Qazaq televızıasynyń 60 jyldyq mereıtoıy qarsańynda «Qazaqstan» RTRK» AQ Basqarma tóraǵasy Erlan Qarın suhbat bergen edi. Tómende sol áńgimeni nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi anatili.kazgazeta.kz saıtyna silteme jasaı otyryp.

– Alpys jyl az ýaqyt emes. Aldymen televızıa tarıhyna toqtala ketseńiz. Kórermen úshin onyń bastaýynda kimder turǵany, sol kezde qandaı baǵyt ustanǵany, alǵashqy habarlar týraly derekter qyzyqtyraq kóriner.
– Ras, «elý jylda el jańarar» degen. Az ýaqyt emes. Negizi 1958 jyly qazaq televı­zıasy efırge shyǵardyń aldynda Televıdenıe jáne radıo komıteti qurylǵan bolatyn. Soǵan sáıkes úlken jumystar atqaryldy. Osy jerde bir nársege toqtalǵym kelip otyr. Qazaq televızıasynda ár jyldary ártúrli tulǵalar jumys istedi. Ár kezdiń ózindik bir erekshelikteri boldy. Biz qazaq televıdenıesiniń tarıhyn shamalap bes kezeńge bólemiz.
Birinshiden, elýinshi jyldardyń aıaǵy men alpysynshy jyldardyń basyndaǵy qurylý kezeńi. Ekinshi­den, alpysynshy men jetpisinshi jyldardaǵy qazaq televızıasynyń qalyptasýy men sekseninshi jyl­dardaǵy qazaq mádenıetiniń oshaǵy retinde damýy. Úshinshiden, toqsanynshy jyldarda táýelsizdik alǵan kezde, jańadan memleket qurylyp, jańadan ishki jáne syrtqy saıasatymyz aıqyndalyp jatqan ýaqytta el tarıhymen birge jańa baǵyt ustanǵan damý kezeńi. Tórtinshiden, 90 jyldar aıaǵy men 2000 jyldardyń basyndaǵy qazaq televızıasynyń jetilý kezeńi. Besinshiden, Qazaqstandyq zamanaýı teleındýstrıanyń paıda bolýy. Elbasynyń bastamasymen Qazaqstannyń telearnalary, onyń ishinde «Qazaqstan» teleradıokorporasıasy Astanaǵa kóshirilip, qaıtadan jańa sıpatta tehnıkalyq-uıymdastyrýshylyq máseleler qolǵa alyndy. Bul oqıǵa otandyq televızıanyń jańa paraǵyn ashqandaı boldy.
Qazir jumysymyzdy zamanaýı televıdenıeniń álemdik keńistiktegi róline baılanysty uıymdastyrýdamyz. Zaman aǵymyna baılanysty televıdenıe ár kezeńde ártúrli ról atqaryp keldi. Qashan da, qaı kezde de qazaq televıdenıesi óziniń negizgi mindetin oryndap, qazaq qoǵamynyń negizgi mádenı oshaqtarynyń birine aınaldy. Kezinde mektepte júrgen kezimizde «Ana tili», «Qazaq ádebıeti» sıaqty basylymdardy alyp, oqyp júrdik. Sol kezde, mysaly 1990 jyldardyń basynda osy gazetter halyqtyń sana-sezimin qalyptastyrýda qandaı úlken ról atqarǵan bolsa, televıdenıe de sondaı mısıany jaýapkershilikpen júzege asyrdy. Iaǵnı halyq tanıtyn tulǵalar osy jerde toptasty, mádenı orta qalyptastyrdy. Qazaq zıaly qaýymy el gazetterimen, qazaq televıdenıesimen taǵdyrlas boldy. Olardyń shyǵarma­shy­lyq jumystary gazet, televıdenıe arqyly taratylyp, halyqqa jetkizildi. Saǵat Áshimbaevtyń, Sherhan Murtazanyń, Ǵalym Doskenniń tusyn alatyn bolsaq, olar óz mańaıyna zıaly qaýymdy jınap, qazaq qoǵamynyń damýy tarıhynda ózindik mádenı úlken iz qaldyrdy. Búgingi áriptesterime osyny jıi aıtamyn.
