TALǴAR AÝDANY. Jas urpaqty oqytyp, bilim berip otyrǵan ustazdardyń ashshy da bolsa aıtary bary Talǵar qalasyndaǵy №7 mektep-gımnazıada ótken jıyn barysynda aıqyn ańǵaryldy. 

«Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýi – órkenıetke aparar jol» atty talqylaýǵa oblystyq tilderdi damytý  jónindegi basqarmanyń basshysy Aıdar Bashbaev, oblystyq «Jetisý» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Jumataı Ámireev, İlıas Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetiniń qazaq tili men ádebıet kafedrasynyń meńgerýshisi, fılosofıa doktory Aına Rahımova, QR Memlekettik qyzmet isteri agenttiginiń Almaty oblysy boıynsha departamentiniń ókili Baýyrjan Seıitov jáne bir qaýym ustazdar men óner ókilderi, qala turǵyndary qatysty. 

Tolǵaýy toqsan til máselesine oraı ótkizilgen sharany aýdandyq mádenıet bóliminiń basshysy Farıda Begenbaeva tizgindedi.

– Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynyń túpqazyǵy – qazaq jazýynyń latyn qarpindegi nusqasyna kóshýi. Sebebi, halqymyzda «qyran qustyń bıikke samǵap ushýy úshin oǵan ýaqyt pen bap kerek» degen danalyq bar. Al Elbasy elimizde júrgizilgen ekonomıkalyq, saıası reformalardan keıin adamnyń sanasyn jańǵyrtýyna, rýhanı baıýyna yqpal etetin latyn álipbıine kóshýdi usynyp otyr. Jańa álipbı, birinshiden, búkil túrkitildes memleketterdiń basyn biriktirýge yqpal etýi tıis.  Eń bastysy, jańa álipbıdiń qabyldanýy – qanshama jyldar boıy sanaǵa sińip qalǵan otarsyzdanýdyń bir joly. Kez kelgen adam sanany jańǵyrtqan kezde ózinen bastaý kerek dep oılaımyz, – degen Aıdar Karbozuly  bul arada búkil qaýymnyń álipbı jóninde jumyla jumysqa kiriskeni jón ekendigin baıandady. 

– Aqyry álipbıimizdi jasap, jazýymyzdyń bolashaǵyn oılaıdy ekenbiz, ol eshqandaı qateligi joq, saıası-ekonomıkalyq turǵydan da, kóz shalym, dybys syıymdylyǵy turǵysynan da tıimdi,  qazaqtyń tilin ómir boıy tarıhqa tańbalap júretindeı jazý bolýy kerek. Biz sol úshin búkil jumysymyzdy qaldyryp, sizderdiń  tyń usynys-pikirlerińizdi bileıik jáne solardy til basqarmasy arqyly quzyretti oryndarǵa jetkizeıik dep keldik, – degen Aına Maratqyzy latyn qarpine kóshýdiń tıimdiligi men mańyzdylyǵy týrasynda jik-jigin tarqata aıtyp berdi.

Keleli jıynda aqyn Jumataı Ámireev memlekettik tildi latyn qarpine kóshirýdiń kezeń-kezeńmen júzege asyrylatyndyǵyn aıtty. Sondyqtan azamattarǵa ony ıgerýdiń asa qıyndyq týdyrmaıtyndyǵyna, jańa álipbıdiń álemdik ǵylym jáne bilimmen qarym-qatynasta bolý úshin asa qajet ekendigine toqtaldy.

