Ótken senbi kúni Almatydaǵy «Arman» kınoteatrynda qyrǵyz kınorejısseri Ernest Ábdijaparov túsirgen «Saıaqbaı» atty kınofılm kórsetildi. Kınofılmdi kórsetý úshin Bishkekten kelgen kınorejısserlar delegasıasyn qazaq kınosynyń sheberleri qushaq jaıa qarsy aldy. Kórermender arasynda kınotanýshylar, mádenıettanýshylar, kınosúıer qala turǵyndary boldy. Kórsetilimge qazaq aqyny, qazaq pen qyrǵyz teń syılaǵan, ardaqtaǵan Alashtyń azamaty, eki eldiń arasyndaǵy kópir bolyp sanalatyn, on jyl boıy Qazaqstan Respýblıkasynyń Qyrǵyz Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi bolyp qyzmet etken Muhtar Shahanov ta kelgen.
Fılmniń bas keıipkeri – Muhtar Áýezov «XX ǵasyrynyń Gomeri» dep ataǵan Saıaqbaı Qaralaev ári qarapaıym adam retinde, ári boıynda qasıeti bar shoń manasshy, ańyz tulǵa retinde kórsetilgen. Sújet boıynsha Ystyqkóldiń jaǵasynda jer úıde kempiri menen birge turatyn Saıaqbaı ataǵa Máskeýde oqyp júrgen jas Shyńǵys Aıtmatov sálemin berip, batasyn alýyna keledi. Jazýshynyń rólin balasy Eldar Aıtmatov somdaǵan. Qyrǵyz tarıhynyń eki nar tulǵasy shaı iship, áńgimelesip otyr. Ótken kúndi eske alyp, aqsaqal jastyq shaǵyna serýen jasaıdy.
Qaıta-qaıta bajyldaǵan shaldyń aýyr minezin kóterip, sóz qaıtarmaı, úndemeı sharýasyn jasaıtyn, qazan asyp, shaı qaınatyp, kir jýatyn eńbekqor, qonaqjaı qart ájeı jas kezinde erke baı bolystyń qyzy, qolyna jumys kelmeıtin, jeńgeıleri urysatyn úıge jańa túsken kelin retinde kórsetiledi. Onyń erke minezi, kóshpendi áıelderine saı keletin erkindigi sýretteledi. Jalpy, fılmde kóshpendilerdiń turmysy, salty, ádet-ǵurpy, yrymdary men tyıymdary, minez-qulqy, mádenıeti men fılosofıasy jan-jaqtan kórsetiledi. Qazaq pen qyrǵyzǵa ortaq qundylyqtar, jaılaýdaǵy jazǵy tirshilik, balalardyń asyq oınaǵany, áıelderdiń kıiz basqany, sabada qymyz daıyndaǵany, sonymen qatar atqa miný, qymyz ishý, alǵyr qus ustaý, kıiz úıdiń ishki jabdyqtary, ulttyq kıimderi keremet túsirilgen.
Tarıhı belesterdiń arasynda 1916 jylyndaǵy ult-azattyq kóterilisi, azamattyq soǵys, Máskeýdi qorǵaý kezindegi shaıqas dáripteledi. Búkil Orta Azıaǵa ortaq tarıhı oqıǵa bolyp sanalatyn on altynyń zary qazaq pen qyrǵyzdy biriktiretin qaıǵy. Biraq qyrǵyz halqy úshin 1916 jyl erekshe oqıǵa, «Shoń Úrkin» dep atalatyn qyrǵyz tarıhyndaǵy eń zor qasiret bolyp tabylady. Qazaq halqy da 1916 jylynda qyrylyp, tar jol taıǵaq keshýinen ótti, bul kezdi qıly zaman, tar zaman dep sanaıdy. Biraq biz úshin birinshi orynda 1930-ynshy jyldary bolǵan Asharshylyq zulmaty eń aýyr jalpyulttyq tragedıa bolyp sanalady. Al qyrǵyz úshin osyndaı eń aýyr qasiret, jalpyulttyq zulmat, eń úlken qyrǵyn 1916 jyldyń tragedıasy bolyp tabylady. Saıaqbaıdyń azamattyq soǵysyna qatysýy – patsha jasaǵan qyrǵyn úshin kegi, eldiń el bolyp saqtalýy, týǵan eline oralýy úshin kúres, beıbit ómir súrýge úmit retinde kórsetiledi. Kóterilis, soǵys kezinde Saıaqbaıdy da, búkil qyrǵyz elin de Manastyń rýhy jebep júredi, janynda, jadynda Manasy bar er aman qalady, Manasy bar el saqtalady, joǵalyp ketpeıdi. Manas – jyr, dastan retinde ǵana emes, ulttyq ıdeologıa, qyrǵyzdy ult qylatyn dińgek, biriktiretin rýhanı qundylyq, uran, kıeli uǵym retinde kórsetilgen. Fılm boıynsha 1941 jyly Máskeýdi qorǵaǵan jaýyngerlerdiń rýhyn da Saıaqbaı Manas aıtyp kóteredi.
Manasshy qaljyńdap kempirin «tap jaýy» dep kúledi. Qonaǵy úıinde
qonyp túnedi. Erteńgisine aqsaqal eski máshınesine minip, qonaǵymen toıǵa barady. Jol boıynda general otyrǵan bir máshınemen soqtyǵysyp qalady.
Baıqasa – balalyq kezindegi taǵdyrdyń tálkegimen ajyratylyp ketken orys dosy, tamyry, kórshisi eken.
