- Elordasy Astanaǵa memlekettik qyzmetke aýysqanyńyzǵa birneshe aıdyń júzi boldy. Jańa qyzmettiń tizginin ustaý siz úshin qanshalyqty qıyn?
- Ras, ár qyzmettiń ózindik qıyndyǵy men aýyrtpalyǵy bolady. Ótken jyly Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń janyndaǵy «Qazaq áýenderi» aksıonerlik qoǵamynyń prezıdenti qyzmetine taǵaıyndalǵanymdy biletin bolarsyzdar. Mine, sodan beri joǵaryda atalǵan qoǵamda qyzmet atqaryp kelemin. Bul salanyń kúrdeli maqsattarynyń biri - elimizdiń mádenı ómirinde ótetin búkil buqaralyq memlekettik mádenı is sharalardy uıymdastyrý jáne ulttyń rýhanı baılyǵyn damytý men jandandyrý. Biz tikeleı zamanaýı tehnıka kúshin jumyldyra otyryp, konserttik baǵdarlamalarmen aınalysamyz. Elimizdiń damýyna súbeli úles qosqan tanymal tulǵalardyń mereıtoılary men respýblıka kóleminde atalyp ótetin mádenı kúnderdi uıymdastyramyz. Sonymen qatar, teatrǵa qatysty birqatar sharalardyń ótýine de aralasyp, keńesip, baǵyt-baǵdar beremiz. Sebebi "Qazaq áýenderi" aksıonerlik qoǵamy - mádenıet mınstrligi tarapynan ótkiziletin barlyq sharalarǵa jaýap beredi. Bul tek drama teatrlarǵa ǵana baılanysty emes, sonyń ishinde opera jáne balet teatrynyń is-sharalaryn da ótkizip otyrady.
Ústimizdegi jyly aýqymdy sharalar atqarylmaq. Atap ótetin bolsaq, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı tek elordada ǵana emes Qazaqstannyń barlyq aýmaqtarynda aıtýly sharalar ótpek. Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 20 jyldyǵy, QR Konstıtýsıasynyń 20 jyldyǵy, Uly Jeńistiń 70 jyldyǵyna baılanysty birtalaı sharalar ótkizý josparlanyp otyr. Teatrǵa qatysty da birneshe jumystar qolǵa alynyp otyr. Qazaqstan kóp ultty memleket bolǵandyqtan az ultty teatrlar arasynda jáne dramalyq teatrlar «Operalı» atty opera teatrlarynyń festıválderi, qýyrshaq teatry karnavaly sıaqty kólemdi is-sharalar ótkizý josparlandy.
- Sizdiń teatr rejıseri ekenińizdi bilemiz. Ǵ.Músirepov atyndaǵy qazaq memlekettik balar men jasóspirimder teatrynyń sahnasynda jańa qoıylym daıyndap jatyr ekensiz sol týraly aıtyp berseńiz.
- Bul spektákldi qoıý týraly usynys akterler tarapynan túsken bolatyn. Osy óner ujymynda qarymdy eńbek etip júrgen jas akterlerdiń birazyn jaqsy tanımyn. Olarmen shyǵarmashylyq baılanystamyz desekte bolady. Mine, osy jastar bir pesa oqyp berýimdi surady. Sodan Osetın halqynan shyqqan keńes teatr rejıseri, dramatýrg G.Hýgaevtyń «Qara shekpen» dramasyn usyndym. Eń bastysy munda oınaıtyn dúnıe bar. «Qara shekpen» áfsana-dramasy óziniń formasy ózgeshe. Bizdiń túsinikte ertegi bolsa ol balalarǵa arnalýy kerek. Munda túbirimen basqa.
