Osy kúnderi álem elderiniń nazary «qara qurlyqtaǵy» Zımbabve eline tirelip otyr dep jazady "Jas Alash". Áskerılerdiń bastamasymen eldi 1980 jyldan beri basqaryp kelgen Robert Gabrıel Mýgabeni bılikten alastatý naýqany týraly habarlar telearnalar men basylymdardyń basty jańalyǵyna aınalyp ketti. Onyń ishinde Zımbabve epopeıasy ásirese barsha postotarlyq, barsha avtorıtarlyq memleketter men qoǵamdarǵa aıryqsha qyzyq bolyp turǵany anyq. Másele tipti avtorıtarlyq bıliktiń aýysý jolynda ǵana emes, másele – bizdiń el men qoǵamnyń osy eldiń tájirıbesinen sabaq ala alýynda. Olaı bolatyn bolsa, Zımbabve degen qandaı el, Mýgabe degen qandaı basshy boldy degen áńgimeler bizdiń qoǵam úshin de qyzyqty, tálim alarlyq dúnıe.

Jalpy alǵanda, Afrıka qurlyǵynda eń baqytsyz memleketter reıtıńin jasar bolsaq, ony osy Zımbabve basqarary anyq. Afrıka elderiniń ishinde táýelsizdigine eń kesh qol jetkizgen Zımbabve kúni keshege deıin Ulybrıtanıanyń otary boldy, uzaq ýaqyt boıy ulttyq azshylyqty quraıtyn aq násildiler Ońtústik Rodezıa degen memleketpiz dep dáýlet qurdy. Aqyry qara násildilerdiń uzaq ýaqyt boıy júrgizgen qarýly kúresiniń nátıjesinde, álem jurtshylyǵy men halyqaralyq qaýymdastyqtyń qysymynyń arqasynda memlekettik táýelsizdigine qol jetkizdi. 1980 jyly Afrıkanyń eń qunarly, eń baı aımaqtarynyń biri sanalǵan keshegi Ońtústik Rodezıa Zımbabve dep atalyp, otarsyzdaný úrdisin bastap, jerdiń ústindegi jáne astyndaǵy baılyǵyn barsha jergilikti halyq ıgiligine jaratamyz degen urandardy jalaý etken ZANÝ jáne ZAPÝ atalǵan eki partıa jeńiske jetti. Osy eki partıanyń arasyndaǵy uzaqmerzimdi saıası jáne qarýly qaqtyǵystan keıin bılikke shona taıpasynyń ókilderinen qurylǵan, Robert Mýgabe basqarǵan, qytaılyqtarǵa arqa súıegen, Maonyń jolymen júrip, qytaılyq úlgidegi sosıalızm quramyz degen ZANÝ bılikti basyp alady. Bılikke jetý úshin Mýgabe ártúrli derekter boıynsha Keńes Odaǵyna eliktegen ZAPÝ partıasynyń 50 myńnan 100 myńǵa deıin múshesi men jaqtastaryn qyryp salǵan. Qandy jolmen bılikke kelgen Mýgabe keıin de óz qarsylastarynyń qanyn tógýden esh qoryqqan emes. Uzaq ýaqyt boıy eldi basqaryp, saılaýda jeńiske jetýiniń basty sebebi de, sıqyry da osy.

Osylaı 1980 jyldan beri eldiń basshysy, bes ret qatarynan prezıdent atanyp, aldaǵy ýaqytta altynshy márte saılaýǵa túsemin, óle-ólgenshe bıleı beremin degen 93 jastaǵy Mýgabeni ótken aptada áskerıler úıqamaqqa alady. Áskerıler «Biz prezıdentke qarsy emespiz, bizdiń maqsatymyz – ony ekinshi áıeli, bılikqumar Greıs Gýchchıdiń teris yqpalynan qutqarý» degen uran tastap, eldiń barsha mańyzdy mekemeleri men uıymdaryn basyp alady. Úıqamaqta otyrǵan prezıdentke olar «óz erkińizben bılikten ketemin dep málimdeńiz» degen talap qoıady. Aldynda abdyrap qalǵan Mýgabe az-maz esin jıyp, «maǵan teledıdarǵa shyǵýǵa múmkindik berińder, óz partıamnyń quryltaıynyń minberinen sóıletińder» dep qarsy talap qoıady. «Bitti, másele sheshilgen bolar» dep sheshken zımbabvelikter bul jańalyqty qýana qarsy alyp, kóshelerge shyǵyp, bı bılep ketti. Alaıda olardyń qýanyshtary uzaqqa barmady. Kári basshy, teledıdarǵa shyqqan Mýgabe «men bılikten bas tartpaımyn» degendeı aıbat tókti. Shuǵyl túrde shaqyrylǵan ZANÝ partıasynyń quryltaıy óz kóshbasshysy Mýgabeni, onyń áıeli Greısti qatarynan shyǵaryp, oǵan bir kún boıy oılanyp, bılikten óz erkimen ketýge mursha berip otyr. Óıtpegen jaǵdaıda bıleýshi partıa ony bılikten kúshpen taıdyratynyn málimdedi. Osy aptanyń aıaǵynda zımbabvelik tragedıa men farstyń nemen aıaqtalatyny belgili bolyp qalýy yqtımal.

