sıaqty…»-dep túıindeıdi.
Alashtyń aqıyq aqyny Maǵjan Jumabaıuly Kenesaryny : «Alashta Kenekeme er jetpegen!»-dep ardaqtasa,zańǵar jazýshymymz Muhtar Áýezov uly Abaıdyń ákesi Qunanbaıdyń Kenesaryǵa qarsy shyqpaı, ishtartqanyn ısharamen jazady.
«Qunanbaı basynan keshken osy alýandas ekinshi bir ýaqıǵa, qazaq tarıhynyń sol dáýirdegi úlken bir beline soǵady. Ol Qunanbaıdyń Kenesary joryǵy tusyndaǵy bir isi.Tobyqtyǵa starshına bop turǵan Qunanbaı joǵary ulyqtan tyǵyz buıryq alyp, Balqash, Alataýǵa bettep bara jatqan Kenesary, Naýryzbaı qolyn qýady. El esinde jyl mólsheri qalmapty. Biraq bul ýaqıǵa shamasy 1846-1847 jyldar kezinde bolý kerek. Qunanbaıdyń keıin aqyn bolatyn balasy Ybyraıdyń jas náreste kúnderi. Kenesary qolynyń Balqashqa qaraı qıystap ótip bara jatqan ýaqytynda art jaǵynan da, Aıagóz tusynan da qýa shyqqan otrádtar bolady. Sol otrádtardyń biri joǵary ákimder buıryǵymen joldaǵy starshyn Qunanbaıdy ertip alady. Patshalyq áskerine qosyp, Qunanbaıǵa da qoljıǵyzyp, top kóbeıtip, Tobyqtydan kóp jigitti atqa mingizedi. Biraq el ańyzy boıynsha: Qunanbaı ulyq aldynda duspan kózi qylǵanmen, Kenesaryny shyndap, boı salyp qýmaıdy. Bir ret eki qol kezikken ýaqytta, bulardyń qarsysyna uzyntory atqa mingen qolbasy shyǵyp, jaýynger serikterimen qatty qımyl etedi. Patshalyqáskerin ilgeri bastyrmaı qoıady. Otrád bastyǵy osy oraıda bir tásil jasap, qazaq tobyn, Qunanbaılardy alǵa salyp, ózderi solardyń artynan tyqsyra júrip baryp, jaqynnan aıqaspaq bolady. Oılaǵanyndaı bir sátte Tobyqty qoly Naýryzbaılarǵa qoıan-qoltyq kelip qalady. SondaTobyqty ishinde Kóksheden shyqqan Tóbet degen batyr shyndap shaýyp, Naýryzbaıdyń bir batyryna naıza salarman bolady. Osyny Qunanbaı kórip, Tóbetke aqyryp, shaqyryp alyp: «Men kúnim úshin júrgenim bolmasa, shyndap ustasaıyn dep júr me ekem, kórmeımisiń, bizge oq atpaı, basymyzdan asyryp, arttaǵy otrádqa atyp turǵanyn. Sen ıttiń batyrlyǵyń osynda ustaǵan eken…» – dep, qamshymen bastan tartyp jiberip, tyıyp tastaǵan desedi»… (Muqtar Áýezov. İİ tom. Maqalalar men zertteýler. 1950 jyly jazylǵan «Abaı ómirbaıanynyń tórtinshi nusqasy» degen maqalanyń 196-197 betterinde.
Dana Muhtar keshe solaı Kenesaryǵa óziniń yqylasyn kórsetse, búgingi shala Muhtar Taıjan Kenesary babamyzdy 170 jyldan keıin «ol sol kezde nege demokrat bolmaǵan, qyrǵyzdardy shabamyn dep ólgen» – dep, kijinip otyr.
Shyndyǵyna kelsek, Muhtar Taıjannyń jazǵany men Ermahan Bekmahanovtyń jazǵanyn oqysań, ekeýiniń arasy jer men kókteı! Taıjandy oqyp otyrǵan jas: «E-e, Kenesary degenińniń ózi de bir kózine kóringendi qyra bergen jaýyz bolypty ǵoı, ózine de obal joq eken» degen oı týady. Taıjannyń jazbasyna pikir jazyp jatqan jastardy oqysańyz, olar Kenesaryny ult Táýelsizdigi jolyndaǵy kúresker han dep emes, jaǵymsyz keıipker retinde qabyldap, solaı pikir jazyp jatyr. Táýelsizdigimizge shırek ǵasyrdan assa da, Kenesaryny jekkórinishti etýdi jolǵa qoıǵan keńes ımperıasynyń isin jaqsy jalǵastyryp otyrǵan Muhtar Taıjannyń bul kertartpa maqalasyn ákesi, naǵyz ultshyl, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Bolathan Taıjan aǵamyz oqysa, ne bolar edi?.. Dara Taıjan Kenesaryny ekinshi ret óltirip, laık sanap otyrǵan bala Taıjandarǵa shalt keteri anyq edi….
