Mańǵystaý oblysy ákimdigi Aqtaýdaǵy oralmandar ortalyǵynda 2011 jyldan turyp jatqan 139 otbasyn sotqa berip, baspanadan shyǵarǵaly jatyr. Jergilikti bılik ýáji – «oralman alty aıdan keıin óz kúnin ózi kórýi kerek». Al baspanadan shyǵýy tıis oralmandar «Nurly kósh» baǵdarlamasymen kelsek te qolymyzǵa tıgeni - tek osy úı. Basqa barar jer, basar taýymyz joq» deıi. Bul týraly Qamshy.kz aqparat agenttigi Azattyqqa silteme bere otyryp jazady.
Aqtaý qalasyndaǵy byltyrdan beri «Áleýmettik jataqhana» komýnaldyq memlekettik mekemesi atalatyn, ıaǵnı burynǵy «Oralmandardy beıimdeý jáne yqpaldastyrý ortalyǵynda» 2011 jyldan beri turyp jatqan Iran, Aýǵanstan, Monǵolıa, Túrkimenstan, Ózbekstan, Reseıden kelgen oralmandar 2017 jyldyń tamyz aıynan bastap bul meken-jaıda turý merziminiń 2012 jyly ótip ketkeni týraly sot aldy habarlamasyn ala bastaǵan.
«Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańǵa silteme jasalǵan bul eskertpede «Qazaqstan azamattyǵyn alǵan kúnnen, ıaǵnı oralman mártebesiniń merzimi bitken kúnnen» bastap jataqhanada turý quqyǵy toqtatylatyny baıandalǵan. Jataqhana basshysynyń sotqa joldaǵan talap aryzy negizinde oralmandarǵa qatysty «zańsyz turǵyndardy jataqhanadan shyǵarý jáne memleketke keltirgen zalaldy óndirý týraly» sot prosesi Aqtaý qalalyq №2 sotynda qazan aıynyn beri jalǵasyp keledi.
«Kelgen jaǵymyzǵa qaıtatyn shyǵarmyz»
Jas sotbasy Mustafa Beıkı men Mehrnaz Tabnaı da 2011 jyldyń sáýirinde Mańǵystaýǵa Irannyń Gorgan qalsynan kóship kelgen. Olar ózderimen birge kelgen basqa 24 adam tárizdi «Nurly kósh» baǵdarlamasymen qonys aýdarǵandaryn, biraq osy ýaqytqa deıin memleket ýáde etken ıgilikterdiń birde-birine qoldary jetpegenderin» aıtady.
Irandyq oralmandardyń sózinshe, «Qazaqstannan kelgen úkimet ókili olardy Gorgan qalasyndaǵy meshitke jınap, elge shaqyrǵan». Irandyq qazaqtar sol joly ózderine aıtylǵandaı, «atajurtqa oralsa qoldaý jasalatynyna, jumyspen qamtylyp, baspana beriletinine sengen soń údere kóshtik» deıdi.
«Nurly kósh» bolyp keldik qoı, segiz semá, 2011 jyly. Otyrǵan úıimiz bolmasa, basqa járdem kórgenimiz joq. Bir jerge barsaq qınalamyz. Eshqandaı zań da, jazý da bilmeıiz. Oqyp-jaza almaǵan soń, zań túsinbegen soń ne paıdasy bar? Bir jerge baryp, mynany toltyryp bere ǵoı deseń, betińe qarap turady. Iranda kómek surasań aldyńa júgirip bárin istep beretin edi, - deıdi Mehrnaz.
36 jastaǵy Mehrnaz Tabnaı Qazaqstanǵa kelgende bir ǵana qyzdary bolǵandaryn, Mańǵystaýǵa kelgen soń taǵy eki qyzdary dúnıege kelgenin aıtady. Segiz jastaǵy úlkenderi qazir 2-synypta oqysa, ortanshylary - daıyndyq tobynda, al kishisi «áli úshke kelmegen». Mehrnaz Tabnaıdyń ózi Gorgan qalasyndaǵy tehnıkalyq ýnıversıtetti tamamdaǵan IT mamany. Jubaıy Mustafa - qurylys sheberi, dánekerleýshi. Bul otbasynan 2016 jyldan beri tólenbegen komýnaldyq qaryz retinde 319 myń 167 teńge tóleý talap etilip otyr. Qarashanyń 8-indegi sotta Mustafa Beıkı bul talappen múlde kelispeıtinin málimdegen bolatyn. Al onyń jubaıy Mehrnaz Tabnaı:
- Qolymyzǵa tıgeni - tek osy úı. Budan shyǵarsa, keri ketýden basqa amalymyz qalmaıdy. Sebebi kúıeýim de jumyssyz. Ol otbasyn asyraý úshin nesıege kólik alǵan. Sony ázer tólep júrgende bul aqshany tóleı almaıtynymyz anyq,- deıdi.
