1964 jyly túrik jazýshysy Quseıin Atsyzdyń «Ótiken» jýrnalynda osy jaıtqa baılanysty jazylǵan arnaıy maqalasy jaryq kórdi. Bul maqala salystyrmaly túrde alǵanda qazir de ózekti bolyp otyrǵan biraz máselege jaýap berip ótken. Keıingi jyldary túrkitildes elderdegi jastardyń ishinde arabtyń tili men mádenıetine moıynsunyp, búkil álemde ıslam halıfatyn qurýdy ańsaıtyndar kúrt kóbeıdi. Olardyń arasynda jastarǵa tán maksımalızmmen ulttyq qundylyqtardan birjola bas tartyp, arabtardyń dástúri men tanym-túsinigine turpaıy túrde elikteıtinder tabylyp júr. Bul endi ǵana eńse kótere bastaǵan kez-kelgen ulttyq memleket úshin qaýipti qubylys. Óıtkeni orystyń yqpalynan áli tolyq aryla almaı jatyp, ekinshi bireýdiń qoltyǵyna óz erkimizben kirip baramyz. Otarsyzdaný prosesin bastaı almaı otyrǵan elimiz úshin bul aýrýǵa aýrý jalǵaǵanmen birdeı. Qazaq «Surap alǵan aýrýdyń emi joq» deıdi. Bizge qazir eń aldymen musylman emes, Qazaq bolyp alý qajet. Quranda Alla Taǵala «Men ulttar men ulystardy birin-biri tanyp-bilýi úshin jarattym» degen. Qazaq áýelden musylman halyq. Qazaq bolyp alsaq, musylmandyǵymyz da minsiz bolady. Sebebi halqymyzdyń búkil dástúri osy dinniń talaptarymen bite qaınasyp jatyr. Ony eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Ulttyq ónegeniń ýyzyna qanbaǵan, ǵasyrlar boıy qalyptasqan mádenıetimizdi tanyp-bilip úlgermegen órimdeı jastardyń birden «dinı dúbáralyqqa» urynatyny osydan. Bul talaı jyldan beri jazylyp júrgen taqyryp. Qazir tipti ózekti bolyp otyr. Sondyqtan osy maqalany qazaq oqyrmanyna aýdaryp berip otyrmyz.
«Sosıologıa turǵysynan alyp qarasaq, VII ǵasyrda Islam dini arabtardyń birtutas ult bolyp uıysýynda sheshýshi ról atqardy. Bir-birimen únemi qyryqpyshaq bolyp júretin, sany kóp, biraq bir tilde sóıleıtin arab taıpalary túbi birigýi tıis edi. Paıǵambarymyz ákelgen jańa ıdeologıa turpaıy tirlik keshetin, tazalyq pen tárbıeniń ne ekenin bilmeıtin taǵy taıpalarǵa ádep pen ardy úıretip, olarǵa ózderiniń birtutas ult ekenin sezinýine zor múmkindik syılady. Tamasha tarıhı tulǵa bolǵan paıǵambarymyz sózge sheshendigimen arabtarǵa joǵaryda atalǵan jaqsy qasıetterdi tana bildi. Alaıda onyń jaqyn serikteriniń ózara birligi men uıymshyldyǵy berik bolmaı shyqty. Arabtarǵa júzdegen jyldar boıy memleket qurýǵa múmkindik bermegen traıbalızm, taıpaaralyq qaqtyǵystar men basqa da kemshilikter paıǵambarymyz dúnıeden ótisimen qaıta boı kórsetti. Ótirik pen ósek-aıań, tipti, ardaqty nábıdiń otbasy múshelerine de kesirin tıgizdi. Birte-birte qaqtyǵystar ıslamdanǵan arab qoǵamyn jikke bólip, nátıjesinde sońy búginge deıin tolastamaı kele jatqan dinaralyq soǵystarǵa alyp keldi. Arabtardyń memleket qurýǵa qabiletsiz halyq ekenin kórsetý úshin «tórt halıftiń» tusyndaǵy jaǵdaıǵa toqtalsaq jetkilikti. Paıǵambarymyzdyń zamanynda áýlıelerdiń qatarynda engen tórt halıftiń alǵashqy úsheýi 30 jyldyń ishinde birinen keıin biri qastandyqpen qaza tapty. Mundaı masqara mysal Vızantıanyń ózinde de bolmaǵan. Arab halıfatynyń ırannyń talqanyn shyǵaryp, Vızantıanyń ońtústik aımaǵyn basyp alǵandyǵyn keremet oqıǵa dep qabyldaýǵa bolmaıdy. Sebebi bulardyń ekeýi de arabtar kelgenge deıin júzdegen jyldarǵa sozylǵan soǵystan ábden álsirep