Al Ermahan Bekmahanovtyń jazǵan zertteýinen Han Keneniń qaıraty men aıbatyn, onyń Reseı, Qoqan, Qyrǵyz úsh eldiń áskeriniń qorshaýyn buzýǵa az áskerimen aıanbaı kúresken aıqasyn oqyp, rýhyń kóteriledi. Al ólimge kesken kezde ajal aldynda qasqaıyp turyp, ult Táýelsizdigi úshin kúresken ǵumyryn sol sátte óleńdetip baıandap, keıin artyn asqaq ánmen bitirgenin, eldiń báriniń júregi tolqyp, únsiz qalǵanyn oqyp otyryp, jylaısyń… Árıne, júregiń bolsa… Qazaǵym degen qanyń bolsa…
Qazybek Isa aıtsa, senbeýge tyrysatyndar úshin Bekmahanovtyń ózin sóıleteıik. Qysqartyp mysal keltireıin:
« Kenesarynyń qyrǵyzdarmen shaıqasynyń taǵdyry qyrǵyzdar jeńisimen aıaqtalatyny aldyn ala belgili edi. Birinshiden, patsha otrádtarynyń basshylary manaptarmen áskerı qımyl josparyn keńesip otyrdy. General-maıor Vıshnevskııge raportynda jasaýyl Núhalov bylaı dep jazdy: «Men asa belgili bılerge – Buǵy rýynyń bıi Borambaı Bekmuratovqa jáne Ájibaı Seralınge, Sarybaǵysh bıi Orman Nıazbekovke, Solty rýynyń bıi Jańǵarash Esqojınge hat joldap, senderdiń de, orys úkimetiniń de jaýy Kenesarynyń kózin qurtaıyq dep shaqyrdym».
Ekinshiden, qazaq sultany Rústem jáne Sypataı bı Kenesary qozǵalysyna tonalýdan qorqyp qosylǵan adamdar edi. Shaıqas bolardyń aldyndaǵy túnde olar Kenesary jasaqtarynan qashyp ketti. Ol týraly Mádibek Bekqojaev bylaı deıdi:«Sypataı men Rústem tóre túnde óz áskerlerin bólip alyp, Shý ózeniniń arǵy jaǵyna ótip, «Myqan sýyna» jetken soń ótkel izdep, tań atqansha júrdi. Osy kezde olardy qyrǵyz áskeri baıqap qalyp, shabýyl jasady. Artta jaý, alda ótkel bermes batpaq sý, mine, osyndaı jaǵdaıda qazaqtar qyrylyp, bir bóligi qolǵa tústi».
Sypataı men Rústem kórsetken qyzmet umyt qalǵan joq. Keıinnen manap Jantaı Qarabekov Sibir qyrǵyzdary shekara bastyǵynan sultan Rústemdi nagradtaýdy suraı otyryp, bylaı dep jazdy: «Rústem sultan men Sypataı Álibekov bı áskerlerin alyp, ketip qaldy da meniń Kenesaryny jeńýime jaǵdaı jasaldy».
Úshinshiden, Qoqan bekteri óz áskerlerin Orman manaptyń qaramaǵyna bergen-di.
…Jaǵdaıdyń úmitsiz ekendigin túsingen Kenesary áskerı keńes shaqyryp, qorshaýdan shyǵý joldaryn qarastyrdy. Naýryzbaı Kenesaryǵa mynadaı usynys jasady: «Maǵan Tama rýynan Qurman batyr jáne Aǵybaı batyr bastaǵan, urysqa jaramdy 200 jigit berińiz, men sol jigittermen qyrǵyzdar shebine shabýyl jasap, buzyp ótemin» dedi. Bul usynysty barlyǵy qoldaǵanmen, Kenesary kelispedi. «Eger biz buzyp ótsek, onda toqtamaı qashamyz. Kimniń aty júırik bolsa sol qutylady. Al halyqtyń basym kópshiligi qyrylyp qalady. Eger men, ásker basshysy bola tura qashyp ketsem, onda men budan bylaı halyqqa han bola almaımyn».