Korporasıaǵa televıdenıemen qatar radıo da kiredi. Radıoda da birqatar ózgerister bolyp, Qalqaman Sarın, Názıra Berdáli, «Balapan» arnasyna Maqpal Jumabaı sıaqty jýrnalıs mamandar shaqyryldy. Bári de shyǵarmashylyǵy úlken talantty jastar. Men olarǵa, «basqarý bir bólek, orta qalyptastyrýlaryńyz kerek» dep Sheraǵańdardyń qyzmetin úlgi etemin. Radıo bolsyn, televıdenıe bolsyn, qazaq mádenıetiniń oshaǵy retinde halyqqa qyzmet etýi tıis. Osy turǵyda qatty oılanýymyz kerek. Qazir menedjment pen basqarýdyń zamanaýı tásilderine elikteımiz de, is barysy jansyz krıterıılermen esepke alynady. Belgili bir kórsetkishterdi oryndaýǵa umtylamyz da, gýmanıtarlyq ólshemderdi esepke almaımyz. Qazaq televıdenıesiniń tarıhy ulttyq mádenıettiń, ulttyq sana-sezimniń qalyptasýymen sáıkes keledi.
Bıyl mereıli merekege baılanysty birneshe is-shara josparlap otyrmyz. Máselen, Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrliginiń bastamasymen qazaq televızıasynyń 60 jyldyǵyna oraı saltanatty jıyn ótedi. Dál sol kúni «Tumar» televızıalyq baıqaýy qorytyndylanady. Jylda atalǵan sala mamandarynyń osylaı jınalyp, atqarǵan jumystaryn baǵalap otyrýyna múmkindik týady.
– Táýelsizdik kezeńi – elimizdiń jańasha damý kezeńi. Osy ýaqyt ishinde qazaq televıdenıesi qanshalyqty ósip, jetile aldy? Halyqtyń ulttyq rýhyn, tanym bolmysyn oıatýǵa ol qalaı úles qosty dep oılaısyz?
– Táýelsizdik kezeńindegi qazaq televıdenıesiniń tarıhy bul óz aldyna bólek áńgime. Táýelsizdik kezeńin elimiz egemendik alǵan toqsan birinshi jyldan bastasaq, shyn mánisinde ulttyq sanadaǵy ózgerister odan buryn bastaldy. Onyń bir aıqyn kórinisi – osy qazaq televıdenıesiniń damýy. Televıdenıe árqashan da qoǵamdyq ómirdiń aınasy bolyp keldi. Qoǵamda qandaı ózgerister bolyp jatqanyn televıdenıe arqyly baıqaýǵa bolady. Qazaq qoǵamyndaǵy, qazaq dúnıetanymyndaǵy, ulttyq sanany sezinýdegi ózgerister táýelsizdik alǵan kezeńnen buryn pisip jetildi. Aıtalyq, Saǵat Áshimbaevtyń «Qaryz ben paryz» baǵdarlamasy qandaı edi? Sol kezde-aq ult pen ult tili máseleleri kógildir ekranda ashyq talqylaýdan ótti. Zıaly qaýym ókilderi, qaıratker azamattar baǵdarlamalarǵa qatysyp, ózekti máselelerdi jarıa túrde usyna aldy. Sondyqtan da qazaq televıdenıesi egemendik alýǵa, táýelsizdik tańyn atyrýǵa úlken úles qosty deýge bolady. Ulttyq sana-sezimniń, memlekettilik sana sezimniń qalyptasýyna áser etti.
Qazaq televızıasyn jańa baǵytqa burýda Sherhan Murtazanyń orny bólek. Ol kisi uıymdastyrýshylyq máselelerimen ǵana aınalysyp qoımaı, efırde «Ult pen sana» atty baǵdarlama júrgizip otyrdy. Baǵdarlama atynyń bulaısha qoıylýynda da úlken syr bar. Sebebi Qazaqstandy jas táýelsiz memleket dep jarıalaǵannan keıin ol táýelsiz memlekettiń negizi –ult, ulttyń negizi – ulttyq sana ekeni túsinikti. Osyǵan baılanysty oı-sanany oıatý qajettigi aıqyn edi. Ol qazaq aýdıtorıasynda pikirtalas arqyly osyndaı tyń taqyryptardy kóterip otyrdy.
Sol eki aralyqtaǵy jıyrma jyldan astam ýaqyt ishinde habarlardy bylaı qoıyp, jańalyqtardyń qalaı ózgergenin saralap kórdik. Osy turǵyda shaǵyn beınetaspa da shyǵardyq. ­Salystyra otyryp, aǵa býyn jýrnalıserdiń qazaqy bolmysty kórsetýge degen umtylysyn baıqaýǵa bolady. Efırden qazaq áýenderin berý nemese grafıkany paıdalaný sol kezdegi umtylys pen talpynystyń aıqyn bir kórinisi.