Pesanyń keıipkerleri jan-janýarlar bolǵanymen biz haıýanttardyń jan dúnıesin adamı turǵyda túsindirýge kúsh salyp otyrmyz. Spektákldi kórip otyryp adamdardyń da osyndaı janýar tektes bolatynyn ańǵaramyz. Qazaqta sur jylandaı qyz eken dep tiliniń ýyty bar azdap shaǵyp alatyn qyzdardy alegorıalyq keıipkerlerge telip jatady. Biz osy qolǵa alǵan dúnıemizge sol turǵydan keldik. Pesa avtory G.Hýgaev qoǵamda kez kelgen adamnyń boıynda qýaty, jigeri, kúshi tasyp turǵan kezde orta ony paıdalanatynyn alǵa tartady. Eger ol rýhanı nemese fızıkalyq daǵdarysqa ushyrap toqyraýǵa tap bolsa, ony laqtyryp ketetini taǵy bar. Osyndaı adamı qundylyqtardy arqaý etken týyndy, adaldyq, ar men uıat sıaqty absolúttik uǵymdar bolatynyn aıtady. Mine, osylardy oı bezbeninen ótkizý jáne adam senimin joǵaltsa ne isteıdi? Eki júzdilik qaıda aparady? degen suraqqa jaýap izdeımiz. Adamnyń jan dúnıesinde kúndelikti tynym bermeıtin suraqtarǵa jaýap berýge tyrysamyz. Bul spektáklde úırengen jaqsylyqtyń zulymdyqty jeńýi joq, kerisinshe bolaıyn dep tur. Adamnyń ómirinde jaqsylyq emes zulymdyq aldyńǵy qatarǵa shyǵatynyn kórsetedi. Birinshi kezekte kórermenniń sanasyna áser etý kerek. Qazirgi ómir ertegidegideı jaqsylyq pen shýaqqa toly emes kerisinshe kóleńkeli tustary óte kóp. Zulymdyq jerge buǵyp jatady da basyn kóteretin kezi de bolady. Sol kezde seniń boıyńda qarsy turarlyqtaı jiger men rýh adamı qundylyqtar bolýy kerek. Osy spektáklde atalǵan qyrlardy kórsetý úshin ujymmen jan keshti eńbek etýdemiz. Osy jumysymyz arqyly teatrdyń stımýlyn arttyryp, shyǵarmashylyq potensıalyn júzege asyrsaq degen oı bar. Akterlerdiń múmkindigin kórip deńgeıin baıqaǵym keldi. Keıin óner dodalaryna usynǵan kezde ujymnyń múmkindigin bilip baǵalap shyǵarmashylyq baılanysty nyǵaıta túsemiz. Bolashaqta teatr jáne kıno salalary boıynsha birlesken jobalar bolyp jatsa árkimniń múmkindigin jete bile otyryp usynýǵa bolady.
- Aseke, áńgimemiz akterlerge qarata oıysyp keledi. Sóz arasynda teatr jastarynyń múmkindigi jaıynda aıta otyrsańyz. Olardyń izdenisterine kóńilińiz tolady ma?
- Jasyratyny joq, Almaty mádenıettiń shoǵyrlanǵan jeri. Ákem teatr men osy Ǵ.Músirepov teatrynyń trýppasyna akademıa túlekteriniń úzdikteri tańdalyp alynyp trýppa quramyna qosylatyny belgili. Olardyń osynda kásibı qadamdary bastalyp, kánigi saqa akterlerge aınalady. Bul turǵydan kelgende teatrdyń akterlik potensıaly jaqsy dep aıtar edim. Spektákl qoıý barysynda birden daıyn dúnıeni kórip otyrý múmkin emes. Qazir bizde proses jalǵasyp jatyr, jastar qalaı jumbazdasań da ıilip qulshynyp tur. Teatrda sahna qozǵalysy, sahna saıysy, bı, jeke án salý, hor sekildi sabaqtardyń kúnde júrgizilip otyrýy júıege enip tártipke aınaldyrylǵan. Bul akterge ózin árkez formada ustaýǵa kómektesedi. Jáne de árbir jeke óner jasaýshynyń ashylmaı jatqan qyrlaryn ashýǵa da múmkindik beredi.
- Aımaqtardaǵy teatrlar jónindegi pikirińiz qandaı? Qazirgi tańda olar qalaı kúı keship jatyr?
- Mádenı saıasat týraly tujyrymdama qabyldandy ǵoı munda kóterilgen basty máseleniń biri ádebıet pen óner boıynsha ulttyq keńes qurý boldy. Sodan soń árbir ónerdiń janrlar boıynsha keńes qurý da búgingi kúnniń máselesi. Bul qadaǵalaý emes shyǵarmashylyq ujymdardyń aqyldasa otyryp bir birimen baılanysta jumys jasaý. Aımaqtyq teatrlardyń jaǵdaıy aýyz toltyrarlyq dep aıta almaımyz. Sebebi, jergilikti ákimshilik quziretine berilgendikten soqqan soıyly da nysanaǵa dóp tımeı jatady. Birden ashyp aıtatynym, aımaqtardaǵy teatrlardyń jaǵdaıyn Almaty men Astanadaǵy óner ujymdarymen salystyrýǵa kelmeıdi. Mádenı ortadan qashyq jatqan olardyń deńgeıleri men ahýalyn joǵary dep aıta almasymyz anyq. Onyń ústine, aımaqtarda jumys istep júrgen akterlerdiń áleýmettik jaǵdaıy, baspana máselesi kóp jaǵdaıda eskerýsiz qalyp jatady. Oblystyq teatrlardy qarjylandyrý jergilikti búdjettiń esebinen júretin bolǵandyqtan, bul óner ujymdary kóbine-kóp sondaǵy basshylardyń yqpalymen júrýge májbúr. Al resmı nusqaýlardyń tar sheńberinde shyrmalyp turatyn mundaı óner ujymdarynda shyǵarmashylyq erkindik bolýy qıyn. Bul onsyz da aqsap turǵan óner salasynyń, jalpy, rýhanıatymyzdyń ósip-órkendeýine keri áser etedi.
