Qazirgi ýaqytta jer daýy tolastamaı tur. Internet ıiriminde túrli pikirler aıtylyp ta, jazylyp ta jatyr. Osy máselege baılanysty Qamshy.kz aqparat agenttigi jer quqyǵy jónindegi zańger Baqytjan Bazarbekpen suhbattasty.
- Jer kodeksine qandaı ózgerister engizildi? Bul ózgerister qarapaıym halyqqa tıimdi me?
- Byltyr QR Jer kodeksiniń 83,84 baptaryna jáne «Memlekettik múlik týraly» Zańnyń 62,63,64 baptaryna birqatar ózgeris ázirlengen. Bul ózgerister qarapaıym halyqtyń jaǵdaıyn ońaltýǵa baǵyttalǵan. Al áli qabyldanbaǵan ózgeristerge sáıkes, memlekettik qajettilikter úshin alynatyn jerdiń ótemaqysy burynǵydaı satyp alý-satý shartynda kózdelgen qunmen, bolmasa naryqtyq baǵadan aspaıtyndaı kadastrlik qunmen eseptelmeıdi. Barlyǵy jańa zań jobasy boıynsha naryqtyq qunmen esepteletin bolady. Bul ózgeristerge biz uzaq ýaqyt keldik. Bylaı qarasaq, kim óziniń jerin memleketke bergisi keledi? Jer men úı adamnyń rýhanı dúnıesi deýge de bolady. Sebebi úıi men jerinen aıyrylǵan adam rýhanı toqyraýǵa ushyraýy ábden múmkin. Salystyrmaly túrde qarasaq, AQSH-tyń, Eýropalyq Odaqtyń keıbir memleketterindegi (Fransıa, Germanıa) jer zańdarynda «ádiletti baǵa» degen uǵym bar. Olar da biz sekildi jerdi memleket qajettiligi úshin alady. Biraq ta sırek, oǵan qaramastan adamnyń quqyǵy jerdi alý barysynda eń mańyzdy ról oınaıdy. Atalǵan elderdiń tájirıbesinde, birinshiden, ótemaqyny tóleý ádistemesi alynatyn jerdiń ádil baǵasyn shyǵarýǵa baǵyttalǵan; ekinshiden, olarda jerdiń «kadastrlik quny», «naryqtyq quny» dep shatastyrmaıdy, olarda alynatyn jerdiń «ádiletti quny» degen uǵym qoldanylady; úshinshiden, olar qala qurylys saıasatyn uzaq ýaqytqa, ıaǵnı 10-15 jylǵa aldyn ala josparlaıdy, búgin jańa ákim kelse, Bas Jospardy ózgertip, myńdaǵan jerdi alyp otyrmaıdy. Olar jerdi memlekettik qajettilikter úshin alyp, mıllıondaǵan búdjet aqshasyn ótemaqyǵa jaratqansha, aldyn ala sol qajetti jerdi rezervke aınaldyrady, ol jerdi eshkimge bermeıdi, keıin jer kerek bolsa, sol rezervtengen jerlerden tańdap alady. Olarda baǵalaýdy tek arnaıy ruqsaty bar tájirıbeli baǵalaý uıymdary júrgizedi. Mysaly, lısenzıalar men ruqsattardy azaıtý aıasynda biz baǵalaý uıymdaryna mindetti lısenzıalaýdy alyp tastadyq. Bul – úlken qatelik, sebebi erteń daladan eshqandaı tájirıbesi joq, bilimi taıaz azamattar baǵalaýshymyn dep jerdi baǵalaýǵa kirisip ketedi. Sonda osyndaı adamdardyń baǵalaý esepterine negizdelip búdjettik aqshalardy ońdy-sońdy jaratyp otyramyz ba? Sol úshin sheteldiń eń ónegeli tájırebesin engizsek, jaman bolmaımyz. Jalpy, damyǵan elderdiń tájirıbesin zerdelesek, óz azamatynyń jerin memlekettik qajettilik úshin alǵan jaǵdaıda ótemaqy tolyq tólenedi. Jerin memleketke ótkizgen azamat memleketten alǵan ótemaqyǵa sol mańnan úı men jerdi erkin satyp ala alatyn múmkindikke ıe bolady. Mine, osyndaı deńgeıge jetýimiz kerek.