qalǵan-tuǵyn. Iran bolsa sol tusta túrikterdiń úzdiksiz shabýylyna ushyrap otyrdy. Al Arabıanyń shóldi aımaǵynan kelgen, jańa dinmen jáne jańa ıdeologıamen rýhtanǵan arabtardyń izdegenide osy boldy. Olarǵa ne maıdan dalasynda qaza taýyp, birden jumaqqa jol tartatyn, ıa bolmasa baı oblystar men qalalardy tonap ál-aýqatyn kóterip alatyn múmkindik berildi. Bylaısha aıtqanda, uly memleket qurǵan arabtar ábden kúsh-qýaty sarqylǵan Irannyń shyǵysy men batysta Ispanıadaǵy Vestgot koróldigin basyp alǵannan ózge eshqandaı aýyz toltyryp aıtatyn jeńiske jetpedi. Sol kezdegi kúshti qarsylastardyń biri franktar alǵashqy aıqasta-aq Arabtardyń arynyn tejep, olardyń batysty betke alǵan joryǵyn birjola toqtatyp tastady. Al H ǵasyrda jappaı ıslamdy qabyldaǵan túrikter osy ýaqytta jańa dindi joıýǵa baǵyttalǵan Irandaǵy úlken jymysqy jospardyń aldyn alady. Osy kezeńnen bastap olar únemi musylman álemi men Islamnyń birden-bir qorǵaýshylary boldy. Máselen, jer sharyndaǵy iri musylman memleketiniń biri sanalatyn Pákistan, Úndistanǵa shapqynshylyq jasaǵan Mahut Ǵaznaýı sıaqty túrik bıleýshileriniń arqasynda qurylǵan. Islamdy óz erikterimen qabyldaǵan túrikter Qurannyń birde-bir sózin túsinbesede kóp jaǵdaıda ıslamnyń jalǵyz qorǵanyshy bola bildi. Al musylman-arabtar men hrıstıan-arabtar bolsa Ymy-jymy bir, bir-birimen keremet til tabysatyn. Al túrikter basqasha. H ǵasyrda ıslamdy qabyldaǵan Qarahandyqtar eń aldymen óz irgesindegi uıǵyrlarǵa shabýyl jasady. Olardyń bir bóligi manıheılikti ustansa, taǵy bir bóligi býddaǵa tabynatyn. Mundaı oqıǵa budan ary da jalǵasty. Sýnnıt-túrikter men shııt-túrikterdiń birin-biri qalaı qyrǵany tarıhta óshpes tańba bolyp qaldy. Bir-biriniń kúsh-qýatyn sarqyǵan bul soǵystar túrikterdiń birigýine birjola tosqaýyl qoıdy. Qazirgi kezde dinaralyq arazdyq burynǵydaı emes báseńdegenimen, hrıstıan dinindegi, býddızm men putqa tabynatyn óziniń túrik baýyrlaryn áli de jaý sanaıtyn sanasyzdar jetip artylady. Qazirgi tańda mádenıetti adam úshin din-árkimniń jeke sharýasy. Tipti dinı partıa qurǵan elderdiń ózinde dinı oqý oryndary basqa senimdegi azamattarǵa túsinistikpen qaraıdy. Qandaı dindi ustansada árkimniń óz erki. Máselen, Isanyń dini óz jolyndaǵylardy aǵaıyndyq pen beıbitsúıgishtikke shaqyrady. Biraq biz hrıstıan halyqtarynyń bir-birimen qansha márte soǵysqanyn bilemiz. Musylmandardyń «birligide» dindes baýyrlardyń arasyndaǵy qantógisti toqtata almady. Bunyń sebebi bireý-aq: Ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúr báribir dinnen kúshti, al tarıhı taǵdyr qandaı dinge bolsyn ılige bermeıtin qıyn dúnıe.. Buǵan qaramastan bizdiń keıbir dinı dúmsheler jurtqa Islam birligin úndep álek. Osy ıdeıamen ábden «aýyrǵan» olar, ata-babalaryna til tıgizip, tipti olardan birjola bas tartýda. Olar úshin Álı men Mýavıanyń arasyndaǵy qaqtyǵys, Hasan men Hýseınniń ólimi bárinen mańyzdy. Olar arab tilin memlekettik til dep jarıalaýǵa daıyn. Óıtkeni túrik tili bular úshin til emes. Al Móde, Ádil patsha, Shyńǵys han men Qulaǵýlardy olar tıran, qansorǵyshtar sanaıdy. Olar sharıǵattan basqa birde-bir zańdy moıyndamaıdy. Balalaryna Temir, Tas, Qaııa nemese Arsylan, Barys, Bozǵurt, Doǵan degen «putqatabynýshylardyń» esimin berý