Negizi toqsanynshy jyldardyń ortasynda qazaq televıdenıesiniń basshylyǵy men istiń ­ortasynda júrgen azamattarǵa uıymdastyrýshylyq jumystarymen birge ıdeologıalyq máselelerdi qatar alyp júrýge týra kelse, eki myńynshy jyldary qyzmet atqarǵan azamattar televıdenıeni ulttyq múddege burýǵa, memlekettik tildi damytýǵa bar kúshin saldy. Toqsanynshy jyldar – naryqtyq prosester endi damyp jatqan kez. Ol kezde kópshilik telearnalar reıtıń qýyp, naryq ózgeristeriniń sońynan ketti. Jekemenshik telearnalar paıda boldy. Olar kórermenniń kóńilinen shyǵý úshin talǵamsyz fılmderdi, ne bolsa sony kórsetip, aqparat berýde de, habarlar júrgizýde de sensasıaǵa áýes boldy. Kópshilik telearnalar naryq zańdylyqtaryna baǵynyp, kópshiliktiń qalaýyna erip ketti. Demokratıa degen bir bólek, jurt kórgisi keledi dep qaıdaǵy bir serıaldardy qoıa berdi. Barlyq arnalar ózge tilde sóılep turdy. Tek qazaq televıdenıesi óziniń ustanymyna berik bolyp, sol kezdegi tendensıalarǵa ilespeı, dúnıetanymdyq pozısıaǵa kóshti. Ǵalym Dosken bolsyn, Nurtileý Imanǵalıuly bolsyn jáne basqa da azamattar basqarǵan kezde qazaq televıdenıesi qazaq tilinde ózekti taqyryptardy ashýǵa, qoǵamdyq mańyzy bar habarlar taratýǵa umtylyp otyrdy. Osynyń bári tıisinshe alǵyshart jasap, Elbasynyń sheshimimen «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń qazaq tiline tolyq kóshýine jol ashty. Qazir elimizdegi ondaǵan telearnalardyń ishinde qazaq tilinde júz paıyz habar taratatyn «Qazaqstan» ulttyq arnasy men balalarǵa arnalǵan «Balapan» arnasy ǵana. Qazaq televıdenıesi arqyly qazaq qoǵamynda qandaı ózgerister bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Keshe ǵana Elbasy N.Nazarbaevtyń Úkimet pen Parlament májilisteri qazaq tilinde ótýi kerek degeniniń ózi memlekettik tildi qoldaný aıasyndaǵy jańa bir kezeńdi asha túsedi.
– Qazir ulttyq ıdeologıaǵa qatysty túrli kózqaras, pikir bar. Bireýler oń, bireýler teris tanymda. Biz qazaq televıdenıesi ulttyq ıdeologıanyń mańdaı aldynda turýy tıis deımiz. Osy oraıda ne aıtar edińiz?
– Televıdenıe kez kelgen elde tek ulttyq ıdeologıa ǵana emes qoǵamnyń jalpy baǵyttaryn aıqyndaıdy. Osy korporasıaǵa basshylyq qyzmetke kelgennen keıin birqatar sheteldik áriptestermen baılanys ornatyp, saparǵa shyǵyp, kózben kórgenimde, áńgimeleskenimde bir baıqaǵanym, ár elde televıdenıe sol eldiń damýyna qatysty máselelerdi sheshýge kúsh salady. Mysaly, Japonıadaǵy ataqty NHK telekompanıasyn alaıyq. Eger kez kelgen elde televıdenıeniń negizgi jumysy aqparat taratý, jańalyqtardy jetkizý dep túsinsek, olar basty baǵyttaryn bylaı dep jazyp qoıǵan: «Bizdiń televıdenıeniń eń basty maqsaty – adamnyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaý». Osy slaıdty kórgende bul sózdiń mánisin suraýyma týra keldi. «Televıdenıe qalaısha adamnyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaı alady?» deımin.
«Bizdiń oıymyzsha, televıdenıe aldymen adamǵa paıdaly qyzmet atqarýy kerek. Shyndyǵynda, bizdiń birinshi mısıamyz osyndaı. Japonıa aralda ornalasqandyqtan túrli tabıǵat apattary, jer silkinisi, sýnamı jıi bolady. Biz televıdenıeni neǵurlym tartymdy etip, adamdardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, kóbirek tartýǵa tyrysamyz. Eger qandaı da bir tótenshe apatty jaǵdaı bola qalsa, der kezinde aqparat berip, habardar etip adamdardyń ómiri men densaýlyǵyn saqtap qalýymyz kerek. Eger qaýipti jer silkinisi bolyp jatsa úkimet basqa bir jerge aýysýy múmkin, áýejaılar jabylady, oqý oryndary, dúkender jabylady. Al biz óz jumysymyzdy toqtatpaımyz. Tótenshe jaǵdaı bolyp, barlyǵy evakýasıalansa da biz óz ornymyzda qalamyz, sońyna deıin azamattarǵa qyzmet kórsetýimiz kerek» dedi olar.