Toıdyń sahnasynda Saıaqbaı Manasty aıtyp, ónerin kórsetip jatyr. Jınalǵan el aýzyna qarap qımyldamaı otyr. Saıaqbaıdyń boıyna bitken qasıetine Shyńǵys Aıtmatov ta kýá bolady.
Fılmde qazaq jazýshysy, danyshpan Muhtar Áýezovtiń aty da atalady.
Onyń «Manas» eposynyń qorǵaýy úshin jasaǵan áreketi, Saıaqbaı Qaralaevty
syılaǵany, qyrǵyz halqyqyrǵyz halqynyń janashyr dosy bolǵany, Shyńǵys Aıtmatovqa batagóıi bolǵany eskeriledi.
Jolǵa shyqqan Aıtmatovqa Saıaqbaı ata batasyn beredi, jarqyn bolashaǵyn boljaıdy. Fılmdegi eń kórkem sátteri – bala Saıaqbaıǵa Manas aıtý qasıetin qonýy jáne Shyńǵys Aıtmatovtyń jolǵa attanǵan kezinde kózinin aldynda atqa mingen Manastyń shoralarynyń paıda bolyp, jas jigitti aq jolǵa uzatýy. Bala Saıaqbaıǵa Manas aıtý qasıeti qonǵan kezinde
Manastyń jary – Qanykeı, Manastyń sıqyrly shatyry kórsetiledi.
Jalpy aıtqanda, fılm Manas, Saıaqbaı men Aıtmatov arqyly qyrǵyz tarıhyndaǵy nar tulǵalarynyń, uly esimderiniń sabaqtastyǵy kórsetip jatyr.
Jınalǵan jurtqa aq qalpaqty bir týǵandar tartqan kıno óte unady.
Muhtar Shahanov marqum Shyńǵys Aıtmatovpen dos bolǵan kezindegi baqytty sátter týraly baıandady. Kınorejısser Satybaldy Narymbetov
Ernest Ábdijapparovtyń fılmin maqtap, óz pikirimen, synymen, oılarymen bólisti. «Qurmanjan datqany» túsirgen qyrǵyz kınosynyń maıtalmany Sadyq Sher Nıaz qazaq kınorejısserlaryn da óz fılmderin Bishkekke jıirek ákelip kórsetý shaqyrdy. Al fılmdi túsirgen Ernest Ábdijapparov elge kelgenine, fılmin kórgenine alǵysyn bildirip, eki eldi yntymaqqa shaqyrdy, biriktiretindi izdep, ajyratatyndy tý qylmaı, bir-biriniń kemshiligin shuqymaýyn tiledi. Ol «Manasty» qaǵazǵa túsirgen alǵashqy zertteýshi Shoqan Ýálıhanov ekendigin de eske aldy.
Saıaqbaı Qaralaevty eske alyp, manasshy Saǵynbaı Orazbaqovty da umytpaý kerek. Sońǵy kezde Saıaqbaı Qaralaev Qyrǵyzstannyń nyshandarynyń birine aınalyp bara jatyr. Manasshynyń beınesi beınerólikterde túsiriledi, úılerdiń qabyrǵalarynda graffıtı retinde beınelenedi, sýretin ulttyq aqshasy – somda da kezdestirýge bolady.
Biraq Saıaqbaıdy áspettep, Saǵynbaıdy da umytýǵa bolmaıdy. Byltyr Saǵynbaı Orazbaqovtyń 150 jyldyǵy ótti. Ol jarty ǵasyr boıy Manasty aıtyp júrgen. Kún saıyn keshkisine Manasty aıtyp berse, baıany alty aıǵa sozylatyn edi. Tórt jyl ishinde zertteýshiler manasshy Saǵynbaıdyń aýzynan «Manastyń» 180 myń jolyn jazyp qaǵazǵa túsirip berdi. Ókinishke oraı, manasshynyń derti men dúnıeden ozyp ketýi «Semeteı» menen «Seıtek»
degen jalǵastyrýyn jazyp ketýine kedergi bolǵan. Saǵynbaı ózindi «Semeıteıdi jaqsy aıtamyn» dep júrdi. Saǵynbaı Orazbaqovtyń «Manasynyń» óz erekshelikteri bar.
«Manas» – qyrǵyzdyń jany men bárisi bolsa, bizge de jat emes. Keıipkerlerdiń arasynda qazaq Er Kókshe, qazaq Aıdarhan, arǵyn Qaraqoja
kezdesedi. Er Kókshe batyrlar jyrlarymyzdyń, ańyzdarymyzdyń keıipkeri.
Er Kóksheniń aty jıi Er Qosaıdyń atymen birge atalady. Al Qaraqojanyń atyn shejire derekterinde tabýǵa bolady, tipti «Edige» eposynyń Noǵaı ordasynyń qurylýy, Ámir Temir men Toqtamys soǵysýy jaıyndaǵy jyrynyń keıipkeriniń biri bolyp tabylady. Qazirgi tańda Manasty aıtyp júretin qazaq – Baıanǵalı Álimjanov.
Kúnniń kúninde qazaq-qyrǵyz dostyǵynyń belgisi retinde Saǵynbaı Orazbaqov pen «Manastyń» Kókshe, Aıdarhan, Qaraqoja sıaqty keıipkerlerine ne Muhtar Áýezov pen Saıaqbaı Qaralaevqa eskertkish – memeorıaldy ansámbl ornatýymyz jón shyǵar.
Asqar Daıyrbek