Al bizde barlyǵy ózgeshe. Biz aldaǵy ýaqytta bul jerler qalanyń iri qurylystaryna kerek ekendigin bile otyryp, ony alǵan kezde talaı búdjetten aqsha ketetinin túsine otyryp sol jerlerdi ońdy-soldy berip tastaımyz, keıin oılanamyz qalaı alý kerek dep, úı-jaıyn soǵyp úlgergen jekemenshik ıelerin zar qaqsatyp jylatamyz, ony óz úıinen qýyp shyǵamyz. Bul durys baǵyt pa? Tipti, 2004-2010 jyldar aralyǵynda jerin memlekettik qajettilik úshin berýge qarsy bolǵan azamattarǵa rezına oǵymen nemese tútin shyǵaratyn arnaıy qurylǵymen úıden qýyp shyǵatyn. Osyndaı jantúrshigerlik ádister arqyly úıin mańdaı terimen, sońǵy aqshasymen salǵan adamnyń jerin op-ońaı tartyp alatyn. Ótemaqy berilmeıdi emes, beriledi. Alaıda jerin memleketke bergen adam memleketten alǵan ótemaqyǵa burynǵydaı úı men jer satyp ala almaıdy. Sebebi bizdiń burynǵy zańda naryqtyq baǵa kórsetilmegen. Aldarkóseniń tilinde «naryqtyq baǵadan aspaıtyndaı kadastrlik qunmen nemese shartta kózdelgen qunmen» dep Zańnyń 63-babynda kórsete salǵanbyz. Al onyń artynda qanshama adamnyń ómirdegi úmiti, kóz jasy jatqanyn sezinbeımiz.
Bylaı saraptasaq, buǵan ákimdik te, sot ta kináli emes. Sot oryndaýshylary Zańnyń sheńberinen shyǵa almaıdy. Bastapqy kezde «Memlekettik múlik týraly» Zańdy ázirleý, talqylaý jáne qabyldaý barysynda bizdiń zań shyǵarýshylar men Zań jobasyn ázirlegen profıldik mınıstrliktiń ketken qatelikteri dep esepteımin, mine, kórip jatqan jaǵdaı sol sebepterdiń saldary dep oılaımyn. Naqtyraq aıtsaq, memlekettik búdjetti, bizdiń qarjy jáne ekonomıkalyq búdjet josparlaý aıasyndaǵy tıisti ýákiletti mınıstrligi bastapqy shyǵyndardy josparlaǵan kezde olar memlekettik qajettilikter úshin qansha aqsha ketetinin bilgen, barlyq alynatyn jer men múliktiń baǵasy birdeı emestigine kózi jetken, ótemaqyny tóleýge qatysty ádistemeniń jetilmegendiginen habardar bolǵan, biraq, soǵan qaramastan, atalǵan zań normalar qabyldap jibergen. Bir sózben aıtqanda, búdjettik qarjynyń joqtyǵynan, azdyǵynan osyndaı qadamǵa bardy ǵoı dep túsinemin. Konstıtýsıalyq normaǵa sáıkes, adamnyń quqyǵy buzylmaýǵa tıis. Osy kúnge deıin Qazaqstanda qatesi kóp zań boıynsha halyqtan memlekettik qajettilik úshin jer telimi alynyp otyrdy. Kóptegen mamandar zańǵa ózgeris engizýge qatysty usynystar aıtsa da, ol oryndalmady, tipti, tyńdalmady. Bizdiń talap-aryzymyz endi ǵana qaralyp jatyr. Ádilet mınıstrliginiń bastamasymen «Memlekettik múlik týraly» Zańǵa ózgerister daıarlanyp otyr. Osy ózgerister tolyǵymen zańǵa engizilip, naqtylansa, halyqqa oń áserin tıgizetin bolady.