Latyn jazýyn engizý – bul álipbıdi aýystyrýǵa ǵana emes, ult bolashaǵynyń múddesine qyzmet etetindigi de eske salyndy. Deı turǵanmen, bilim salasyndaǵy san túrli reformalardan qajyǵan ustazdar jańa álipbıge kóshýdiń qıyndyqsyz, kedergisiz bolmaıtyndyǵyn aıta kelip, ózindik pikirlerin bildirdi. Qyzý talqyǵa túsken taqyrypty arqaý etken jıynda Talǵar qalasyndaǵy №3 orta mekteptiń muǵalimi Aınur Mombek, Talǵar polıtehnıkalyq kolejiniń muǵalimi Maırash Muhamedıarova, №16 orta mekteptiń muǵalimi Jazıra Janáli, aýdannyń Qurmetti azamaty Naılá Úmbetova, sondaı-aq, Keńes Baımuhanov pen Ǵaısa Ramazanov syndy óner salasynyń ókilderi kókeıkesti usynys-pikirlerin ortaǵa saldy. Latyn qarpin oqyp-úırený men balaǵa úıretý múmkindikteri jaıly da suraqtar qoıyp, oǵan tushymdy jaýaptar aldy. Aqparattyq top ókilderine qoǵamdyq pikir eskerilse degen ótinishterin bildirdi.   

Latyn álipbıine kóshýdiń mańyzdylyǵyn jurtshylyqqa túsindirý jónindegi oblystyq aqparattyq top ókilderi bul kúni Talǵar qalasymen qosa Tuzdybastaý, Nura, Panfılov aýyldarynyń turǵyndarymen kezdesip, ortaq oı bólisti.

JAMBYL AÝDANY. Aqyndar men batyrlar eli atalatyn Jambyl aýdanyndaǵy basqosý shalǵaı aýyldan bastaldy. Áýeli aýdan ortalyǵynan 60 shaqyrym qashyqtyqta jatqan Qazybek bek beketine jol tartqan top aýyldyq Mádenıet úıinde ustazdar men oqýshylar jáne aýyl turǵyndarymen júzdesti. Bul basqosýda da oblystyq tilderdi damytý jónindegi basqarmanyń basshysy Aıdar Bashbaev latyn qarpine kóshý ýaqyt talaby ekenin, endeshe zaman kóshine ilesý úshin qazaq ulysynyń jańa keńistikke ashylǵan joly ekenin aıtyp, sapardyń máni men maǵynasyn atap ótti. Túrki jurtynda «Shymshyq soısa da, qasapshy soısyn» degen qanatty sóz bar. Osy ustanymmen til mamany, jas ǵalym, fılosofıa doktory Aına Maratqyzy áńgimeniń álqıssasyn jınalǵan qaýymǵa suraq qoıýdan bastady. «Búginge deıin qyzý talqylanyp, talas-tartys týǵyzyp jatqan latyn grafıkasymen tanysyp shyqtyńyzdar ma? Biz aqyl aıtqandaı sóıleı bergennen góri sizderdiń usynys-tilekterińiz ben pikirlerińizdi tyńdap, ashyq áńgime quraıyq», – degen ótinish saýaly jaýapsyz qaldy. Tipti, mekteptegi joǵary synyp oqýshylarynyń alty aıdan beri aıtylyp, sońǵy eki aıda qyzý talqylanyp jatqan latyn qarpine kóshý jaıly áńgimeden habarsyz keıip tanytqany bárimizdiń kóńilimizge kóleńke túsirdi. Qoldaryna ustaǵan zamanaýı qalta telefonynyń pernetaqtalaryn basyp, latyn qarpi týraly saýal tastasa aldyna jaıyp salatynyn bilmeıdi emes-aý, nemquraıdylyqtyń nátıjesi de baıaǵy. Álemdi alaqandaǵydaı etip kórsetetin smartfondarynan qunsyz da qajeti shamaly dúnıelerdi kórip, ýaqyttaryn óltirip jatqanyn esterine salýǵa týra keldi. Degenmen áńgime qyza kele  mektep basshylyǵy men aýyl turǵyndary kóńil alańdatqan suraqtaryn qoıyp, tushymdy jaýap aldy. Kelesi kezdesý Aqseńgir aýylynda jalǵasty. Jalpy latyn tili memleket tarapynan qolǵa alynyp, qabyldanatyn bolǵandyqtan ǵana emes, ultymyzdyń jańa kezeńge qadam basý jolyndaǵy taǵdyrsheshti máselesi dep túsinip, qoldaý bildiretinin de jetkizip jatty jıylǵan jurt. Dál osy tusta kırıllısamen birge jetektespeı, Qazaqstandy mekendeıtin barlyq etnos ókilderiniń latyn qarpine kóshkeni durys. «Aqqý, shortan hám shaıandaı» jan-jaqqa tartpaı, bolashaǵyn osy elmen baılanystyratyn barsha qazaqstandyqtardyń jańa dáýirdiń jańalyǵyn jatyrqamaı qarsy alýǵa shaqyrdy. 