…Kenesary men Naýryzbaı árqaısysy óz otrádtaryn basqaryp, qorshaýdy buzyp ótýge uıǵardy.
Kenesary óziniń otrádymen Qarasýyq degen batpaqty ózen arqyly qorshaýdan shyqpaqshy boldy. Ózennen ótý kezinde kóp adam sýǵa ketti, osyǵan qaramastan jaýyngerler Kenesaryny aman alyp qalý úshin áreket jasady. Osy oqıǵany kóteriliske qatysqan adam bylaı sýretteıdi: «Kenesarynyń júzdegen adamdary jelkeden tóngen qara qyrǵyzdardyń soqqysynan sýǵa ketti, biraq ólip bara jatyp, ózderiniń súıikti sultany Kenesaryny qutqarýǵa tyrysty. Ózderin qurban ete otyryp, olar sultandy sýǵa batyp bara jatqan atynan aýystyryp, óz attaryn berip otyrdy».
Qorshaýdan shyǵýǵa tyrysý sátsiz aıaqtaldy. Naýryzbaı óziniń otrádymen kúshi basym shaıqasta qaza tapty. Kenesaryny manaptar qolǵa túsirdi.
Ózin óltirer aldynda Kenesary qyrǵyz manaptaryna taǵy da óz oıyn aıtty: jaýlasýdy qoıaıyq ta, ortaq jaý Qoqanǵa qarsy birlesip kúresý úshin qazaqtar men qyrǵyzdardyń kúshin biriktireıik dep usynys jasady. Alaıda qyrǵyz manaptary bul joly da onyń usynysyn qabyldamady.
Kenesary ózin óltirer aldynda, ıin tiresken halyq jınalyp turǵan sol bir shaqta óleńdetip qoıa berdi. Óleńinde óz eliniń erkindigi men táýelsizdigi jolynda ózi júrgizgen asa aýyr kúrestiń búkil ótken jolyn baıandady, Saryarqanyń keń dalasyn, shaıqasta qaza tapqan serikterin eske aldy. Kenesary óltiriler aldyndaǵy sát bylaısha sýrettelgen: «Kenesary jınalǵan jurtqa, alystaǵy taýlarǵa, kún shýaǵy tógilgen bıik aspanǵa, onan soń jan-jaǵyna qarap alyp, án bastady. Án uzaq aıtylyp, jınalǵandar uıyp tyńdady. Án sózderi tyńdaýshynyń boıyn bılep, júregin baýrap, qatty tolqytqan. Ol óziniń óleńinde týyp-ósken keń dalasynda, kindik kesken aýylynda ótken bar ómirin esine alǵan edi».
Kenesary ólimi onyń serikteri úshin, áskerı dostary úshin aýyr soqqy boldy.
E. Bekmahanov. «Qazaqstan HİH ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda» 1993 jyl. 334-337 better.
Budan ózge Kenesarynyń erligin pash etetin el arasynda kóp áńgime bar. Sonyń birinde, jalǵyz Kenesaryǵa jabylǵan qyrǵyzdar naızamen shanshyp, kókke kótergende Kenesary «Men báribir senderden bıik turmyn» degenin jyr ǵyp aıtady.
Mine, Qazaq Táýelsizdigi úshin janyn qıǵan Kenesarynyń erligi! Keıin qazaq Táneke batyr bastaǵan áskerler KENESARYNYŃ KEGİN QAITARYP, QYRǴYZDARDY QYRYP, MANABYNYŃ BASYN ALADY.
Iaǵnı, eldiń kegi qaıtty. Odan soń Alataýdyń eki jaǵyn qatar jaılaǵan egiz el qaıta tatýlasyp, yntymaqta ómir súrip keldi. Eki el arasyndaǵy jandy jara – Kenesary týraly eki eldiń esti qalamger-qaıratkerleri de sóz qozǵamaıtyn, baıypty basshylary da bas jaǵyna baryspaıtyn boldy. Osylaı oıda da, qyrda da qatar júrgen eki eldiń arasyndaǵy eski jarany tyrnap, óshken shoqty qozǵap jibergen kósheniń eseri emes, kósemmin dep júrgen Atambaevtyń kóseýi boldy. Óz adamynyń prezıdent bolyp saılanyp, óz bıligin júrgize berýi úshin zańnan da, ardan da attap, eshnárseden taıynbaı kelgen ol aqyry jeme-jemge kelgende eki eldiń qarym-qatynasyna syzat salýdan da, qasıetti hanymyzdyń árýaǵyn taptaýdan da taıynbady.