- Qazirgi zańda buryn aıtylmaǵan qandaı ózgerister bar?
- Birinshiden, «Memlekettik múlik týraly» Zańnyń 63-babynyń 2, 3 tarmaǵyna ózgerister engizildi. Bul óte mańyzdy ári qıyn zań tarmaqtary bolatyn. Zańnyń osy tarmaqtarynyń kesirinen qanshama adamnyń kóz jasy kól boldy? Myńdaǵan adam zardap shekken. Bul zań tarmaqtary – baryp turǵan ádiletsizdiktiń kórinisi. Sebebi 63-baptyń 2-tarmaǵy boıynsha, eger jerdi azamattyq quqyqtyq mámile jolymen satyp alsa jerge tólenetin ótemaqy azamattyq quqyqtyq mámilede kórsetilgen qunmen eseptelinedi delingen.
Bul tarmaq boıynsha, jer telimin memlekettik qajettilik úshin memleketke bergen azamat memleketten alǵan ótemaqyǵa burynǵydaı jer telimi men úı ala almaıdy. Iaǵnı zańda naryqtyq baǵa kórsetilmegen. Sebebi jerdiń naryqtaǵy baǵasy únemi ózgerip otyrady. Eger siz satyp alý satý shartyńyzly 10 jyl buryn jasasańyz, ákimdiktegi qyzmetkerler sol shartqa baılanysty ótemaqy beredi. Ókinishke oraı ákimdik osy zańnyń tarmaqtaryna ózgeris engizilmeıinshe zańdy buza almaıdy. Biraq osy zańǵa jaqyn arada ózgeris engiziletin bolady.
Ekinshiden, 63 baptyń 3 tarmaǵyna sáıkes, eger de satyp alý satý shartynda jerdiń quny kórsetilmegen bolsa jerdiń ótemaqysy naryqtyq qunnan aspaıtyn kadastrlyq qunmen eseptelinedi delingen. Memleket kadastrlyq qundy esepteý úshin NPSzem-ge tapsyrma beredi. Atalǵan organdaǵylar jerdiń kadastrlyq qunyn esepteıdi. Al jerdiń kadastrlyq quny óte tómen. Joǵaryda aıtylǵan eki tarmaqqa sáıkes, Qazaqstan azamaty memleketke jer telimin bergennen keıin tolyq ótemaqyny ala almaıdy.
Biz osy máselege baılanysty usynys jasadyq, endi zańǵa ózgerister engizilip jatyr. Qazirgi engizilip jatqan ózgerister: barlyq jaǵdaıda jer azamattyq quqyqtyq mámile jolymen alynsyn nemese Qaýly boıynsha memleket berilsin, qandaı jaǵdaı bolsa da jer naryqtyq qunmen eseptelinýi kerek.
Táýelsiz baǵalaý uıymdary arnaıy rıeltorlyq kompanıalarmen birlesip naryqtyq qundy belgileıtin bolady. Bul - úlken jetistik ári jeńis.
Ekinshi ózgeris, jerdi memlekettik qajettilik úshin alý kezinde qoǵamdyq keńes engiziledi. Qazirgi 58 bapta kórsetilgen tártip boıynsha ákim jerdi memlekettik qajettilik úshin alýǵa qatysty qaýly shyǵarady. Atalǵan qaýly úsh kúnniń ishinde BAQ-ta jarıalanýy tıis. Osy sátten bastap, qaýlyǵa baılanysty árbir memlekettik qajettilikter úshin alynatyn jerdiń ıesine pochta arqyly habarlama jiberiledi. Buryn qoǵamdyq keńes degen bolmady. Qoǵamdyq keńestiń máni nede? Eger ákimdiktiń memlekettik qajettilikke alý qaýlysy shıki bolatyn bolsa, ákimdiktiń ótemaqy tóleıtin qarjysy bolmasa, ákimdik qaýlyny qoǵamdyq keńeske beredi. Ákimdiktiń qoǵamdyq keńesi qaýlyny qarap, sheshim shyǵarady. Eger qoǵamdyq keńes qaýlyny maquldamasa ákimdik qaýlyny jarıalaýǵa quqyǵy joq. Qoǵamdyq keńeske qoǵamnyń bedeldi azamattary, ǵalymdar, zańgerler, Atameken Ulttyq kásipkerler palatasynyń ókilderi, Nur Otan partıasynyń ókilderi múshe bola alady. Árıne, qoǵamdyq keńes músheleriniń teń jartysysy jergilikti ýákiletti memlekettik organdar basshylary bolady.