Oblystyq til basqarmasynyń uıymdastyrýymen issaparǵa shyqqan mamandar eki topqa bólinip, birneshe aýyldy qamtýǵa bel sheshe kirisken. Bul oraıda bir top Myńbaev jáne Qarǵaly, Qarakestek aýyldarynda kezdesýler ótkizip jatty. 

Aýdandyq kitaphanadaǵy kezdesýde de latyn qarpine kóshý ýaqyt kúttirmeıtin negizgi taqyryp ekeni aıtyldy. Qazaqtyń aqyn qyzyna aınalǵan Nadejda Lýshnıkova apamyz Allanyń sózi qasıetti Quran kárimniń ózi qazaqshaǵa da, orys tiline de kırıllısamen aýdarylǵanyn, kezinde Ybyraı Altynsarınniń ózi osy qarip úlgisin qoldaǵanyn aıta kelip, Elbasynyń kóregen saıasatynyń nátıjesiz bolǵany joq, sondyqtan biz qoldaýshymyz degen peıil bildirdi. Jalpy dál qazirgi ýaqytta qazaq qoǵamy sheshýshi kezeńde tur. Ol – memleket quraýshy qazaq ultymen birge ózge jurt ókilderiniń bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, jahandaný tolqynyna jutylyp ketpeı, jańa zamanǵa jańasha qadam basý. Nebir qıly kezeń, qıyn ýaqytty bastan keshirgen ultymyz úshin bul syn saǵattan da súrinbeı ótý úshin bereke-birlik pen muqalmas jiger kerek.        

QARASAI AÝDANY. Jurtshylyqpen júzdesken jumys toby juma kúni Qarasaı aýdanynyń ortalyǵy – Qaskeleń qalasyndaǵy aýdandyq kitaphanada alqaly basqosý ótkizip, qoǵamda qyzý talqylanyp jatqan jańa bastama jóninde óz oılaryn ortaǵa saldy.

 «Qazaqstannyń keleshektegi kemel jazýy» atty kóshpeli otyrysty ashqan oblystyq tilderdi damytý jónindegi basqarmanyń basshysy Aıdar Bashbaev aldymen Qazaqstanda qoldanysta bolǵan álipbılerdiń tarıhynan syr shertip ótken. Jalpy, álipbı aýystyrý bizge jat emesi belgili. Islam órkenıetimen birge qoldanysqa engen arab grafıkasyna negizdelgen tóte jazý ádisin paıdalanyp kelgen elimiz keńestik saıasattyń saldarynan ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldary latyn álipbıine kóshirilgeni aǵa býynnyń jadynan óshirile qoıǵan joq. Az ǵana ýaqyt aralyǵynda beıtanys áripterdi meńgerip alǵan qoǵam kóp uzamaı kırıllısaǵa beıimdelýge týra kelgen. Qyran qustyń samǵaýy úshin ýaqyt pen bap kerek bolsa, Elbasynyń latyn álipbıine kóshý jónindegi bastamasy da ýaqyttyń enshisindegi dúnıe. Iaǵnı, qazaq tiliniń aıasyn keńeıtip, ári qaraı damytý úshin zaman talabynan týyndaǵan jańa bastamany batyl júzege asyrar kezeń keldi.