Endeshe Kenesaryny árýaǵyn nege qozǵaısyń degen suraý maǵan emes, Atambaevqa qoıylýy kerek ekenin eshkimge ejeleı túsindirýdiń keregi joq shyǵar dep úmittenemin áli de…
«Búkil sózinde Qazaqstandy kinálaý men «shesterkadan» aýzy bosamaǵan Atambaev ásker aldynda turyp esine de almaǵan búkil túrkiniń qazynasy Manas batyr jyryn qazaqtyń ulylary Shoqan Ýálıhanov zerttep, álemge tanytyp, elýinshi jyldary keńes ımperıasynyń ıdeologıalyq qylyshynan qorǵap qalǵan qazaqtyń uly jazýshysy, Shyńǵys Aıtmatovtyń ustazy Muhtar Áýezov ekenin bile me eken bul prezıdent?.. Bilmese, jazýshylarynan surap alsyn…«-degende biz osy ýaqytqa deıin qalyptasqan eki eldiń arasyndaǵy málenı-rýhanı baılanysty sóz etken edik.
Atambaevtyń shabyna shoq túskendeı áser etken jáıt – prezıdenttikke kandıdat Omýrbek Babanovtyń Qazaqstan prezıdentimen kezdesýi edi. Al Atambaevtyń ózi osydan alty jyl buryn prezıdenttike túskende Pýtınge shaýyp barǵanyn umytyp qalsa kerek, Babanovty bas salyp, Qazaqstanmen qosyp qaralaýǵa kóshti. Sondyqtan da biz: «Atambaev óz eliniń zańyn buzǵanyn bylaı qoıǵanda, Babanov baýyry emes pe óziniń? Keshe ǵana premer-mınıstr bolǵan, bir dastarhannan dám tatyp júrgen baýyryn, óz arasynda bolsa, meıli ǵoı, búkil elge «álde bir eldiń shesterkasy» dep masqaralaý, týrasyn aıtqanda «satqyn» dep, zańsyz, ashyq aıyptaý óz eliniń Prezıdent saılaýyn ashyq buzý degen sóz. Aıtar kinási – Omýrbek Babanovtyń Qazaq Prezıdentine kelip kezdesýi. Nesi bar, Atambaevtyń ózi ashyq, aıqaılap qorǵap otyrǵan Sooronbek Jeenbekovtyń ózi de kezdesken Nursúltan Nazarbaevpen. Ol kezde, Atambaevtyń adamy Qazaqstan prezıdentimen kezdesse, zańdy bolady da, opozısıa ókili Babanov kezdesse zańsyz bolady eken ǵoı… Qyrǵyzdyń búkil prezıdentteri aqsha surap, prezıdenttikke kandıdattary aqyl surap, Qazaq prezıdentine shapqylap jatsa, oǵan Nursultan Nazarbaev kináli me?»– dep jazýymyzǵa týra keldi…
Han babamnyń árýaǵyn qorǵap, ultymnyń namysyn jyrtqanym úshin meni kinálap jatqandarǵa… (paradoks!!!) aıtarym, men ómirimde tapsyryspen maqala jazǵan emespin. Bul júregimniń, namysymnyń tapsyrysy, talaby. 14 qyrkúıek kúni tańǵy 11-lerde Aıtqoja Fazyl aǵamyzdyń Feısbýktaǵy paraqshasynan qyrǵyz prezıdenti Atambaevtyń shekten shyqqany týraly synı jazbasyn kórdim «Atambaev ty perebral: «Bizge qylysh ustap kelgender, basyn tastap ketti» degen shekten shyqqandyq
My znaem o kom zdes rech ı boleznenno vosprınımaem»- degen aǵamyz «Atambaev aýzyn jabady ma» dep ashýlanady. Qyrǵyz prezıdentiniń osyndaı ospadar sóz aıtqanyn aldynda baıqamappyn. Óz kózimdi jetkizý úshin jarty saǵattaı izdep, ıýtýbtan taýyp aldym. Meniń de qanym qaınap otyryp, bir saǵattyń ishinde jaýabymdy jazyp shyqtym. Bary sol.