Mýgabeniń qandaı jolmen bolsa da bılikten ketetini belgili. Halqy men óz partıasynyń zyǵyrdanyn qaınatqan qart dıktatormen olardyń jańa ymyraǵa kelýi ekitalaı dep jatyr sarapshylar. Olaı bolatyn bolsa, Mýgabeniń ótken ómir joly men saıasatyn saralap, naqty qorytyndylar jasap, bolyp otyrǵan jaǵdaıdan qajetti sabaq alýymyz mindet sıaqty.

Birinshi sabaq. Dıktatorlyq bılik eldi biriktire almaıdy.

Eýropalyq otarlaýshylar Azıa men Afrıka elderinen ketkenimen, olardyń bolashaq damýy úshin asa qaterli mura qaldyryp ketti. Óz bıligin júzege asyrý úshin otarlaýshylar jergilikti halyqtardyń rýlyq, etnostyq, tildik, dinı qaıshylyqtaryn jaqsy paıdalanyp keldi, bir-birine aıdap saldy. Táýelsizdik alǵannan keıin kóptegen Azıa men Afrıka elderinde azamattyq soǵystardyń oryn alýy, bılikke áskerılerdiń kelýi, eń soraqy, eń sumdyq avtorıtarlyq, dıktatorlyq rejımderdiń ornaýyna sebep boldy. Bılikke qol jetkizgen keshegi azattyq úshin kúresip, qarýly kóterilis jasaǵan jańa basshylar KSRO, Qytaı, AQSH sıaqty elderdi panalap, solardyń aıtaǵymen júrip, eli men memleketin álemdik derjavalardyń oıynshyǵyna aınaldyrdy. Eldi biriktirý, tutastandyrý, shynaıy demokratıalyq úrdisterdi júzege asyrý olardyń mıyna da kelmedi. Kerisinshe, olar tarıhı qaıshylyqtardy, tildik, dinı, rýlyq, basqa da qaıshylyqtardy odan da beter qozdyryp, óz bıligin kúsheıtý úshin myqtap paıdalanyp keldi. Ulttyq memleket quryp, azamattyq qoǵamdy damytýdyń ornyna jergilikti bıleýshiler traıbalıstik bılik júıelerin damytty. Bıliktiń, saıasattyń qurylymyn arhaıkalyq qatynastarǵa negizdedi. Rýlyq-taıpalyq partıalardyń qurylýyna jol berdi, bılik organdaryn taıpa ókilderine taratyp kvotalady, ulttyq baılyqty osyndaı arhaıkalyq ınstıtýttardyń basshylarynyń qoldaryna shoǵyrlandyrdy. Osy arqyly óz bıligin kúsheıtip, óz baılyǵyn eselep arttyra bastady. Ekonomıkalyq ósimi tómendep, basynan baǵy taıǵannan keıin osyndaı memleketterdiń alpaýyt elderdiń oıynshyǵyna aınalyp, azamat soǵysyn bastap ketkeni de osyǵan baılanysty. Sırıa, Lıvıa sıaqty memleketterdiń quldyrap, ydyraýǵa jaqyndaýynyń basty sebebi, aınalyp kelgende, osy elderdiń ulttyq memleket qura almaýynda. Aldaǵy jyldary Azıa men Afrıkadaǵy biraz dıktatorlyq memleketter tildik, dinı nemese rýlyq negizderge saı taǵy bólinip, jańa memleketterdiń paıda bolýy yqtımal deıdi baqylaýshylar men sarapshylar.

Ekinshi sabaq. Dıktatorlyq bılik ekonomıkany tejeıdi.

