Memlekettik jáne orys tilindegi qujat aınalymynyń avtomattandyrylǵan elektrondy bazasyn ázirlep shyǵarý tujyrymdamasy
Ózektiligi: Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsıasy (1995), «Til týraly» Zańy (1997), «Tilderdi qoldaný men damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy» respýblıkadaǵy til máselelerin reformalaýdy júzege asyrýǵa negiz boldy. Til jumysynda ár mınıstrlik, árbir mekeme, uıymdar, jeke adamdar ózderiniń naqty isterin kórsetetin sharalar belgilep, sony júzege asyra bastady. Solardyń ishindegi eń ózektisi, eń aldymen qolǵa alynǵany – qazaq tiliniń konstıtýtsıalyq mártebesin memlekettiń búkil aýmaǵynda, qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda júzege asyrý bolyp tabylady. Al sonyń ishinde isqaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizý eń ózekti máselege jatady.
Qazirgi kezde isqaǵazdaryn qazaqsha júrgizý – pán retinde joǵary jáne orta dárejeli oqý oryndarynda oqytylady. Bul pánniń mindeti: İsqaǵazdaryn qazaqsha júrgizýdiń memlekettik qundylyǵyn, áleýmettik mańyzdylyǵyn, onyń qazaq tiliniń memlekettik til retinde qyzmet etýiniń alǵy sharttarynyń biri ekendigin uǵyndyrý. İsqaǵazdaryn júrgizýdiń tarıh, saıasattaný, muraǵat isi, til bilimi, pedagogıka sıaqty ǵylym salalarymen baılanysty. Jalpy isqaǵazdarynyń qoǵam ómirinde qoldanylmaıtyn salasy joq. Adam dúnıege kelgen sátten bastap baqılyq bolǵanǵa deıingi búkil ómiri qujatpen baılanysty. Óz ómirinde isqaǵazdaryn júrgizýmen betpe-bet kelmegen jan joq. Adam balasy kámelettik jasqa tolǵannan keıin qyzmetke turý úshin ótinish jazýdan bastap, urpaǵyna arnap ósıet qaldyrǵanǵa deıin qanshama qujat toltyrady, qanshama qujatqa qol qoıady. Alaıda munyń bárin arnaıy retpen, belgilengen tártipke, júıege sáıkes júrgizbese, bul qujattar kóptegen kelispeýshilikter men daý-janjaldarǵa da sebep bolady. Sondyqtan da isqaǵazdaryn júrgizý negizderin bilý tek ár alýan mekemedegi qyzmetkerlerge ǵana emes, árbir azamat adam úshin de óte mańyzdy. Bul jobanyń ózektiligi osy buqaralyǵynda jatyr.
İsqaǵazdarynyń mazmunyna qoıylatyn talaptar
a) qoǵamdaǵy qajettiligi:
- jeke tulǵalar arasyndaǵy qatynasty retteýshi;
- jeke adam men qoǵam arasyndaǵy qatynasty retteýshi;
- ár túrli mekeme, uıymdardyń ózara baılanysyn retteýshi;
- mekeme, uıym jumysyn uıymdastyrý tártibin negizdeýshi;
- jeke adam men qoǵam ómirine qatysty oqıǵalardy aıǵaqtaýshy;
- memlekettik basqarý isin júıeleýshi;
- mekeme men uıymnyń atqarǵan isteriniń kórsetkishi;
á) qujattaý úrdisi:
- qujattardy daıyndaý;
- qujattardy joldaý, tirkeý;
- syrttan kelgen qujattardy qabyldaý, tirkeý;
- qujattardy qoldanýǵa daıyndaý;
- qujattardyń júzege asyrylýyn baqylaý;
- qujattardy muraǵat qoryna daıyndaý.
b) isqaǵazdarynyń sıpattary:
- saıası (memleketishilik, memleketaralyq, halyqaralyq qatynastarda);
- áleýmettik (qoǵamdyq-áleýmettik qatynastarda);
- uıymdastyrýshylyq (basqarý qyzmeti júıesinde);
- quqyqtyq (zańdyq jáne jeke tulǵalar arasyndaǵy qatynastarda);
- tarıhı (ár dáýirdiń, qoǵamdyq satynyń ózindik erekshelikterine saı qatynastarda).
- resmılik (mindetti túrde zańdyq turǵyda tirkelýinde).
v) resmı qujat stılderine tán belgiler:
- mazmunynyń qysqa ári tujyrymdy baıandalýy;
- tujyrymdardyń dál, naqty bolýy;
- sózder men termınderdiń naqty, týra maǵynasynda paıdalanylýy;
- termınder men turaqty oramdardyń biregeıligi;
- termınniń eń qoldanylý jıiligi joǵary, Memlekettik termınologıa komısıasy (Memtermınkom) bekitken nusqasynyń paıdalanylýy;
- qalyptasqan mazmundyq-qurylymdyq normalardyń qatań saqtalýy.