Úshinshiden, 2016 jylǵy mıtıńtiń nátıjesinde úkimettik komısıa quryldy. Úkimettik komısıamen 10 sottyq jer alýǵa baılanysty usynys jasaldy. Endi memlekettik qajettilikter úshin qalanyń ishindegi aýyl sharýashylyǵyndaǵy jerler alynatyn bolady. Qalanyń aýmaǵyna kirgen aýyl sharýashylyq alqabynyń ıesine ótemaqy tólenip, memlekettik qajettilik úshin alynatyn bolady. Sonymen birge bul jerler jeke turǵyn úı qurylysyn júrgizý úshin azamattarǵa 10 sottyq jer retinde taratylyp beriledi. Jer kodeksiniń 84 babyna ózgerister engizilip, osy arqyly 10 sottyq jer úshin kezek alǵa jyljıdy. Al bul máseleniń sheshilýi halyqtyń ákimdik pen memleketke degen senimniń artýyna óz septigin tıgizedi.
Sonymen birge zań jobasyna birqatar uǵym engizildi, keıbir túsiniksiz, zańgerlerdiń ashýyn týǵyzǵan sózder, termınder jańa túsindirmege ıe boldy. Naqtyraq aıta ketsem, teń ótemaqy degen uǵym engizildi. Osy ózgerister zańdy kúshine ense nur ústine nur bolar edi.
Zańdaǵy bul ózgeristerden keıin jerin memlekettik qajettilik úshin bergen adamǵa tıimdi bola ma?
Eger joǵaryda atalǵan ózgerister zań júzinde júzege asyp, qabyldansa memlekettik qajettilik úshin jerin bergen adamnyń jaǵdaıy jaqsarady. Osy jaıtqa baılanysty túrli máseleler men zańsyzdyqtar týyndap jatyr. Jerin memleket alyp qoıady dep qoryqqan adam jalǵan mámile jasaýǵa tyrysady. Jerin memleketke bergisi kelmegen azamat óziniń týysqanyna joǵary baǵaǵa úıin jerimen birge satyp jiberedi. Osylaı memleketti jalǵan mámile arqyly aldap, tyǵyryqqa tirelgenderdiń sany artýda. Osyǵan qatysty 20-30 shaqty fakti bar. Oqyrmandarǵa aıtarym osyǵan uqsas jalǵan mámile jasamańyzdar. Sebebi jer týraly zańǵa jaqynda ózgerister enetin bolady. Eger kóptegen mamandardyń usynystaryn eskerip, zańǵa ózgerister engiziletin bolsa zań tikeleı qarapaıym halyqtyń jaǵynda bolady, bul másele qatysty qarapaıym halyqty emes Úkimetti tolǵandyratyn bolady. Sebebi olar ótemaqy berýi mindetti. Naryqtyq baǵa degenimiz satyp alý satý shartyndaǵy baǵa emes, qazirgi naryqtaǵy jer teliminiń naqty baǵasy.
Ne sebepti jer týraly zańǵa ózgerister engizildi?