Al koreıalyq áriptestermen kezdeskenimizde aıtqandary mynadaı:
«Toqsanynshy jyldary elimiz ekonomıkalyq turaqty damý jolyna túskende koreı azamattary kóp eńbek etti. Búkil halyq kún demeı, tún demeı jumys istedi. Sonda biz oıladyq, koreı azamattary kúni boıy mańdaı terin tógip, eńbek etedi. Olar keshkisin úılerine kelgende laıyqty dem alýy kerek. Televıdenıe osy baǵytqa kúsh salýy tıis».
Bul mysaldardy ne úshin keltirip otyrmyn. Ár elde televıdenıeniń ózindik bir atqaratyn mısıasy bolady. Bizdiń jaǵdaıymyz ózgesheleý. Táýelsizdik úshin kúres áli de júrip jatyr. Kúres ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyly táýelsizdikti jarıalaýmen aıaqtalmaıdy ǵoı. Táýelsizdiktiń negizin bekitý kerek. Ol, eń aldymen, ulttyq sana úshin kúres. Degenmen, bul jerde men televıdenıeni bólek qarastyrǵym kelmeıdi. Men burynnan aıtyp júrmin, táýelsizdik jyldary qazaq jýrnalısıkasy ulttyq partıanyń rólin atqardy dep. Ulttyq taqyryptardy, til, dil, jer, tárbıe, ulttyq qundylyqtar, ulttyq salt-dástúr máselelerin ár kezeńde turaqty túrde kóterip kelgen, osy ózekti máselelerdi, qazaq qoǵamyna qajetti dúnıelerdi kún tártibinen túsirmeı kelgen qazaq jýrnalıs­tıkasy boldy. Ulttyq baǵyttaǵy qoǵamdyq qozǵalysty, partıalar joq kezde qazaq buqaralyq aqparat quraldary atqardy. Sondyqtan da men televıdenıeni bólip aıtqym kelmeıdi, sebebi, jalpy qazaq baspasózi bul turǵyda úlken ról atqardy. Qazaq jýrnalısıkasy únemi dúnıetanymdyq máselelerdi alǵa tartty. 2002 jyldary qazaq tildi basylymdar men orys tildi basylymdarda kóterilgen taqyryptardy salystyryp, zertteý jasaǵan edim. Sonda baıqaǵanym, sol kezderi orys tildi aqparat quraldary ekonomıkalyq jaǵdaılardy, saıası oqıǵalardy kóbirek jazatyn bolsa, qazaq tildi basylymdar turaqty túrde ultqa qatysty máselelerdi úzbeı jazyp otyrǵan. Kúni búginge deıin solaı. Eń úlken taqyryp – ult, ulttyq ıdeologıa. Bul jerde árıne, televıdenıeniń róli de orasan zor boldy.
Qazirgi kezdegi negizgi maqsatymyz – memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńeıtý. Biz tolyqtaı qazaq tilinde qanshama habarlar júrgizip, aqparat taratyp jatsaq ta, ózge salalarda ekonomıkalyq, saıası, qoǵamdyq máseleler ózge tilde júrgiziledi. Jaqynda bir bloger azamat ázil retinde «jurtqa tanymal bolý úshin óleńdi qazaq tilinde shyǵaryp, kıno túsirseń orys tilinde túsirý kerek eken» dep jazypty. Ázil de bolsa, ashshy shyndyq. Osydan da kóp nárse ańǵarýǵa bolady.
Bul jerde aýdıtorıanyń suranysyna sáıkes keletin sapaly dúnıeler shyǵarý máselesi tur. Biz taqyryptar aýanyn keńeıtýimiz kerek. Tarıhı sújetter, tarıhı dramalar túsirýdi qymbatsynamyz, búdjet az. Qarjy- qarajat jaǵy jetise bermeıdi. Degenmen, bul tuıyqqa tirelý degen sóz emes, taqyryptardy keńeıtýimiz qajet.