Maqsaty: Bazany qoldanýshy arnaıy tereze arqyly ózine kerek málimetti engize otyryp buıryqtyń, hattyń jáne t.b. resmı qujattardyń úlgisin toltyra alatyn, jumys barysynda isqaǵazdardyń orys tilindegi nusqasynan qazaq tilindegi nusqasyna nemese kerisinshe ońaı aýysa alatyn avtomattandyrylǵan elektrondy baǵdarlama jasap taratý.
Alǵa qoıǵan maqsatty oryndaý úshin alǵa mynadaı naqty mindetter qoıylady.
Qazaqstan Respýblıkasynda isqaǵazdaryn júrgizýdiń normatıvtik-quqyqtyq bazasy týraly derekter jınap, taldaý; İsqaǵazdaryn júrgizýge qatysty normatıvtik-quqyqtyq qujattarǵa taldaý jasaý; İsqaǵazdaryn júrgizýdiń normatıvtik ádistemelik negizin anyqtaý; İsqaǵazdaryn júrgizýdi memlekettik retteýge; birizdendirýge, standarttaýǵa qatysty resmı qujattardy saralaý.
Qazaqsha isqaǵaz termınderin jasaýdyń ózekti máselelerin zertteý. İsqaǵazdarynda qoldanylatyn termınder men kásibı sózderdiń uqsastyqtary men erekshelikterin kórsetý, Normatıvtik-jarlyqshy qujattarda termınderdiń aýdarylý erekshelikterin tabý, İsqaǵazdarynda qoldanylatyn termınderdi aýdarýdaǵy semantıka-sıntaksıstik jáne leksıka-semantıkalyq transformasıa máselesin qarastyrý, Salalyq termınologıany qalyptastyrýda qazirgi qazaq termınologıasynda eskeriletin ózekti máselelerdi anyqtaý.
Qazaq isqaǵazdarynyń janrlyq jáne mazmundyq erekshelikterin aıqyndaý; İsqaǵazdaryn júrgizý pániniń obektisi, maqsat-mindetteri, negizgi uǵymdaryn aıqyndaý; Qazaq isqaǵazdary – fýnksıonaldyq stıldiń derbes janry retindegi erekshelikterin kórsetý, Qazaq isqaǵazdarynyń jiktemelik sıpatymen, İsqaǵazdaryna qoıylatyn talaptardy anyqtaý, Resmı-iskerı stıldiń áleýmettik-lıngvıstıkalyq sıpatyn kórsetý, Resmı-iskerı stıldiń leksıka-semantıkalyq jáne gramatıkalyq sıpatyn ashý.
Baǵdarlama jadyna engiziletin isqaǵaz úlgilerin jáne atqarýshy organdarda jıi qoldanylatyn sózder, termınder, sóz tirkesteri men sóılemderdi jınap, oryssha-qazaqsha, qazaqsha-oryssha aýdarmalaryn sáıkestendirý.
Elektron bazanyń qurylymy: Onlaın (saıt) jáne mobıldi qosymsha (playmarket, appstore) formatyndaǵy elektron baza mynadaı qurylymdardan turady: «basqy bet», «izdeý», avtomattandyrylǵan «qujattar toptamasy», «maqalalar», «kitaphana», «termınder», «kórneki kýrstar», «quqyqtyq negiz» «forým» suraq-jaýap.
«Basqy bette» - bul blokta elektrondy bazanyń qurylym ataýlary ıaǵnı mázir, negizgi bloktar men janama bloktar, sonymen qatar «Emle. kz», «Termincom.kz», «Tilalemi.kz», «Atau.kz», «Tilortalyq.kz» saıttarynyń siltemeleri ornalastyrylady.
Qujattar toptamasy: Onda qazaq-orys jáne orys-qazaq tilinderindegi isqaǵaz úlgileriniń avtomattandyrylǵan elektrondy baǵdarlamasy qazirgi zamanǵa saı web-tehnologıalarmen (HTML, JavaScript, PHP, MySQL, JSON, Ajax) jasalady.
Bul bólimdegi qujattar úsh formatta bolady: PDF (kórý), WORD (júkteý) jáne saıttyń ózinde avtomatta ashylý (qujatpen onlaın jumys isteý). Paıdalanýshy eń sońǵy nusqany ashqanda qujat avtomatty túrde saıtta daıyn qujatqa birden ózine qatysty derekterdi toltyryp, shyǵaryp alatyndaı ashylady.