Ózgeristerdi engizýdiń negizgi sebebi - áleýmettik faktor. Zańnyń olqylyǵynyń kesirinen qarapaıym halyqtyń turmys jaǵdaıyna tikeleı áser ete bastaǵandyqtan, halyq ashýǵa býlyqty. Sondyqtan da bul áleýmettik dárejedegi daǵdarysqa ákelip soqtyrdy. Sol úshin qoǵamdaǵy áleýmettik prosesterge monıtorıń júrgizip, mıtıńten keıingi halyqtyń jerge jáne 10 sottyq jerge degen kózqarasyn túsine otyryp, jerdi memlekettik qajettilikke alý barysyndaǵy halyqtyń jaǵdaıyna monıtorıń jasaı otyryp zańǵa birqatar ózgerister engiziletin bolady. Osy sekildi jerge baılanysty basqa da máseleler óz sheshimin tabatyn bolsa halyqtyń zańǵa, bılikke degen senimi artatynyna senimim mol.
Jerge naryqtyq qun berilse jerge qatysty máseleler túbegeıli sheshile me?
Shyny kerek, bul ózgeristermen barlyq másele sheshilmeıdi. Sebebi zańda kóp nárseni ózgertý kerek. Árıne zańda barlyǵy ıdealdy túrde ózgerister engiziletin bolsa bizdiń qoǵamdaǵy birqatar másele múmkin sheshiler ma edi?! Bul zańnamada jedeldi, keshendi túrde naryqtyq baǵanyń qalaı belgilenetini, modeli, eseptelý ádistemesi ashyq túrde júrgizilýi kerek, Buǵan zań jobasy jaýap bere almaıdy. Biraq osy zań jobasyna sáıkes osyny daıyndaǵan tıisti profıldik mınıstrlik naryqtyq baǵanyń esepteý ádisine baılanysty arnaıy ereje qabyldaıdy degen senimdemiz. Ázirge biz osyǵan uqsas usynys kórgen joqpyz. Zań jobasy bul suraqqa jaýap bermeıdi. Qoǵamdyq keńes qalaı qurylady? Qoǵamdyq keńesti ákimdik taǵaıyndaıtyn bolsa táýelsiz saraptama bolmaıdy. Sebebi qoǵamdyq keńes degenimiz táýelsiz adamdardan quralady. Sondyqtan da qoǵamdyq keńestegi adamdardyń táýelsizdigin qamtamasyz etetin ádisteme bolýy kerek. Qoǵamdyq keńestiń qurylý erejesin ózgertý qajet. Sonymen birge 10 sottyq jerdi berý úshin aýyl sharýashylyǵyndaǵy alqapty memlekettik qajettilik úshin alý tehnologıasyna baılanysty kóptegen suraqtar týyndap jatyr. Biraq ázirge jaýap ala almadyq. Bul zań jobasy barlyq máselelerdiń sheshimin tabatyn ıdealdyq zań jobasy bolmasa da, tıimdi jaǵy óte kóp.
Al buryn jerdi memlekettik qajettilik úshin berip, ótemaqysyn ala almaı júrgen azamattardyń jaǵdaıy ne bolmaq?
Olardyń jaǵdaıy qıyndaý. Sebebi biz aıtyp otyrǵan zań jobasyndaǵy ózgerister ázirge qabyldanǵan joq, áli talqylanyp jatyr. Ákimniń jerdi memlekettik qajettilikter úshin qaýlyny shyǵaryp qoıǵan bolsa bul azamattardyń jerleri burynǵy zań normasy boıynsha alynatyn bolady jáne burynǵy norma boıynsha ótemaqy tólenedi. Ókinishke oraı, qaýly shyǵyp qoıǵan azamattarǵa burynǵy satyp alý satý shartyndaǵy baǵa boıynsha ótemaqy tólenetin bolady. Árıne, bul máseleni sheshýdiń joldary bar. Alaıda máseleni sheshý úshin ákimdiktiń qaýlysynan kemshilikterdi tabý kerek. Sotta ákimdik qaýlysynyń olqylyqtaryn kórsetip berý kerek. Eger sot oryndy dep tapsa ákimdik bul qaýlynyń kúshin joıady da, qaýlyny jańa ózgeristerge sáıkes qaıta shyǵarady.
- Áńgimeńizge raqmet!