olar úshin dinsizderdiń tirligi bolyp tabylady. Olardyń oıynsha, adamnyń aty Islamsha bolýy tıis, óıtkeni túrikterdi adam etken ıslam. Tek ıslamnyń arqasynda ǵana túrikter qanshama qýatty memleketter qurdy, - dep kólgirsıdi. Adamdy adastyratyn mundaı pikirlerden arylatyn ýaqyt týdy. Biz úshin Álı men Mýavıanyń arasyndaǵy kúres pen Hasan men Hýseınniń ólimi mańyzdy oqıǵa bolmaýy tıis. Bul arabtardyń ishki sharýasy. Onyń basqa halyqtardyń arasynda bolyp jatatyn qantógisterden eshqandaı aıyrmashylyǵy joq. Bizdi arabtardyń birin-biri óltirgeni emes, Qytaıdaǵy Kór Shad túrikteri men Ystanbuldaǵy Gench Osmannyń jáne Altaıdaǵy Ospan batyrdyń qazasy qapalandyrýy tıis. Júregimizdi jaralaıtyn oqıǵalar osylar. Biz andalýsıa úshin emes, Túrkistan men Ázirbaıjandy joǵaltqanymyzǵa júregimiz syzdap, Qyrymnyń jaýlap alynǵany men Qazannyń qulaǵanyna qaıǵyrýymyz qajet. Biz osylar úshin opyq jep, osylar úshin barmaq tisteýimiz kerek. Al Móde, Atılla, Shyńǵys han men Qulaǵýlar zań shyǵaryp, el basqarǵan jasampaz tulǵalar bolatyn. Olardyń joıqyn shapqynshylyǵy Omar halıf áskeriniń Iran men Mysyrda jasaǵan qyndy qyrǵynynyń qasynda túkke turmaıdy. Túrikter qatty qarsylyq kórsetken qalalardy ǵana qıratty. Al Omar bolsa Persıadaǵy myńdaǵan jyldyq muralardyń kúl-talqanyn shyǵaryp, Aleksandrıadaǵy kitaphanany órtep jiberdi. Al «putqa tabynatyn» Qulaǵý bolsa hrıstıan dinindegi áıeliniń qazasyna qaıǵyrýdyń ornyna, kedeılerdiń jaǵdaıyn kóteretin úlken sharalar ótkizip, salyqtyń sanyn azaıtqan edi. Arab tarıhynda úlgi bolarlyqtaı osyndaı mysaldar barma? Islam birligin ýaǵyzdap júrgenderdiń oıynsha, túrikterdiń óz balalaryn musylmansha nyspylamaı, olardy túrikshe ataýy sharıǵatqa qaıshy eken. Bul kápirlerdiń dástúri,- deıdi olar. Álemde budan ótken soraqy ári qaýipti ıdeıa joq. Islam ataýlary dep júrgenimiz negizi arab esimderi bolyp tabylady. Kerek deseńiz Olardyń túpki tegi de ıslamǵa deıingi kápirlik kezeńge baryp tireledi. Maǵynasyn bilmeıtin mundaı esimdi balalarymyzǵa taný turpaıy tirlik. Óıtkeni Musa, Isa, Súleımen, Ibrahım, Ysmaıyl, Ysqaq, Jaqyp pen Júsip degen ataýlardyń ózi arabtarǵa evreılerden kelgen bolatyn. Bozqurt, Alyparslan men Ertoǵúryldy olar «jyrtqyshtardyń» esimi sanaıdy. Maǵynasyna úńilsek olardyń óz esimderinińde jetisip turǵany shamaly. Máselen, Mýavıa «Ittiń urǵashysy» degendi bildiredi. Arabtar mundaı «haıýanı» esimdermen tipti taıpalarynda ataǵan. Atap aıtsaq, «Baný Qalb» degen sóz «Ittiń balalary» dep aýdarylady. Endi áıel esimderine toqtalaıyq. Aısha- tiri qalǵan, Fatıma- emshekten alynǵan, Hadısha- kemtar týǵan, Zeınep- semiz degendi bildiredi. Túrikter ıslamdy qabyldaǵannan keıin ǵana uly memleketterdi qurdy degen tezıs tipti kúlkińdi keltiredi. Ǵundardyń 700 jyl boıy uly qytaı qorǵanynan ortalyq eýropaǵa deıingi jerde bılep-tóstep, Qytaı men rım ımperıasyna salyq tólettirip turǵanyn olar umytqan sıaqty. Sol tustaǵy mádenıeti joǵary memleketterdi ýysynda ustaý «taǵy taıpalardyń» qolynan keletin sharýa emes edi. Kók túrikterdiń Koreıadan Qyrymǵa deıingi alyp aımaqty qaramaǵynda ustaǵany qytaılardyń, parsylardyń, arabtar men rımdikterdiń jadynda jazýly tur. Odan beri Shyńǵys han men túrik-musylmandardyń adamzat tarıhyna