Arhaıkalyq, naryq zańdaryn joqqa shyǵaratyn, jarty álemmen qaqtyǵysyp, sanksıaǵa túsken memleketterdiń ekonomıkasy men ekonomıkalyq qurylymy qurdymǵa ketedi. Osydan 50-60 jyl buryn jer jumaǵy sanalǵan Zımbabveniń ekonomıkasy ábden quldyraǵan. Jyl ótken saıyn halqy kedeılenip, tipti otar kezindegi jaǵdaıyn ańsaıtyn jaǵdaıǵa jetip otyr. Eldi bılep otyrǵan Mýgabeniń jaqyndary men bıleýshi klandar jemqorlyqty óner men dástúr dárejesine deıin jetkizgen. Sanksıalyq rejımde ómir súrgendikten, bul elge sheteldik ınvestısıalar múldem kelmeıdi, óz taýaryn álemdik naryqtarǵa jetkize almaıdy. Avtorıtarlyq bılik qolynan is keletin, bilimdi elıtalardy elden bezýge ıtermeledi. Týǵan-týystar, para arqyly jasaqtalatyn bılik júıesi ekonomıkany múldem quldyratyp tastady. Zımbabve – búgingi kúni ınflásıa boıynsha álem chempıony. Osydan 10 jyl buryn eldegi ınflásıa 231 mıllıon paıyzdy quraǵandyqtan, aınalymǵa «mıllıard dollar», «trıllıon dollar» degen kýpúralar júre bastady. Eldiń ulttyq banki aqshany basyp úlgermegendikten, onyń birden, bir mezette qunsyzdanýy sebepti bul memleket «ulttyq valúta» ataýlydan bas tartyp, AQSH dollaryna, kórshi elderdiń valútalaryna kóship ketti. 15 mıllıonǵa jeter-jetpes zımbabvelikter Afrıka qurlyǵyndaǵy eń kedeı memlekettiń biri sanalady. Adam basyna shaqqandaǵy ulttyq jalpy ishki ónim búginde 500-600 AQSH dollaryna shyǵady.

Úshinshi sabaq. Dıktatorlar eshkimge sene almaıdy.

Osy kezge deıin Mýgabe bıliktiń barsha tarmaqtaryn ózi jasaqtaǵan. Bıleýshi partıaǵa ózine senimdi  adamdardy ǵana qoıdy. Mınıstrlikter men aımaq basshylaryn tek óz seriktesteriniń qatarynan jasaqtady. Armıa men polısıaǵa tek ózine senimdi adamdardy taǵaıyndady. Barsha saılaýdy óz senarıi boıynsha ótkizip, parlamentte óz partıasyna kópshilik oryndardy alyp berdi. ZANÝ partıasy Mýgabe qurǵan saıası-ekonomıkalyq rejımniń negizgi benefısıary, ıaǵnı qyzyǵyn kórýshisine aınaldy. Osyǵan qaramastan, eldiń armıasy, polısıasy, bıleýshi partıasy ózine qarsy shyqty. Mýgabeni ketiremiz dep sheshim qabyldaǵannan keıin ZANÝ partıasy quryltaıynyń barsha delegaty bı bılep, án aıtyp, qýanyshtaryn jasyra almady. Ómir boıy saılaýda «basymdyqpen jeńip kelgen», ult kóshbasshysy, kósemi atanǵan, áýejaıyna óz atyn bergen, eskertkish qoıǵan, kóshe men mektepke atyn bergen Mýgabeni qarapaıym halyq ókilderi, zıaly qaýymy da qoldamady. Olar da bıleýshiniń ketkenin bılep qabyldady. Kúni keshe ǵana Mýgabeni halyqaralyq dárejedegi beıbitker, mámileger dep tanyǵan, qytaılyq «Nobel syılyǵy» sanalatyn «Konfýsıı syılyǵynyń ıegeri», Maonyń jolyn jalǵastyrýshy Mýgabeni qorǵaýda Qytaı memleketi de asqan belsendilik tanytpady. Halyqaralyq densaýlyq saqtaý uıymynyń «izgi nıet elshisi» degen ataǵynyń da uzaqqa barmasy anyq. Osy uıymnyń ókili keshe ǵana «Mýgabe óz elinde bireýdiń densaýlyǵy týraly ýaıymdaǵany shyn bolsa, ol tek óziniń densaýlyǵy bolatyn» dep mysqyldap jatyr.

Tórtinshi sabaq. Otbasyn saıasatqa aralastyrý dıktatorlarǵa asa qaýipti.