Biz taıaýda saraptama jasaıtyn keńes qurdyq. Oǵan birneshe bilikti azamat shaqyryldy. Qazirgi qazaq ádebıetiniń aldynda qandaı máseleler tursa, qazirgi qazaq televıdenıesi men kınosynyń aldynda da sondaı máseleler tur.
–Qazaq televıdenıesi búgingi zamanaýı talaptarǵa qanshalyqty jaýap bere alady? Aqparattar zamanynda jańa tehnıkamen, tehnologıamen jaraqtanǵan televıdenıeniń aqparat maıdanyndaǵy orny qandaı? Alys-jaqyn kórshilermen osy baǵytta básekege túse alyp otyr ma? Ony bylaı qoıǵanda, Qazaqstannyń barlyq eldi mekenderi túgel qamtyla ma?
– Búgingi tańda televıdenıe múmkindiginshe barlyq tıisti tehnıkamen jabdyqtalǵan. Degenmen, áli de bolsa qosymsha qoldaýdy qajet etedi. Únemi aıtyp jatamyz, jyljymaly tehnıkalyq stansıa kerek, stýdıalardy áli de bolsa jaryqtandyryp, jetildirý kerek dep. Máselen, bizdegi eń úlken jaqsy jabdyqtalǵan stýdıalarda 30-40 jaryq qondyrǵysy qoıylǵan bolsa, Koreıa, Túrkıa, Qytaı elderiniń stýdıalarynda sondaı 600-800 qondyrǵy bar. Biz ND formatqa endi kóship jatyrmyz, al sheteldik televıdenıeler baıaǵydan sondaı formatpen jumys isteıdi. Biz fılmderdi 2K standartymen endi-endi túsirýdi bastasaq, ótken jyly Japonıaǵa barǵanda kórdik, olar 8K standartymen túsiredi. Tehnıkalyq standarttar sońǵy jyldary tez qarqynmen damyp barady. Olarǵa ilesip ketý múmkin emes. Bir jaǵynan qazir birden 8K standartynyń qajeti de joq. Aldymen qoldanystaǵy standartty ıgerip alaıyq.
Ras jańa tehnıkamen jabdyqtalý kóp máselelerdi sheshedi. «Qazsport» arnasyn qalaı ND formatqa kóshirdik, solaı biraz azamattar osy arnaǵa aýysty. Sebebi sport súıer qaýym kartınanyń, ekrandaǵy beıneniń túzelgenin, úlken dáldikpen beriletinin aıtyp jatyr. Sondyqtan qazir HD formatqa kóship, tehnıkalyq máselelerdi sheship jatyrmyz.
Másele onda da emes. «Qazaqstan» ulttyq arnasy elimizdegi eldi mekenderdi 99 paıyz qamtyp, habar taratyp otyr. Ózge birde-bir arna ondaı múmkindikke ıe emes. Úlken telearnalar oblys ortalyqtaryn ǵana qamtıdy. Bul jerde de sáıkessizdikter bar. Bizde reıtıńti ólsheıtin, arnalardyń qaralýyn saralaıtyn kompanıa bar. Ol 100 myńnan astam turǵyny bar eldi mekenderde ǵana ólshem júrgizedi. Sonyń saldarynan telearnalardy yntalandyra almaıdy. Al arnalar 100 myńnan tómen turǵyny bar eldi mekenderge habar taratýǵa eshqashan umtylmaıdy.
Qazirgi zamanda tehnologıalardyń tez ózgeretini sonsha, biz bul máseleni sheshemiz, ıgeremiz dep jatqan kezde jaǵdaıdyń ózgerip ketýi múmkin. Sebebi el ınternetke aýysyp jatyr, bizde bolsyn, shetelde bolsyn jurt aqparatty ınternetten jyldam ala qoıady. Bul álem boıynsha ortaq tendensıa. Qaı eldegi áriptesimizben sóılessek te aıtatyndary bir-aq nárse, televıdenıeni kórý deńgeıi tómendep barady. Iaǵnı azamattar jańalyqtardy kórý úshin keshki segizdi nemese toǵyzdy kútip otyrmaıdy, sol sátte ınternetten qaraıdy, talqylaıdy boldy. Nemese belgili ber teleserıaldy kórý úshin kútip otyrmaıdy, olar ózderine kerektisin ınternetten taýyp kórip alady. Biz osyndaı tendensıalardy mindetti túrde eskerýimiz kerek. Qazir negizgi jumysymyzdyń biri osy baǵytta bolyp otyr. Biz de óz ónimderimizdi áleýmettik jeli arqyly keńinen taratýǵa umtylyp otyrmyz. Mysaly, ­«Balapan» arnasynda shyǵatyn «Qalqanqulaq» teleserıaly apta saıyn áleýmettik jelige shyǵarylyp otyrady, apta saıyn Youtube-te 2 mıllıonnan astam kórsetilimi bolady. Iaǵnı apta aıyn 2 mıllıon bala kórip otyr degen sóz. ­Nemese mynadaı mysal keltireıin. Ulttyq arnanyń Youtube-tegi kórsetilimi jeti kúnde 77 mıllıonǵa jetti. Al jalpy korporasıanyki 277 mıllıon boldy. Osydan-aq qanshama adamnyń aqparatty Youtube arqyly alýǵa áýestigin kórýge bolady.