Kún tártibine qoıylyp otyrǵan másele boıynsha alǵashqy bolyp sóz alǵan shańyraq ıesi – Qarasaı aýdany ákiminiń orynbasary Aıjan Nazarbaeva latyn álipbıine kóshý bastamasynyń ózektiligine toqtala kelip, aqparattyq-nasıhat tobynyń jumysyna sáttilik tilegen. Al, Ahmet Baıtursynov atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Aısáýle Amanbaeva «Latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi» taqyryby boıynsha atqarylyp jatqan jumystar jóninde baıandady. Biz buǵan deıin Elbasynyń aldyna latyn qarpiniń negizinde jasalynǵan qazaq álipbıiniń eki nusqasy túskenin bilemiz. Aısáýle Jantemirqyzy osy usynystardyń jaqsy-jaman jaqtaryna toqtala kelip, ınstıtýt qyzmetkerleri jasaǵan úshinshi nusqasy jaıly jan-jaqty áńgimeledi. Osy ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri Janar Jumabaeva jasaǵan baıandama da tanymdyq jaǵynan erekshe bolǵany anyq. Ol latyn grafıkasyndaǵy jańa álipbıge qatysty ǵylymı tujyrymdardy ortaǵa salyp, elimizdiń rýhanı jańǵyrýy, qazaq tiliniń bolashaǵy týrasynda tushymdy pikirlerimen bólisken.

Jer jannaty Jetisýdyń kindik qalasy – Taldyqorǵandaǵy İlıas Jansúgirov atyndaǵy memlekettik ýnıversıtettiń qazaq tili men ádebıeti kafedrasynyń qaýymdastyrylǵan profesory, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Saılaý Qojaǵulov «Latynǵa oralýdaǵy keleli máseleler» taqyrybyna jan-jaqty toqtaldy. Saılaý Qajybekulynyń elimizde qoldanysta bolǵan álipbıler týrasynda tarıhtan tartyp aıtqan áńgimesi kóńilge qonymdy bolǵany anyq. Sol sıaqty, İ. Jansúgirov atyndaǵy ýnıversıtettiń qazaq tili men ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi, fılosofıa doktory Aına Rahımovanyń «Ulttyq múddege umtylys» taqyrybynda jasaǵan baıandamasy da jurtshylyqtyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. 

Qazaqstandaı kópultty memlekette álipbı aýystyrý sıaqty keleli bastamany kóp bolyp keńese sheshken abzal. Qazaqstan halqy Assambleıasynyń hatshylyq meńgerýshisi Ǵabıt Tursynbaı «Latyn álipbıine kóshý – aldaǵy mindetterdiń biregeıi» dep atalatyn baıandamasynda ultaralyq qatynastar sıaqty názik máselede jan-jaqty oılastyra otyryp áreket jasaýdyń mańyzdylyǵyna toqtala kelip, latyn grafıkasyn paıdalaný arqyly qoǵam da, adam da jańabir beleske kóteriletinin senimdi áńgimelep berdi. Al, oblystyq «Jetisý» jáne «Ognı Alataý» gazetteriniń basyn biriktiretin «Ólke tynysy» JSHS-niń basshysy Meıram Janádilov  tyń ıgerý kezinde qazaq jerinde oınaq salǵan soqanyń tilimen birge tilingen ana tilimizdi tuǵyryna qondyrý úshin latyn álipbıine kóshýdiń mańyzdylyǵyn tebirene aıtty. Jıyn barysynda sóz alǵan «Jetisý» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Jumataı Ámireev aqyndyq shabyttyń arǵymaǵyna minip, ulttyq rýhty jańǵyrtý jolynda sananyń jańarýy alǵyshart ekenin jyr joldarymen túıindedi.

Sóıleýshilerdiń barlyǵy jańa álipbı qazirgi jazýymyzdan meılinshe jetildirilgen, yńǵaıly bolatynyn, oǵan kóshý arqyly ótken ǵasyrlarda túrli tarıhı, saıası jaǵdaılarǵa baılanysty dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashylyp ketken qazaq balasynyń basyn qosýǵa yqpal etetinin áńgime ózegine aınaldyrǵan. Bul shara muraǵattarda shań basyp jatqan latyn álipbıinde jazylǵan baǵa jetpes muralarymyzdy zertteýge múmkindik ashyp qana qoımaı, halyqaralyq aqparattyq keńistikke shyǵýǵa, ǵalamtor júıesin erkin meńgerýge de jol ashatyny  sóz boldy.

Tús aýa kóshpeli otyrystyń keleli jıyny jańa Shamalǵan men Umtyl aýyldyq okrýgterinde  jalǵasyn tapty.