Bizdiń qoǵamda sheteldiń adamy Qazaqty, qazaqtyń hanynynyń, babalarymyzdyń árýaǵyn taptasa da, ol Nazarbaevqa syn aıtqany úshin ǵana, sony jaqtaý kerek, sonda sen «shynshyl, opozısıashyl» bolasyń, al atańnyń árýaǵyn qorǵap, ult namysy úshin qarsy shyqsań, «bılikshil, jaǵympazsyń» degen quldyq sana qalyptasypty. Bundaı beıshara pıǵyl, kembaǵal keıipke qalaı kelgenbiz? İshinde qazaq tilin qoldaý hatqa qol qoımaı, qarsy shyǵyp júrse de, ózderin saıasatker sanaıtyn sarytister de, oń-solyn áli tanı almaǵan, kimniń kim ekenin ajyrata almaıtyn saryaýyzdar da júr bulardyń qatarynda.
Osyndaǵy aldy-artyn tanymas jastardy aıtpaǵanda tisi sarǵaıǵan, shashy aǵarǵandaryń bar «Atambaev han atamyzǵa tıisip shekten shyǵyp, ketti, aýyzyn jabý kerek» degen Aıtqoja Fazyl aǵamyzdan káne, qaısyń artyq oppozıasıamyn dep aıta alasyńdar? Tarazynyń bir jaǵyna báriń jabylyp minseńder de, ekinshi jaǵyn Aıtqoja aǵa jalǵyz ózi basyp ketedi ǵoı, saıası salmaǵymen de, shyn salmaǵymen de… Sonda Aıtqoja aǵa da úkimetke jaǵympazdanyp, tapsyryspen jazyp otyr ma, Atambaevty synaǵanda…
Álde, bilikti saıasattanýshy Aıdos Sarymnyń Atambaevty jaqtaǵandardy jaqtyrmaı synap, Feısbýktaǵy dostyqtan óshirip jatqany da tapsyrys pa?
Osyndaı namyssyzdarǵa kúıip ketken belgili jýrnalıs, Abaı.kz saıtynyń redaktory Nurgeldi Ábdiǵanı: «Hanymyzdyń árýaǵyn tildep jatsa da, Atambaevty qoldaý – tobyrlyq!»-dep ashyna jazdy.
Salmaqty sasattanýshy Rasýl Jumalynyń: «Erinbeı reseıshil áleýmettik jeliler men toptardy sholdym. Atambaevtyń sózine qatysty báriniń aıtqany shamamen bir: «Atambaev molodchına, nam by takogo prezıdenta,» t.b. Qysqasy, qazaq pen qyrǵyz arasynda ot salý. Eki ortada Qazaq eli men prezıdentti qorǵap shyqqan jalǵyz top, qanshama synı pikirde bolsa da, Qazaq patrıottary boldy. Oılanarlyq. Ásirese bılikke»-dep jazǵanynyń da jany bar.
«Sonda Atambaevtyń Nazarbaev týraly aıtqan sózine bola qazaqtyń sońǵy hany Kenesarynyń basynan attap kete berýge bola ma? Osy Atambaevty jaqtaýshylardan Alla saqtasyn elimdi. Óz tarıhyna osylaı nemketti qaraý naǵyz beısharalyq. Óz babasynyń arýaǵyn qorǵaý – namystan, tektilikten shyǵady. Atambaev elimizdegi jaǵdaılardy aıtyp qap edi, bóriniń artyndaı shýlap ketti. Olarǵa tarıh kerek emes, ata kerek emes»-deıdi aqyn Azamat Tasqarauly.
Jýrnalıs Turdybek Qurmetxan: «Qyrǵyz manaptarynyń qoltyǵyna sý búrkip xan Keneniń basyn alǵyzǵan aq patshanyń áreketin Pýtın qaıtalaǵysy kele me? Biraq endi qyrǵyzǵa bas berer qazaq joq. Keneniń basyn alǵan qyrǵyzdardyń da basy qazaqtyń qanjyǵasyna ilingen. Er Qaptaǵaıdyń urpaǵy Táneke batyr bastaǵan qazaqtar xanǵa qastandyq jasaǵan qyrǵyz manaptarynyń aýylyn shaýyp, basyn alyp qyrǵyzben esep aıyrylysqan. Maly aralas, qoıy qoralas eki eldiń arasyna endi eshkim ot tastamaı-aq qoısyn. Ot tastaǵannyń ózi otqa oranaryn bilip alsyn.