Bizdiń taǵy bir úlken jańalyǵymyz – jýyrda smartfondarǵa arnaıy daıyndaǵan qosymshamyzdy iske qosamyz. Kez kelgen qoldanýshy ony osy jerden júktep alady, osy aradan jańalyqtardy oqyp otyrady. Beınetaspasy da, jazýy da bar. Jazýlardy qazaqsha oqytqaly otyrmyz. Óıtkeni beınetaspany kórýge múmkindik bolmaǵan kezde, mysaly adam mashınada kele jatqanda, daýysyn estip otyrady, kózi kórmeıtin jandar úshin óte qolaıly.
Bul jerden telebaǵdarlamalardy qaraýǵa bolady. Nemese ótip ketken baǵdarlamany qaraǵysy kelse, sol kúndi taýyp, ashýyna bolady. Ony da kóre alady. Eger belgili bir ýaqytta belgili bir baǵdarlamany kórý kerek bolsa, ýaqytyn qoıasyz, bes mınýt qalǵanda sol baǵdarlamanyń bastalatynyn eskertedi. Telearnalardyń barlyǵyn tikeleı efır rejiminde kórýge bolady. Iaǵnı qazirgi zamannyń talaby sondaı, televıdenıe osyndaı jańa tendensıalardy eskerýi kerek. Barlyq kúshimizdi televıdenıege salǵanymyzben jastar telearnany qaramaıtyn bolsa paıdasy ne? Qandaı durys áńgime aıtylsa da ol aýaǵa bosqa ketip jatqanmen birdeı. Sondyqtan biz bir jaǵynan televıdenıeni jastar qaraıtyndaı qyzyqtyraq jasaýǵa umtylyp jatyrmyz, ekinshi jaǵynan áleýmettik jeli arqyly da jumysymyzdy kórsetýge tyrysamyz.

Al endi aqparat maıdanynda básekege túsý jaǵyna keletin bolsaq, bul bir jaǵynan qıyn. Sebebi kim-kimniń úıinde de teledıdar túrli operatorlarǵa qosýly. Kez kelgen otbasy kabeldik operatordy paıdalanady. Onyń ishinde kem degende 50-60 kanal bar. Eger biz buryn Reseı telearnalarymen básekege túsý jaıyn qozǵasaq, qazir alpys nemese odan da kóp telearnamen básekege túsemiz. Máselen, balańyz mektepten kelip teledıdardy qosqanda, keregin alpys arnanyń ishinen tańdaıdy. Onyń ústine bárinde qazir ınternet bar. Endi jastar ınternet televıdenıeni qaraıdy. Onyń ishinde qanshama kıno nemese basqa túrli baǵdarlamalar bar. Adam aldymen aqparatty tasymaldaýshy quraldy tańdaıdy.
Básekelestik, menińshe, mektepten úıge kelgen balamyzdyń qandaı telearnany ashyp, qandaı baǵdarlamany kórýine baılanysty. Jasyratyny joq, qazaq mektebinde oqıtyn balalardyń ózderi úıge kelgende «Masha ı medved» degendi qaraıdy. Básekelestik osydan bastalady. Men jańa aıtyp otyrǵandaı, «Qalqanqulaqty» 2 mıllıon bala qaraýy bizdiń ónimderge de, qazaq tiline de suranys baryn kórsetedi. Biraq, bul jerde taǵy bir eskeretin másele bar. Aqparat taratýda biz aldymen óz ónimderimizdiń sapasyn arttyrýǵa basa nazar aýdarýy­myz kerek. Nege kópshilik Reseı arnasyn qaraıdy? Óıtkeni olar halyqaralyq deńgeıde keń taraǵan, barlyq jerde ókilderi bar. Bizde ne tilshiler qosyny joq, ne tikeleı beınebaıan ala almaımyz. Ne sarapshylarymyz joq. Sondyqtan Sırıadaǵy soǵys, Amerıkadaǵy saılaý bolsyn, kúıip turǵan basqa máseleler bolsyn, soltústiktegi kórshilerimiz tikeleı habar júrgizedi, jurt ORT, NTV telearnalaryn kóredi, solardan aqparat alady. Endi ózimiz sheteldik aqparat arnalarynan qajetimizdi tikeleı alýymyz kerek. Biz qazir CNN-nen, amerıkanyń ózge aqparat quraldarynan tikeleı aqparat alý úshin kelissóz júrgizip jatyrmyz.