Mehrnaz Tabnaıdyń sózinshe, «ırandyq qazaqtardyń kópshiligi jumyssyz. Eger baspanasyz qalsa, báriniń Iranǵa ketýden basqa joldary qalmaıdy». Onyń bul sózin Irannan kelgen Ábdirahman Babyq pen Nosratbıbi Qazaq ta qoshtaıdy.
«Kúlki qylady»
Al Qaraqalpaqstannan kelgen Kabar Ajıýaev «memleketten oralman retinde eshbir járdem kórmegen soń, osy baspanany ózderine múlik retinde berilgen dep sanaıtynyn» aıtty.
- Jyl saıyn «bosat ta bosat», sharshadyq endi shynyn aıtqanda. Oblys ákimine aryz jazyp, baspanamyzdy zańdastyryp berýdi ótingenimizge aıǵa jýyqtady, jaýap joq. Qazaqstanǵa kelý úshin qaǵaz jınaýdyń álegi de bizge ońaı bolǵan joq. Podemnyı kómek, kvota, jer telimi berilmedi. Sony eskere otyryp, memleket osy úıdi bizge múlik esebinde bergen dep oılaımyn, - dedi ol Azattyqqa.
Biraq ol qaıta kóshýdi namys kóredi. Kabar «balalarynyń bolashaǵy úshin keri kete almaıtynyn, barsa endigi qazaq bolýdan qalatynyn» aıtty.
- Biz keri kete almaımyz. Sebebi ondaǵy qazaq mektepteri jabylyp qaldy. Ulttyǵymyzdan aıyrylýǵa shaq turmyz keri barsaq. Onyń ústine ol jerdegiler de bizdiń Qazaqstanǵa kelip qınalyp júrgenimizdi estip alǵan. Barsaq «áli sondaı bolyp júrsińder me» dep kúlki qylady,- dep qynjyldy ol.
Kabar Ajıýaevtiń sózinshe, onymen birge sotqa tartylǵan jeti oralman otbasy da ózderiniń «jataqhanada zańsyz otyrǵandaryn moıyndaýdan bas tartqan». Olardan da 2016-2017 jyldary kórsetilgen komýnaldyq qyzmetter úshin 300 myńnan 800 myń teńgege deıin qaryz óteý talap etilip otyr.
Bılik ókiliniń ýáji
Mańǵystaý oblysy ákimdigine qaraıtyn «Áleýmettik jataqhana» memlekettik mekemesi dırektory Nasyreddın Qojyrbaev oralmandardyń «jataqhanany ózderine múlik retinde berilgen dep sanaıtynymen» múlde kelispeıdi. Onyń sózinshe, shetelden kelgen oralmandar alty aıdan soń bul jerdi bosatýǵa mindetti, olarǵa kezinde túrli kómekter berilgen.
-Búdjetten shyqqan qarjy tıimdi paıdalanýy kerek. Gosobespechenıe degen tek prezıdentte ǵoı, basqa adamda gosobespechenıe joq qoı, kelisesiz be soǵan? Sondyqtan alty aı dep merzim qoıylǵan. Sol ýaqyt ishinde ol adam kirigip, yqpaldasyp, páterin alyp, memlekettiń naǵyz azamaty esebinde óziniń kúnin ózi kórip ketýi kerek. Olarǵa kezinde kvotasy bar, basqasy bar, kómekter bolǵan, - deıdi dırektor.
Ol talaı jyldan beri daý bolyp kele jatqan bul máseleni oblys ákimdiginde qurylǵan arnaıy komısıa «ár otbasynyń áleýmettik jaǵdaıyn zerttep, jeke sheshetinin» aıtty. «Qys bitpeı eshkimniń jataqhanadan shyǵarylmaıtynyn» eskertken ol:
- Jataqhana ǵoı bul, kóshi-qon mınıstrliginiń bólimshesi emes. Men qaıdan bilemin oralmandardyń nege qamtamasyz etilmeıtinin. Olar alty aı emes, bes jyl turdy. Endi ne, ary qaraı tura berýi kerek pe? – deıdi.
Azattyq tilshisiniń «Nege olardyń osy ýaqytqa deıin zańsyz turǵanyn bes- alty jyl ótken soń eske alyp otyrsyzdar?» degen saýalyna ol:
- Nege olaı dep suraısyz? Men zań aıasynda jumys istep otyrǵan adammyn. Siz shepetılnyı suraq qoıyp, tilimnen tartpaı- aq qoıyńyz, paıdasy joq onyń, - dep jaýap qatty. Nasyreddın Qojyrbaevtyń sózinshe, ortalyqtan shyǵý týraly keı oralmandarǵa 2014 jyly shyqqan sot sheshimi de bolǵan. Ol bıyl oryndalǵan.