PS: Bul jazba «Qylysh alyp kirgenniń basy qalǵan» degen Atambaevtyń sózine arnaǵanym. Aıtpaǵym, Kenesarynyń basyn alǵandardyń basyn qazaq alyp sol kezde-aq esep aıyrylysqanyn eskertý. Qyrǵyz ben qazaqqa Pýtın men Atambaevtyń arandatýyna ergenmen eshkimniń de utary joǵyn aıtyp otyrmyn.»-dep eskertedi.
Belgili jýrnalıs Dına Elgezek te: «Artyq ketipti Atambaev… Masqara ǵoı mynaýsy.. Atambaevtyń aldyńǵy sózin ras dedik, al endi búgingisi ne? Ámirshi esirse – áleýmet sorlaıdy emes pe? Kenesarynyń basy týraly aıtqany durys emes! Eki ulttyń arasyna órt tastaý endi munysy… »-dep durys aıyptaıdy.
Al qyzýqandy jýrnalıs, Gý-Gý.kz saıtynyń bas redaktory Mahambet Erǵalı: «QAZAQTYŃ TÁÝELSİZDİGİ ÚSHİN KÚRESKEN HANY KENESARYNYŃ ÁRÝAǴYNA TIİSKEN QYRǴYZ PREZIDENTİN JAQTAǴANDAR MEN AQTAǴANDAR – BÚGİNGİ KÚNNİŃ SATQYNDARY»-dep, ashyǵyn bir-aq aıtty.
Iaǵnı, el namysyn qorǵap jatqan rýhy bıik erlerimiz de jetkilikti, qudaıǵa shúkir.
Al el senip júrgenderdiń: «Kenesary han ólimi úshin qyrǵyzdarǵa kektený durys pa» dep maqala jazatyndaı, bizde eshkim 170 jyldan keıin «qyrǵyzdar Kenesaryny nege óltirdi, kegimizdi qaıtaraıyq» dep jatqan joq qoı. Biz Qyrǵyz prezıdenti 170 jyldan keıin Kenesarynyń qazasyn kóterip, nege eki elge birdeı jandy jarany tyrnaıdy dep jatyrmyz. Osyny túsinbegen nemese túsingisi kelmegenderdiń ulttyq namysy bar degenge kúmániń oıanady.
Qunanbaıdyń kezindegi Kenesary áskerine qarsy umtylǵan Tóbetter búginde kándenderge aınalyp, qaıta sháýildeýde… Qamshymen bir tartyp, qaıtaryp tastaıtyn taǵy bir Qunanbaı kerek bolyp tur!..
Atambaevtan atasynyń árýaǵyn attap, el namysyna tıgendi doǵarýdy talap etýi tıis dep oılap júrgen saıasatkerlerimizdiń kóbisi nege qyrǵyz basshysynyń tezegin terip ketti…
Bul endi úlken suraq? Eldik máni bar saýal!
«Óz ózińdi jattaı syıla, jat janynan túńilsin» degendi aıtqan dana Qazaq halqynda «Bas jaǵyna baryspaıyq» degen de sóz bar. Qandaı kiná, aýyr aıyp taǵyp jatsa da, ońaılyqpen qozǵala qoımaıtyn qazaq ata-baba árýaǵyna til tıgizgenge eshqashan shydamaıdy, atyp turyp, atqa qonady. Bul qazaqtyń «ulttyq kody» degeniniń bir kilti osy. Buǵan bylq etpese, onda qazaqtyń ólgeni! Men keshe maqalama jazylǵan biraz pikirlerge qarap otyryp, basqa da saıttar men áleýmettik jelidegi paraqshalardy oqyp otyryp, Atambaevty aqtaýǵa bilek sybanyp kirisken bizdiń saıasattanýshy dep, saıasatker, qaıratker dep júrgenderimizdiń birazy «tiri ólikter» ekenine kóz jetkizdim. «Jaý jaǵadan alǵanda, ıt etekten alady»-degendeı, olar osy áreketterimen qazaqtyń qasıetti hany Kenesaryny ekinshi ret óltirdi…
Ekinshiden, bizdiń «opozısıashyly» bar, basqasy bar, saıasatkerlerimiz ben qaıratkerlerimiz jáne olarǵa ergen keıbir jastarymyz osyndaı «ózinikin qor, ózgenikin zor tutatyn» kemsanaly bolsa, bizge jaýdyń keregi joq eken. Atambaevtar kelse, alaqaılap aldynan qarsy alyp, qaqpany ashyp beretin rýhsyz, namyssyzdardyń kóbeıip ketýine ne sebep boldy.