Jalpy alǵanda, Mýgabege óz partıasy men aınalasynyń qarsy shyǵýynyń basty sebebi – otbasynyń saıasatqa belsendi aralasýy dep jatyr sarapshylar. Eldiń ulttyq baılyǵyn jekeshelendirip, mansap satý arqyly qor jınaǵan Mýgabeniń jaqyndary sońǵy jyldary el saıasaty men ekonomıkasynyń eń belsendi múshelerine aınala bastady. Biraq osy jyldar ishinde tek Mýgabe men onyń otbasysy ǵana baıyp, kúsh, qor jınaǵan joq. Mýgabeniń aınalasyndaǵylar da baıyp otyrdy, qor jınady, qaıratker atandy. Prezıdenttiń janyndaǵylar da ózderin keremetpiz, aqyldymyz, el basqaratyn jaıymyz bar dep ósti. Olardyń da óz aınalasy, óz nókerleri men jaqtastary paıda boldy. Osy oraıda, Mýgabeniń ekinshi áıeli, keshe ǵana prezıdent ákimshiliginde qarapaıym hatshy bolǵan Greıs Mýgabeniń saıası ambısıalary, saıasatqa aralasýy barsha elıtany da, qoǵamdy da ózine jaý qyldy dese de bolady. Keshe ǵana «Eger Qudaı Mýgabeni ózine alyp keter bolsa, biz onyń óligin saılaýǵa túsiremiz, halyq oǵan daýys beredi» dep urandaǵan Greıs kelinshek búgin shetel bezip ketti.

Besinshi sabaq. Dıktatýra qoǵam men memleketke qaýip.

Óz elinde «Qoltyraýyn» atalǵan Mýgabe bıligi eń aldymen halqy men memleketine qaýip tóndirip otyr. Álemniń barsha damyǵan memleketimen jaýlasqan, naryqtyq ekonomıka men kapıtalızmdi jaý sanaıtyn dıktatordyń ekonomıkalyq «jetistikteri» týrasynda joǵaryda aıtyp óttik. Ózi bılik qurǵan jyldary Mýgabe kóptegen opozısıa serkelerin óltirip, túrmege japqany, tipti jaýlarynyń etin jegeni týraly da aıtylyp júr. Ondaǵan myń adamdy qyrýdan taıynbaǵany da belgili. Eldegi jaǵdaıdy jóndeımin, abattandyramyn dep júzdegen myń adamdy jersiz, úısiz qaldyrǵany da belgili. Óz ultynyń altyn ýaqytynyń qyryq jylyn urlaǵan mundaı bıleýshiniń erte me, kesh pe, dúnıeden óteri buryn da belgili bolatyn. Endi búginde Mýgabeniń ketetini tarıhı faktige aınalǵan kúni eldiń bolashaǵy týraly oılanatyn kez kelgen sıaqty. Sebebi dıktatorlar eshbir máseleni sheshe almaıdy. Olar sol máseleler men problemalardy tumshalap, kelesi urpaqtardyń ıyǵyna júk qylyp ketedi. Sońǵy qyryq jylda qordalanǵan máseleler eldi tyǵyryqqa ǵana tirep otyrǵan joq, onyń tamyryna balta shabýy yqtımal. Sebebi erteńgi kúni osy problemalardyń barlyǵy shyǵa bastaǵanda elde jańa azamattyq soǵys órship ketýi ábden múmkin. Bul degenimiz – adam shyǵyny ǵana emes, memlekettiń múldem joıylyp ketýi degen qaýip.

Árıne, Qazaqstan álemge, onyń ishinde Zımbabvege aqyl úıretetin memleket emes shyǵar. Biraq, biz, Qazaq eli, osy álem tarıhynan, Zımbabve tarıhynan sabaq alyp úırenýimiz kerek.

Aıtpaqshy, búginde bizdiń prezıdentimiz N.Nazarbaev álemdegi eń uzaq bılikte otyrǵan saıasatkerlerdiń biri bolyp tabylady. Aldymyzda tek Kamerýndy 42 jyl bılegen Pol Bıııa, Ekvatorlyq Gvıneıany 38 jyl bılegen Teodoro Obıang Ngemo Mbasogo, Angolany 38 jyl bılep kele jatqan Joze Edýardý dýsh Santýsh, Ýgandany 32 jyl basqarǵan Iovırı Mýsevenı ǵana bar eken. Eger erteńderi «Afrıka kóktemi» bastalyp ketse, álemdik reıtıńti bastaıtyn jaıymyz bar eken…

Aıdos Sarym, saıasattanýshy, sarapshy, «Jas Alash» gazetiniń turaqty avtory