– Qaıda da, qashan da máseleni kadrlar sheshedi. Osy oraıda qazaq televıdenıesinde kadr jaǵdaıy qalaı? Maman telejýrnalısterdi daıarlaý máselesi, habarlardyń sapalyq deńgeıi týraly oıyńyzdy bilsek.
– Qazaq jýrnalısıkasynyń eń úlken ­problemasy ol – kadr máselesi. Sebebi bir kezderi urpaqtar sabaqtastyǵy úzilip qaldy. Televıdenıege alǵash kelgen kezimnen kózge túskeni osy boldy. Ekranda jańalyqtardy ýnıversıtetti jańa bitirgen jap-jas balalar júrgizip otyrady. Biraq Amerıkalyq, Reseılik, jalpy álemge tanymal telearnalardy qarasańyz habarlardy tájirıbeli úlken kisiler júrgizedi. Nege? Sebebi ómirlik tájirıbesi mol adamdarǵa senim bar. Kez kelgen taqyrypta belgili bir máseleni aıtyp otyrsa, onyń sózi nanymdy shyǵady. Bizde bir kezderi bári tep-tegis, ádemi bolsyn degen áýestik paıda boldy. Televıdenıe ekranynyń betin jas adam ashady degen sıaqty bir ustanym boldy. Menińshe, bul durys emes. Tek ádemilikke ǵana umtylmaýymyz kerek. ­Nanymdy, shynaıy aqparat berýge, saraptalǵan dúnıe usynýǵa tyrysýymyz kerek. Bul jerde kásibı mamandar, jýrnalıser kerek. Sondyqtan da alǵashqy qadamdarymyz osy baǵytta jasaldy. Qymbat Dosjan, Danıar Meńlibek sıaqty taǵy da basqa tájirıbeli jýrnalıserdi efırge qaıtadan tartýdy jón kórdik. Túrli sebeptermen ekrannan ketip qalǵan aǵa býyn men orta býyndy qaıta ákeldik. Birge jumys istesin, jastar úırensin, kásibı mamandyq sabaqtastyǵy jalǵassyn degen nıet boldy. Tájirıbeli jýrnalıser efırdiń qyr-syryn ábden meńgergen, ekranǵa shyǵý úshin eki saǵat buryn kelip ázirlik jasaıdy. Al bizdiń keıbir jas áriptesterimizdiń óz kúshine senip alǵandyǵy sonsha, efırge bir-eki mınýt qalǵanda keledi. Jastar jaǵy mátinmen jumys isteýdi bilmeıdi, kópshiligi mátindi ózderi daıyndamaıdy. Eki myńynshy jyldary men «Habar 2»-de baǵdarlama júrgizgenmin. Mátindi ózimiz jazyp, daıyndalatynbyz. Qazir jastardyń kóbi jaqsy oqıdy, biraq mátin jaza almaıdy. Oqý aldymen onyń jazýyna baılanysty bolýy kerek emes pe? Kásibı shyńdalý degen joq.
Taǵy bir úlken problema – televıdenıede qazaq tildi sarapshylar joq. Qazir biz «Basty taqyryp» degen baǵdarlama ashtyq. Sondaǵy jýrnalıserge qazaq tildi sarapshylardy tartýǵa tapsyrma berdim. Buǵan deıin belgili bir salada suhbat quryp, taldap, túsindirip beretin mamandarymyzdy shyǵarmadyq. Olar joq emes, bar. Biraq biz olardy taýyp tartýdy qoıdyq. Ondaı adamdardy izdep tabý kerek. Kezinde Saǵat Áshimbaev, Sherhan Murtaza aǵalarymyz belgili bir salanyń mamandaryn tartyp, ortaǵa shyǵaryp otyrdy. Ýaqyt ótkenimen osy ózekti másele áli de ózekti qalpynda. Ótkende biz avıasıa máselesin talqylap jatyrmyz. Osy máseleni qazaq tilinde jetik saraptap beretin mamandar qatyspady. Olardy taýyp, udaıy osyndaı taqyryptardy taldaýǵa tartyp turmaǵannan keıin jurt ta bile bermeıdi.