Degenmen, oblystardaǵy teatrlardyń barlyǵyna birdeı syn aıtýdan aýlaqpyn. Biraq aımaqtardaǵy akterlerdiń materıaldyq jaǵynan laıyqty qamqorlyqqa qol jetkize almaı otyrǵany, repertýardaǵy talǵam máselesi aqsap jatqany jasyryn emes. Joǵaryda aıtyp ótkenimde, olardaǵy akterlerdiń aılyq jalaqylary da tómen. Ákimdikter bolsa qaraýyndaǵy teatrlar ártisterin sahnalyq qoıylymdardan góri neshe túrli mádenı-kópshilik sharalarǵa, alańdarda jalaýlatyp ótetin jıyndar men merekelik sherýlerdi uıymdastyrýǵa paıdalanýǵa áýes. Óner akademıasy sıaqty bilim shańyraǵynan joǵary bilim alyp, talanttaryn eńbekpen ushtastyryp júrgen aımaqtardaǵy áriptesterimniń jaı-kúıine janashyrlyqpen alańdap otyrǵan kimder bar? Jas mamandardy baspanamen qamtamasyz etý jaǵy da durys qaralmaǵan. Sóıte tura, biz «oblystar men aýdandarda mamandar jetispeıdi» dep shyryldaǵan bolamyz. Al adamǵa qajetti jaǵdaı jasalmasa, maman qaıdan bolsyn?! Mine, osyndaı problemalardyń sál de bolsa sheshimin tabý úshin jergilikti ákimdikterge alaqan jaıyp otyrǵan oblystyq teatrlardy Mádenıet mınıstrliginiń quzyryna bergen jón. Qansha degenmen, mınıstrliktiń aty - mınıstrlik. Onyń quzyreti de, yqpaly da basym. Onyń tóńireginde tikeleı mádenıetke qatysy bar adamdar shoǵyrlanǵan. Elimizdegi rýhanı ahýalǵa jaýap beretin bolǵandyqtan, Mádenıet mınıstrligi óz quzyryndaǵy teatrlarǵa moıyn burmaı qoımas. Jergilikti bılik quziretindegi teatrlar ujymy kórkemdik jetekshi men dırektorlardy óz erikterimen jumystan bosatý sekildi áreketter oryn almaspa edi. Shyǵarmashylyq sýretker adamnyń eńbek etýine eń aldymen jaǵdaı jasalyp keıin talap qoıylsa eken. Jalpy, kóterilip otyrǵan osy máseleni Teatr qaıratkerleri odaǵy bas qosyp, belgili bir usynystarymen joǵaryǵa shyqsa, ıgilikti is bolar ma edi? Negizi, ónermen ónerdi biletinder aınalysý kerek qoı.
Búginde A.Toqpanovtyń 100 jyldyǵyna arnalǵan is sharalar aıasynda ǵylymı praktıkalyq konferensıa ótkizip ǵylymı turǵyda ózekti máselelerdi saralap sheshilý joldaryn qarastyryp bir mámilege kelýi kerek sıaqty. Kórermenderdi teatr ónerine tartý úshin monıtorıń júrgizý máselesin durys jolǵa qoısa eken degen oıdamyz. Teatrlar shama sharqy kelgenshe teatr synshylaryn shaqyrtyp otyrý kerek. Maýsym aıynda sahnalanǵan jańa spektáklderdi kórsetip taldaý jasalyp pikir almasyp otyrsa teatrdyń shyǵarmashylyq ósýine oń yqpal eteri sózsiz. Teatr synshylary taldap aıtyp beredi teatrdyń ósý joly qanshalyqty durys ekenin aıtyp beredi. Osy jaǵynan kelgende Eýropa demeı aq qoıaıyn Reseıden úırený kerekpiz. Bul aıtylyp otyrǵan máseleler júıeli jolǵa qoıylǵan. Osy jerde Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulynyń repertýarlyq alqa – kórkemdik keńes qurý jónindegi ıdeıasy óte quptarlyq másele ekenin aıta ketkim keledi. Sebebi, jergilikti avtorlardyń mardymsyz pesalaryn sahnalaýda tushymdy dúnıe týmaıtyny sózsiz. Repertýarlyq keńes barlyǵyna aýyzdyq bolar edi.