tıgizgen áseri týraly jaq ashpaı-aq qoısaqta bolady. Bul jerde aıta ketetin bir nárse bar. Kez-kelgen memleketti qurǵanda Túrikter eshqashan ıslamǵa muqtaj bolǵan emes. Tarıhı taǵylym bizge bylaı deıdi: Túrikter ıslamnyń arqasynda emes, kerisinshe Islam túrikterdiń arqasynda dáýirlep-damydy. Eger seljuqtar men qypshaqtar musylmandardy qorǵamaǵanda, kresshilerdiń áskeri jer betinde birde-bir musylmandy tiri qaldyrmas edi. Osmandar shabýylǵa shyǵyp, hrıstıan áleminiń qaq ortasynda qanshama ǵasyr boıy Islamnyń ósip-órkendeýine jalǵyz dara úles qosty. Al arabtar birinshi dúnıejúzilik soǵysta osmandardy satyp ketti. Loýrenstiń aqshasyna arbalǵan arabtar aǵylshyndarmen birigip Mádınaǵa shabýyl jasaǵanda qasıetti qalany túrikter ǵana qorǵaǵan bolatyn. Sırıadaǵy maıdanda bizdiń «dindes baýyrlarymyz» bolyp tabylatyn arabtar tutqynǵa túsken túrikterdi keskilep tastaǵany tarıhı shyndyq. Altyn jutyp qoıǵan degen oımen tiri adamdardyń qarnyn aqtaryp, olardyń ishinen altyn izdegen eken. Sham qalasyndaǵy saltanatty shara kezinde paıǵambarymyzdyń tuqymdary (sháripter) soǵysta tutqynǵa túsken júzdegen órimdeı túrik sarbazdarynyń tamaǵyn oryp tastady. Bul týra qurban aıt kezindegi qan shyǵaratyn rásimdi eske túsiredi. Osylardyń barlyǵyn istegen arab ultshyldary bolatyn. Al túrikter paıǵambardyń tuqymy sanalatyn sháripterge árqashan qurmetpen qarady. Bılikke qunyqqan olar bolsa aǵylshyndardyń aqshasyna satylyp, bizge qarsy shyqty. Osynyń barlyǵy «dindes baýyrlarymyz» arabtardyń qolymen jasaldy. Qazirgi arab áleminde túrikterge degen óshpendilik órship tur. Olar Izraılmen soǵys kezinde túrikterdiń ózderine qol ushyn bermegenine ókpeli. Arabtar mektep jasynan bastap túrikterge degen óshpendilikpen ósýde. Sonymen qoımaı ultaraqtaı Izraılge áli kelmegen 5-6 arab memleketi túrikterden Qataı provınsıasyn tartyp alýdy armandaıdy. İrgeles Reseıden komýnıserdiń ıdeologıalyq ımperıalızmi, al Mysyr jaqtan ártúrli jamaǵattardyń atyn jamylǵan nýrdjızm sıaqty arab ımperıalızmi qaýip tóndirip tur qazir bizge. Túrikshildik ıdeıasy tóńireginde oılasaq, bizge komýnızm men nýrdjızmniń arasynda eshqandaı aıyrmashylyq joq. Ekeýide túrikterdiń san ǵasyrlyq mádenıetin joıýdy kókseıdi. Osyny túsinbeıtin qanshama qandas baýyrlarymyz atalǵan ıdeologıalardy qushaq jaıyp qabyldap, olardyń qolshoqparyna aınalýda. Ótkende túrikterdi qyryp-joıyp jatqan kıprlik grekterge Mysyrdyń qarý berip kómekteskeni radıodan resmı túrde moıyndaldy. Osydan keıin Islam birligin ańsap júrgen óz aǵaıyndarymyzdyń turpaıy tirligine ishteı ókinesiń. Ultyń men Otanyńdy satyp ketý degenimiz jaýyńa áskerı qupıalardy ashyp berý ǵana emes, Jaýlaryńnyń tirligine tań qalý men kózsiz elikteý, olardyń maqsattaryna qol jetkizýine kómektesip, óz dástúrińnen jerip ketýiń de Satqyndyqqa jatady.
Sondyqtan Islam birligi men baýyrlastyǵy – taza adasý bolyp tabylady. Sebebi dinniń alǵa qoıǵan osy maqsaty qanshama ǵasyr boıy iske asqan joq. Endi osynshama satqyndyq pen óshpendilikten keıin ol eshqashan oryndalmaıtyny anyq. Islamnyń birligi emes, Tynyq muhıtynan Altaıǵa deıingi aımaqty alyp jatqan Túrik birliginiń bolashaǵy ǵana baıandy bolaryna Men kámil senemin».
Kirispe jazyp, tárjimalaǵan Jolymbet Mákish