– Rýhanı jańǵyrý – qazaqtyń rýhyn kóterýge baǵyttalǵan ıgi is! Bul jerde televıdenıeniń róli óte joǵary ekeni aıtpasa da túsinikti. Aýqymdy mindet qalaı oryndalýda?
–Shyndyǵyn aıtsam, televıdenıege kelgen kezde kontentti ózgertemiz, jalpy mazmunyn ózgertemiz, televıdenıeni ulttyq qundylyqtarǵa, tanymdy máselelerge buramyz dep maqsat qoıyp jatqan kezde Elbasynyń rýhanı jańǵyrý jónindegi maqalasy shyqty. Sol kezde qýanǵan azamattardyń biri men boldym. Sebebi Elbasynyń bul baǵdarlamalyq maqalasynda qazaq qoǵamynyń aldynda turǵan ózekti máselelerdiń kóterilgeni bir bólek, olardy sheshý joldaryn da kórsetýi aqparat quraldaryna naqty bir baǵyt kórsetti. Jańa ıdeıalardyń alǵa shyǵýy bizdiń jumysymyzǵa túrtki boldy. Biz qazir osy baǵytta jańa serıaldar túsirip jatyrmyz. Birneshe jańa baǵdarlamalar engizdik. Ol – Darhan Ábdik júrgizetin «Parasat maıdany», tikeleı efırde ótetin Berik Ýálı júrgizetin tok-shoý – «Birinshi stýdıa» jáne basqalar. Osy sıaqty jańa jobalarǵa jol ashyldy. Iaǵnı bir jyldyń ishinde ondaǵan qoǵamdyq, saıası, áleýmettik-gýmanıtarlyq jańa baǵdarlamalar engizdik. Buırsa, osy aptada efırge «Júrsinniń júırikteri» atty aıtys jobasy enedi. Ótken jyly birinshi ret «Men – qazaqpyn» atty halyqaralyq megajobany bastadyq. Qazaqtyń mýzykalyq tól ónerin nasıhattaıtyn joba úsh baǵyt boıynsha júrgizildi. Kúı, terme jáne dástúrli án boıynsha oryndaýshylardy ár oblystan iriktep, ol ǵana emes, Reseıden, Qytaıdan, Mońǵolıadan talantty ónerpazdardy tarttyq. Rýhanı tól muramyzdy óstip zamanaýı turǵyda keńinen kórsetýge múmkindik aldyq. Rýhanı jańǵyrý týraly maqalasynda Elbasy qazaq mádenıeti men ónerin shetelge de nasıhattaý jaıyn aıtty ǵoı. Biz «Jibek joly» jobasyn jasadyq. Sol boıynsha qazaq televıdenıesiniń bul jobasy segiz memlekette júrip otyrdy. Grýzıa, Túrkıa, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Tatarstan, Bashqurtstan sıaqty elderden kelgen ánshiler alǵashynda óz tilderinde án saldy, ekinshi kezeńde qazaq tilinde aıtty. Osy arqyly qazaq tilin naıhattaýdyń jaqsy bir jolyn taptyq. Máselen, Ázerbaıjannan, Túrkıa­dan, Grýzıadan kelgen ánshiler óz elderinde tanymal ánshiler. Internet jelisinde olar shyrqaǵan qazaq ánderin kórsetý arqyly sátti qadam jasaldy.
Sondyqtan Elbasynyń maqalasyndaǵy oılar jalpy otandyq aqparat quraldaryna ózderiniń jumysyn jańa baǵytta jańa ádis-tásil turǵysynan uıymdastyrýǵa qozǵaý saldy.
Al latyn qarpine kóshý týraly máseleni aıtpaǵannyń ózinde qanshama jobalardy osylaı júzege asyrdyq. Rýhanı jańǵyrýdyń negizgi bir baǵyty ol – qazaq qoǵamy ulttyq qundylyqtarǵa boı túzep, qazigi zamanaýı talaptarǵa saı bolýy shart. Biz osy jobalarmen shektelip qalmaı, odan ári tereńdeı túsip, jańa tyń bastamalardy júzege asyrýymyz kerek.

Áńgimelesken Ǵabdýl-Ǵazız Esembaev