Sonda bizde shırek ǵasyrdan astam ulttyq ıdeologıalyq, patrıottyq tárbıelik jumys júrgizilmegen be? Biz qaıda bara jatyrmyz? «Qarnyń toq bolsa, boldy, basqa nárseni talap etpe?»-degen saıasat jurtty, ásirese, jastardy qandaı kúıge túsirgen?
Qazaq Eli memleketiniń negizin Qazaqtar quraıdy, Qazaqtyń jeri, Qazaqtyń tili men dili jáne dástúrli dini degen qasıetti qundylyqtardy atyn atap, túsin tústep, jastarymyzdyń boıyna engizbesek, biz qazir úlken qaýiptiń aldynda turmyz!..
Ol qaýipten bizdi jatty jarylqap jatqan muhıt munaımyz da, aıaq astynan paıda bolǵan mıllıarderlerimiz de, memlekettik tilge mıy jetpeıtin mınıstrler men ákimder, depýtattarymyz da, tipti, qazaqsha bilmeıtin generaldar basqaratyn áskerimiz de qutqara almaıdy!
Ol qaýipten bizdi otarshylyqtyń otarynan shyǵaratyn qazaqtyń ulttyq ıdeologıasy men naǵyz ulttyq patrıottyq tárbıe ǵana qutqara alady!
Al Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kúres jeńilis tapqanymen, ol qazaq halqynyń tarıhynda altyn áriptermen máńgilik jazylyp qaldy.
Táýelsiz Qazaq memlekettiligin qaıta jańǵyrtýǵa umtylǵan, tarıhı mańyzy zor kúrestiń qunyn tómendetýge, qasıetti hanymyzdyń árýaǵyna tıisýge eshkimniń haqysy joq! Eshqandaı eldiń basshysynyń da, eserdiń de!..
Men sózimniń aıaǵyn 2010 jyly Sankt-Peterbýrge barǵanda jazǵan jyrymnan qysqasha úzindimen aıaqtaıyn:
Alǵa ketken el mynaý, asyp aıla,
Qazaq deseń, qanyń bir tasymaı ma?…
Ermıtajdy erinbeı araladym,
Kenesary babamnyń basy qaıda?…
Táýelsiz el táýba dep, jasyn úzbek,
Úmittimiz órleıdi tasymyz dep…
Baspen birge ketken be, basty rýhyń,
Basy bar el shyǵady basyn izdep…
Júregińdi syzdatyp joǵalar kún,
Sabaǵyna tarıhtyń kóp alańmyn …
Basym istep ketkende.. bir kezderi..
Basyn izdep atamnyń oralarmyn…
Iá, han babamyzdyń basyn qaıtarmaı, basymyzdyń áli isteı qoıýyna kúmán kóp. Kenesarynyń qazasyna sebep bolǵan qazaqtyń alaýyzdyǵy, 170 jyl ótken soń Táýelsiz Qazaqstanda Kenesarynyń árýaǵy qozǵalǵanda da, áli qalpyna kele qoımapty… Eń basty qaýip te osy!..
P.S. Búgin, prezıdent saılaýy bitip, esin jınaǵan Qyrǵyzdyń prezıdenti Almazbek Atambaev táýbasyna kelip:«Qazaqstan prezıdenti týraly qyzbalyqqa salynyp aıtqanym durys bolmady-aý. Sońǵy kúnderi osy týraly oıladym», – dedi aqtalyp. Toı bitti, qoıdyń kezegi kelgen shyǵar… Bas aýyrý bitken kezde ǵana bas isteı bastaıdy… Árýaqqa aýyz salǵan qyrǵyz basshysyn óz elinde soıyp jatqan qyrǵyz zıalylarynyń: «Atambaev sóılese, biz uıalamyz» degen sózine alyp-qosarymyz joq.
Týys halyqpen yntymaqta bolý eki elge de yrys syılaıtynyn umytpaıyq.
Qazybek ISA,