- Bıylǵy jyly qazaq teatr ónerine 100 jyl tolyp otyrǵany belgili. Osy bir ǵasyrdyń ishinde qazaq teatry óz kelbetin tapty ma?
- Bizdiń teatrda kelbet árıne bar. Ulttyq akterlik ónerimizdiń ózine tán kelbeti bar ekeni sózsiz. Akterlik mekteptiń óziniń deńgeıi de joq emes. Qazaq teatry degende bir nárseni bilý kerek: ulttyq minez, ún degender kórinis taýyp otyrýy kerek. Bul bir. Ekinshiden, ulttyq kıim kıip alyp oınaý ǵana emes psıhologıalyq jalańashtaýǵa jetýimiz kerek. Ulttyq salt dástúr men ómir súrgen ortasyn kórsetý mol murajaılyq qoıylymǵa tán. Al qazaq teatry ol zamanaýı talaptarǵa tolyǵymen jaýap beretin kásibı biliktiligi joǵary óner ordasy. Meniń oıymsha qazaq teatryna eń basty jetpeıtin nárse adamnyń ishki jan dúnıesin ashyp kórsetý tusy kenjelep tur. Biz kóbinese árleýmen, mýzykamen, kıimmen akterdiń keıipker somdaýdaǵy óz obrazyn qalaıtynyn, ózindik sheshimge kelgenin jetkizý jaǵy aqsap jatady. Mine osy jaǵyna basa mán berse degen oı bar. Sosyn akterdiń energıasy, qazir álem osyǵan mán berip otyr, sebebi, kórermen akterdegi qýatty alýǵa, sodan bir rýhanı tazarýǵa keledi. Akterdiń jeke pozısıasy, akter sheberligine tán elementterdi ıgerý, kez kelgen janrda ámbebap oınaýy búgingi akterge qoıylatyn talaptyń kúshtiliginiń kórinisi. Kóbinese teatr sahnasynda adam emosıasyna ǵana áser etetin qoıylymdar bolmaý kerek. Rasıonaldyq qoıylymdarǵa talpynýymyz kerek. Joǵaryda aıtylǵan ulttyq teatr ónerinde keıipker jandylyq pen keıipker syndylyqtyń keremet altyn ortasyn dóp basyp akterler oıyn kórsetetin sıaqty. Biz osy eki mektepti birdeı meńgerip áreket etemiz. Mundaı dúnıe orys akterleriniń ózine qıyn, al bul bizdiń tabıǵatymyzǵa jaqyn. Kóshpendi halqymyzdyń órkenıetti mádenıeti akterlerdiń oıyny barysynda osy tabıǵılyǵymyzben qatar kórinip turady. Sahnadan qazaq tili men qazaqı ún joǵalmaý kerek. Sebebi qazir qazaqy ún joǵalyp barady. Mysaly men ótkende grýzın, armán teatrlarynda bolǵanymda baıqaǵanym olardyń tek ózderine ǵana tán únderi bar.
Ulttyq teatrǵa baılanysty aıtylatyn dúnıeler óte kóp.
Túrki tildes halyqtarǵa tán ortaq uǵymdar bar. Biraq ózimizdiń ulttyq kelbeti bar No, Kabýkı, Qytaı operasy sıaqty qazaq teatr óneriniń metodologıasy jasalǵan joq. Biz jasyratyny joq teatr salasyndaǵy psıhologıalyq mektepti orystardan aldyq. Qazir Berlınde turatyn Iýrı Alches degen teatr pedagogy, rejısermen jıi habarlasyp, aqyldasyp otyramyn. Shyn mánindegi ulttyq teatrdyń kıimi, etnografıasy, túsi emes ulttyń rýhyn kórsetetin qazaq teatryn qurý kerek dep jıi aıtyp otyrady. Bul jaǵyna shyǵys halyqtarynyń ishinen qytaı halqy aldyńǵy qatarda kele jatyr. Olar naǵyz ulttyq teatrlaryn saqtap qaldy.
Suhbattasqan: Aıjan Ahmet