Maqalalar: Onda qazaqsha isqaǵaz termınderin jasaýdyń ózekti máselelerine, isqaǵazdarynda qoldanylatyn termınder men kásibı sózderdiń uqsastyqtary men erekshelikterine, normatıvtik-jarlyqshy qujattardaǵy termınderdiń aýdarylý erekshelikterine, isqaǵazdarynda qoldanylatyn termınderdi aýdarýdaǵy semantıka-sıntaksıstik jáne leksıka-semantıkalyq transformasıaǵa, salalyq termınologıany qalyptastyrýda qazirgi qazaq termınologıasynda eskeriletin ózekti máselelerge qatysty. respýblıkamyzǵa tanymal mamandardyń maqalalary jarıalanady. Sondaı-aq qazaq isqaǵazdarynyń janrlyq jáne mazmundyq erekshelikterine, isqaǵazdaryn júrgizý pániniń obektisine, maqsat-mindetterine, negizgi uǵymdaryna, qazaq isqaǵazdary – fýnksıonaldyq stıline, isqaǵazdarynyń jiktemelik sıpatyna, isqaǵazdaryna qoıylatyn talaptarǵa, resmı-iskerı stıldiń áleýmettik-lıngvıstıkalyq sıpatyna, resmı-iskerı stıldiń leksıka-semantıkalyq jáne gramatıkalyq sıpatyna qatysty ózekti maqalalar da osy bólimde jınaqtalady.
Kitaphana: Onda osy ýaqytqa deıin shyqqan is qaǵazdarǵa jáne aýdarmaǵa qatysty ádebıetterdiń elektron bazasy jınaqtalady. Qoldanýshy «izdeý» tetigi arqyly qajetti kerek ádebıetin tegin júktep alýǵa nemese onlaın oqýǵa múmkindik alady.
Termınder: Baǵdarlama jadyna isqaǵaz úlgilerinde jáne atqarýshy organdarda jıi qoldanylatyn sózder, termınder, sóz tirkesteri men sóılemder jınalyp, oryssha-qazaqsha, qazaqsha-oryssha aýdarmalary sáıkestendirilip engiziledi. Qoldanýshylar ony isqaǵazdar júrgizý barysynda elektrondy sózdik retinde paıdalana alady.
Kórneki kýrstar: Onda isqaǵazdaryn júrgizý boıynsha master klass ótkizip júrgen respýblıkamyzǵa tanymal mamandar resmı qujattardy durys júrgizýdiń úlgilerin kórsetip, dáris sabaqtaryn júrgizedi. Kórneki materıaldar kórsetiledi. İs júrgizýshilerge paıdaly aqyl keńester beriledi. İsjúrgizýshiler men jalpy qyzyǵýshylyq tanytqan kópshilik beıne materıaldardy erkin paıdalana alady.
Quqyqtyq negiz: Onda Qazaqstan Respýblıkasynda isqaǵazdaryn júrgizýdiń normatıvtik-quqyqtyq negizi týraly derekter jınalady. İsqaǵazdaryn júrgizýge qatysty normatıvtik-quqyqtyq qujattar, isqaǵazdaryn júrgizýdiń normatıvtik ádistemelik negizine qatysty qujattar, isqaǵazdaryn júrgizýdi memlekettik retteý: birizdendirý, standarttaýǵa qatysty resmı qujattar jınaqtalady.
Forým (suraq-jaýap) - bul blokta bazany qoldanýshy onlaın rejımi arqyly isqaǵazdaryna qatysty týyndaǵan ózekti máseleler boıynsha jıi qoıylatyn suraqtaryn qoıa alady. Árbir qoıylǵan suraqqa bilikti mamandardan tolyq jaýap beriledi.
Kútiletin nátıje: Basty nátıje – kópshilikti is qaǵazdaryn júrgizý negizderimen, qujat rásimdeý úlgilerimen tanystyrý, qazaqsha is qaǵazdaryn júrgizý daǵdylaryn meńgertý, uıymdardaǵy is qaǵazdaryn júrgizýdi uıymdastyrý júıesi jóninde jalpy túsinik berý bolyp tabylady. Bul másele kórneki kýrstarda aıtylady.
Baǵdarlama jadyna isqaǵaz úlgilerinde jáne atqarýshy organdarda jıi qoldanylatyn sózder, termınder, sóz tirkesteri men sóılemder jınalyp, oryssha-qazaqsha, qazaqsha-oryssha aýdarmalaryn sáıkestendirilip engiziledi.
Qoldanýshy arnaıy tereze arqyly ózine kerek málimetti engize otyryp buıryqtyń, hattyń jáne t.b. resmı qujattardyń úlgisin toltyra alatyn, jumys barysynda isqaǵazdardyń orys tilindegi nusqasynan qazaq tilindegi nusqasyna nemese kerisinshe ońaı aýysa alatyn avtomattandyrylǵan elektrondy baǵdarlama jasalady.
Qoldanýshy joǵaryda kórsetilgen birneshe «izdeý» bloktarynyń ishin aralap, materıaldarmen tanysyp keregin tegin júktep ala alady.
Joba arqyly isqaǵazdarynyń oryssha-qazaqsha úlgileri lıngvısıkalyq normaǵa saı usynylyp, Qazaqstan Respýblıkasy boıynsha resmı qujattardyń qazaqsha úlgileri birizdendiriledi, San myńdaǵan qoldanýshylarǵa memlekettik tilde qujat toltyrý boıynsha durys ári tez járdem kórsetiledi. Saıt vıdoerolıgi: https://cloud.mail.ru/public/