Azattyq tilshisi Mańǵystaý oblysynyń jumyspen qamtýdy úılestirý jáne áleýmettik baǵdarlamalar basqarmasynyń bastyǵy Zvıra Esbergenovanyń ýájin bilýge tyrysqan edi. Biraq telefon arqyly habarlasqan tilshige sheneýniktiń ózi de, qabyldaý bólmesindegi hatshysy da «jınalysta ekenin» aıtýmen boldy. Al Mańǵystaý oblysy boıynsha eńbek, áleýmettik qorǵaý jáne kóshi-qon departamentiniń telefon tutqasyn eshkim kótermedi.
«Zańda anyq jazylǵan»
Azattyq tilshisi jergilikti bılik pen oralmandar arasyndaǵy daýǵa qatysty kóldeneń sarapshynyń da pikirin surap kórgen edi. Oralmandar máselesimen aınalysatyn qoǵamdyq belsendi Aýyt Muqıbek «jergilikti bıliktiń talaby zańdy» dep esepteıtinin, óıtkeni, «beıimdeý ortalyqtarynda qansha ýaqyt turý máselesin anyqtaý jergilikti bılik quzyryna berilgenin» aıtady.
-Jergilikti bıliktiń talaby zańdy. Kóshi-qon zańynyń 24 jáne 26-baptarynda anyq jazylǵan. Zańda belgilengen ýaqytta bosatyp berýge oralmandar mindetti. Olar ol jerde ómir baqı otyrýy tıis emes. Kósh toqtaǵan joq qoı. Ol jerde turý múmkindigin basqa aǵaıyndar da paıdalanýy kerek. Ýaqytsha turatyn jerlerdiń kólemi de shekteýli. Bul jerde ekinshi bir áńgime bar, bul aǵaıyndar 2011 jyly kelse, endigi jerde óz kúnderin ózderi kórýi kerek. Turǵyn úı basqarmasyna baryp, jerdiń, úıdiń kezegine turyp, bank arqyly nesıelerge berip, baspanalaryn jasap alýy kerek edi, - deıdi ol.
Aýyt Muqıbek qazirgideı sot bolyp, shý shyǵyp jatýyna «eki jaqty da», ıaǵnı jergilikti bılikti de, oralmandardy da aıyptaıdy.
- Oralmandarǵa zań men quqyqtaryn túsindirý jumystary jetispeıdi. Zań ózi atqaryla qalmaıdy. Jergilikti bıliktiń atqarý jaǵy jetpeı jatyr. Ekinshi jaǵynan oralmandardyń ózi de umtylýy kerek. Bul jerde zańdyq saýattyń tómendigi bolyp tur. Eki jaqtan da, - deıdi qoǵamdyq belsendi.
Qazaqstannyń kóshi-qon týraly zańynda oralmandardy beıimdeý jáne ýaqytsha ornalastyrý ortalyqtary qyzmetin aımaqtardaǵy jergilikti bılik uıymdastyratyny jazylǵan. Onda oralmandardyń «turǵyn úıi bolmaǵan kezde beıimdeý ne ýaqytsha ornalastyrý ortalyqtarynda bir jyldan aspaıtyn merzimge tirkelýge quqyǵy bar» ekeni kórsetilgen. Odan bólek, oralmandardyń «ýákiletti organ belgilegen kezeń aıaqtalǵannan keıin berilgen úı-jaıdy bosatýǵa mindetti» ekeni de eskertiledi.
Zańda oralmandarǵa óteýsiz jeńildik retinde «jeke sharýashylyǵyn júrgizý, baǵbandyqpen aınalysý, saıajaı qurylysy úshin aýyldardan jer ýchaskeleri beriletini» ǵana jazylǵan. Al baspana máselesine qatysty «turǵyn úı qurylysyna ıpotekalyq qaryz alý quqyǵy beriletini» kórsetilgen.
Aqtaý qalasyndaǵy 2010 jyly salynǵan «Oralmandardy beıimdeý jáne yqpaldastyrý ortalyǵy» 2016 jyldyń jeltoqsanynan bastap aty ózgerip, «Áleýmettik jataqhana» komýnaldyq memlekettik mekemege aınalǵan. Onyń tikeleı quryltaıshysy bolyp Mańǵystaý oblystyq ákimdigi sanalady. 200 otbasyna arnalǵan bul mekenjaıda sońǵy málimet boıynsha 139 oralman otbasy, ıaǵnı 675 adam turyp jatyr. Olardyń kópshiligi Ózbekstan men Túrkimenstannan kelgen etnıkalyq qazaqtar.
Sánıa Toıken
